Prabuty

miasto w województwie pomorskim

Prabuty (niem. Riesenburg[2]) – miasto w północnej Polsce, we wschodniej części województwa pomorskiego w powiecie kwidzyńskim. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Prabuty. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. elbląskiego.

Prabuty
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ruiny Zamku Biskupów Pomezańskich, fontanna Rolanda i konkatedra św. Wojciecha
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 pomorskie

Powiat

kwidzyński

Gmina

Prabuty

Prawa miejskie

od XIII wieku

Burmistrz

Marek Bogdan Szulc

Powierzchnia

7,29 km²

Wysokość

90 m n.p.m.

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności
• gęstość


8 156[1]
1118,79 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 55

Kod pocztowy

82-550

Tablice rejestracyjne

GKW

Położenie na mapie gminy Prabuty
Mapa konturowa gminy Prabuty, w centrum znajduje się punkt z opisem „Prabuty”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry znajduje się punkt z opisem „Prabuty”
Położenie na mapie województwa pomorskiego
Mapa konturowa województwa pomorskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Prabuty”
Położenie na mapie powiatu kwidzyńskiego
Mapa konturowa powiatu kwidzyńskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Prabuty”
Ziemia53°45′21″N 19°11′51″E/53,755833 19,197500
TERC (TERYT)

2207044

SIMC

0932962

Urząd miejski
ul. Kwidzyńska 2
82-550 Prabuty
Strona internetowa

Według danych z 1 stycznia 2018 Prabuty liczyły 8710 mieszkańców[3][4].

Rozwinął się tu przemysł drzewny, materiałów budowlanych oraz elektromaszynowy. Prabuty są także stacją węzłową położoną przy trasie Warszawa – Gdynia.

Położenie edytuj

Prabuty leżą na obszarze dawnej Pomezanii[5], w historycznych Prusach Górnych[6], a także na Powiślu[7].

Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu Pojezierza Łasińskiego i Pojezierza Dzierzgońsko-Morąskiego, które stanowią część makroregionu Pojezierza Iławskiego[8].

Przez miasto przepływa rzeka Liwa.

Nazwa edytuj

Niemiecka nazwa Riesenburg pochodzi z połączenia pruskiej nazwy włości Resja/Rezja[9] z członem Burg – „gród”. Etymologia ludowa wywodzi zaś nazwę miasta od niemieckiego słowa Riese – „olbrzym” i Burg – „gród”, co wyjaśnia określenie Riesenburg jako „gród olbrzyma” (stąd też olbrzym z maczugą umieszczony w herbie miasta)[10].

Źródła podają następujące nazwy miejscowości: Resin, Rysenburg (1233), Resia (1250), Prebutyn (1258), Resemburg (1265), plebano de Resya (1286), Rysen (1326), castro Resinburg (1326), civitas Resinburg (1330), Risenburgk (1342), Resitten (1411), Resenburg (1454, 1466), Prabuth, Prabuti, Preybuth, Prabutas, Preibutas.

Staropolska nazwa osobowa Preybuth pojawiła się w XV wieku. Na mapie rękopiśmienniczej Sędziwoja z Czechła jest Prabuth castrum et civitas. Potem są zapisy Prabuth alias Resenburg (1454, 1466) i Prabuti, co może oznaczać równoważność obu nazw[10].

Stanisław Rospond uważał, w oparciu o staropruskie nazwy Preybutten lub Prebutyn (1258 rok) z półwyspu Sambia, że termin ten pochodzi od litewskiego nazwiska Preibutas lub pruskiego peri ("przy") i buttan ("dom"). Sądził, że pruskie Prabutas to "miejsce stałego pobytu". Od XIX wieku utarła się spolszczona nazwa Prabuty. Nie ulega wątpliwości, że zarówno nazwa polska, jak i niemiecka związane są z pierwotnymi mieszkańcami tej ziemi – Prusami[10].

Obecna nazwa została administracyjnie zatwierdzona 7 maja 1946[11].

Historia edytuj

Kalendarium edytuj

 
Makieta Zamku Biskupów Pomezańskich w Prabutach
 
Prabucki rynek w okresie rozbiorów
 
Pomnik cesarza Wilhelma I na rynku w Prabutach, fot. XIX w.
  • 1233–1283 – podbój terenów Prus przez Zakon Krzyżacki
  • 1236 – pierwsza historyczna wzmianka o pruskim grodzie Resin lub Reizija nad jeziorem Liwieniec, który zostaje zniszczony przez wojska krzyżackie pod wodzą margrabiego Henryka Wspaniałego z Miśni[12][10]. Na jego miejscu zostaje wzniesiony drewniany zamek.
  • 1250 – utworzenie diecezji pomezańskiej
  • 1255 – Prabuty wraz z okolicznymi terenami przechodzą pod władzę świecką biskupa pomezańskiego
  • 1267–1277 – budowa zamku murowanego. Przy zamku rozwija się osada, która być może już przed 1285 roku, a raczej na pewno między 1305 a 1321 rokiem, otrzymała prawa miejskie (pierwszy przywilej lokacyjny miasta nie zachował się)[10]
  • 1310–1330 – wzniesienie katedry.
  • 1330 – odnowienie przywileju lokacyjnego miasta na prawie chełmińskim. Tego samego roku rozpoczyna się budowa ratusza.
  • 1342–1345 – rozpoczęcie budowy synagogi, która funkcjonuje do 1853 roku
  • 1375 – wybuch pożaru, która trawi połowę miasta
  • 1378–1402 – budowa kaplicy zamkowej pw. Najświętszej Marii Panny.
  • 1381 – w drodze do Rzymu zatrzymuje się w Prabutach litewski książę Świdrygiełło.
  • 1404 – założona zostaje szkoła zamkowa, później miejska
  • 1414 – w mieście przebywa król Władysław Jagiełło
  • 1450 – miasto przystępuje do Związku Pruskiego. Rok później biskup pomezański Caspar wygania z Prabut zwolenników tej organizacji
  • 1458 – w czasie wojny trzynastoletniej w Prabutach zawarty zostaje rozejm polsko-krzyżacki
  • 1466 – na mocy pokoju toruńskiego Prabuty pozostają nadal we władaniu biskupów pomezańskich.
  • 1501–1525 – Prabuty stają się stolicą diecezji pomezańskiej[13]
  • 1525 – diecezja pomezańska przestaje istnieć. Miasto zostaje siedzibą książęcego starosty[14]
  • 1628 – w zamku prabuckim rezydują polscy delegaci na pertraktacje ze Szwedami
  • 1688, 1722, 1788 i 1868 – wybuchają pożary miasta. Spłonął wówczas kościół tzw. polski i ratusz miejski (w 1868), który zostaje rozebrany[10]
  • 1709–1710 – podczas epidemii dżumy w mieście zmarły 933 osoby, czyli połowa mieszkańców
  • 1726–1753 – powstanie miejskiej instalacji wodociągowej
  • 1758–1762 – miasto staje się siedzibą rosyjskiego sztabu wojskowego
  • 1807 – przez Prabuty przechodzą wojska Napoleona Bonapartego
  • 1876 – miasto zyskuje połączenie kolejowe z Malborkiem i Iławą, a w 1899 r. z Jabłonowem Pomorskim.
  • 1914–1918 – w czasie I wojny światowej w mieście stacjonuje sztab wojenny Hindenburga[15]
  • 1922 – na miejscu ratusza zbudowana zostaje fontanna
  • 1928–1932 – budowa szpitala psychiatrycznego na 2000 miejsc. W 1939 r. szpital został zlikwidowany. Pacjenci w cięższym stanie zostali zamordowani, lżej chorzy zostali przeniesieni do szpitala w Starogardzie Gdańskim, gdzie również większość z nich wymordowano[16]
  • 1939 – powstanie oficerskiego obozu przejściowego, do którego 4 października tegoż roku zostaje skierowany major Henryk Sucharski wraz z pozostałymi oficerami z Westerplatte
  • 1945 – wojska sowieckie niszczą ok. 60% miasta[17]. Następuje wysiedlenie niemieckich mieszkańców miasta. W ich miejsce przybywają Polacy ekspatriowani z Kresów Wschodnich, głównie z Wołynia[18]
  • 1946 – miejscowość zostaje włączona do nowo powstałego województwa olsztyńskiego na terenie powojennej Polski pod nazwą Prabuty. Na miejscu szpitala psychiatrycznego powstaje Państwowe Sanatorium Przeciwgruźlicze[16]
  • 1947 – następuje uruchomienie wodociągów, a w 1956 r. linii przesyłowej gazu
  • lata 70 – powstanie w Prabutach nowych zakładów przemysłowych i spółdzielni, m.in.: ZHO Hydroster, Spółdzielni Inwalidów „Świt”, Spółdzielni Odzieżowa „Delta”, Spółdzielni Pracy „Tęcza”, Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska” i zakładów obsługujących rolnictwo (PGR-y). Funkcjonuje też duży kompleks szpitalny. Budowane są nowe dzielnice i osiedla mieszkaniowe[12]
  • 1978 – w Prabutach rozgrywany jest Memoriał Szachowy mjr. Henryka Sucharskiego[19]
  • 1980–1982 – ks. Jan Oleksy przeprowadza odbudowę konkatedry. W 1983 r. następuje stanowienie przy konkatedrze Pomezańskiej Kapituły Kolegiackiej[20].
     
    Pomnik Kresowian w Prabutach
  • 2014 – powstanie Prabuckiego Stowarzyszenie Kresowiaków, którego prezesem zostaje Andrzej Mosiejczyk. Od 2009 r. Stowarzyszenie organizuje w Prabutach doroczne konferencje popularnonaukowe pod nazwą „Świat Kresów”, a od 2015 r. Rajdy Rowerowe „Pamięci Kresowian[21][22][23]. Z kolei od 2022 r. Turnieje Szachowe „Pamięci Kresowian”[24]. Organizuje także wyjazdy na Kresy[25].
     
    Tablica upamiętniająca Polaków zamordowanych przez UPA i NKWD na Kresach Wschodnich.

Demografia edytuj

Według danych z 31 grudnia 2015 r. miasto miało 8761 mieszkańców[26].

  • Piramida wieku mieszkańców Prabut w 2014 roku[3].
 

Zabytki edytuj

  • gotycka konkatedra św. Wojciecha z przełomu XIV i XV wieku (później przebudowywana), spalona w 1945 przez Sowietów, pozostawała w stanie ruiny, odbudowana w latach 1980–1983;
  • kwadratowy rynek (ul. Rynek, ul.Kraszewskiego, ul. Bolesława Prusa, ul. Reja);
  • gotycki kościół, tzw. „polski” z XIV w.;
  • gotycka Brama Kwidzyńska (XIV wiek);
  • pozostałości murów miejskich z XIV wieku;
  • neogotycki kościół św. Andrzeja z 1878 r.;
  • fontanna Rolanda – zbudowana w roku 1900 przez Franza Schwechtena pierwotnie w centrum Berlina, przeniesiona do Prabut w roku 1929; zdobioną przez lwy fontannę wieńczy rzeźba rycerza Rolanda, przywrócona na swoje miejsce w 2011 r.;
  • fundamenty gotyckiego zamku biskupiego z lat 1267–1277. Na wzniesieniu ruin stoi makieta ukazująca rekonstrukcję zamku, konkatedry kapituły pomezańskiej, bram miejskich oraz ratusz miejski i rekonstrukcje rynku;
  • zabytkowe wodociągi miejskie z 1728-1732;
  • plebania z 1910 roku;
  • neogotycka poczta z lat 1893–1896;
  • domy mieszkalne: ulice Długa, Zamkowa, Kopernika, Warszawska, Wojska Polskiego, Władysława Jagiełły, Ogrodowa, Barczewskiego, Daszyńskiego;
  • budynki użyteczności publicznej;
  • obiekty gospodarcze z XVIII, XIX i I poł. XX wieku;
  • park miejski (mauzoleum, pomnik Heinricha Wiebe);
  • ławka zakochanych (ul. Grunwaldzka);
  • szpital specjalistyczny (ul. Kuracyjna);
  • dworzec PKP (ul. Daszyńskiego);
  • cukrownia (ul. Daszyńskiego);
  • urząd miejski;
  • kaplica (ul. Polna);
  • pozostałości gimnazjum (ul. Polna);
  • figurka Marii Panny (ul. Warszawska);
  • kaplica (ul. Kuracyjna);
  • remiza OSP (ul. Reymonta);
  • fundamenty murów obronnych (ul. Malborska);
  • willa Karola (ul. Obrońców Westerplatte);
  • zachowane piwnice i korytarze na terenie „Starego Miasta”.
Zabytki nieistniejące
 
Synagoga (obecnie nie istnieje)
  • gimnazjum realne (ul. Polna)
  • bramy miejskie
  • obóz przejściowy – „Zatorze”
  • budynki mieszkalne – „Stare Miasto”
  • pomnik Webera
  • synagoga
  • cmentarz żydowski (ul. Władysława Jagiełły)
  • ratusz miejski
  • hotel „Niemiecki dom”
  • kino-teatr
  • schronisko młodzieżowe
Pomniki
  • pomnik pamięci Polaków pomordowanych przez nacjonalistów ukraińskich na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej przy ul. Kwidzyńskiej[27]
  • pomnik doktora Krauze przy ul. Grunwaldzkiej
  • figurka Marii Panny przy ul. Warszawskiej
  • tablica poświęcona doktorowi Krauze przy ul. Kuracyjnej
  • pomnik założyciela parku miejskiego w parku miejskim

Transport edytuj

 
Droga wojewódzka 521 (ul. Władysława Jagiełły), w tle wieża konkatedry
Połączenia drogowe
Transport kolejowy

Trasy rowerowe edytuj

Dzielnice i osiedla mieszkaniowe Prabut edytuj

 
Dzielnice Prabut

Prabuty są podzielone administracyjnie na dzielnice, osiedla mieszkaniowe i 1 strefę ekonomiczną „Zatorze”. W południowo-wschodniej części miasta budowane jest osiedle „Klimuszko”.

Stare Miasto
  • Stare Miasto
  • Centrum
  • Śródmieście (dawniej kwidzyńskie przedmieście)
Gniewskie przedmieście
  • Dołek
  • Zacisze
Osiedla Południowe
  • Stara Kolonia
  • Nowa Kolonia
  • Sanatorium
  • Osiedle południowe
  • Osiedle Klimuszki – nowo powstałe osiedle
  • Kisielickie przedmieście
Strefa ekonomiczna
  • Koszary
  • Zatorze
Osiedle Władysława Jagiełły
  • Osiedle I
  • Osiedle II

Honorowi obywatele Prabut edytuj

  • Paul von Hindenburg (ur. 2 października 1847, zm. 2 sierpnia 1934) – prezydent Niemiec
  • Czesław Klimuszko (ur. 23 sierpnia 1905, zm. 25 sierpnia 1980) – polski duchowny
  • Werner Zebrowski[28] (potrzebne dane) – kolekcjoner pamiątek, zdjęć, pamiątek, obrazów, grafik, odznaczeń, związanych z historią Prabut[29]

Ludzie związani z Prabutami edytuj

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Prabutami.

Tomasz Wandzel – ur. w 1975 r. w Głuchołazach. W 1998 r. utracił wzrok, w 2004 r. zamieszkał w Prabutach, gdzie został radnym miejskim; pisarz, autor książek m.in. "Dom w chmurach", "Chłopiec z Kresów" i "Chłopiec, który przeżył Auschwitz. Historia Prawdziwa". W 2010 r. zajął I miejsce w ogólnopolskim konkursie na reportaż prasowy im. Macieja Szumowskiego[30][31].

Media edytuj

Na terenie Prabut działa Telewizja kablowa Prabuty, wydawana jest także prasa: Gazeta Prabucka oraz Prabuckie Wieści.

Sport edytuj

Kluby sportowe
  • Gryf VECRO Prabuty – koszykówka (klub występuje w III lidze)[32]
  • Pogoń Prabuty – piłka nożna (klub występujący w V Lidze)
  • Wojtas Prabuty – piłka nożna (gminny klub sportowy)
Obiekty sportowe
  • stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Polna)
  • stadion piłkarsko-lekkoatletyczny (ul.Kuracyjna)
  • miejski stadion MKS Pogoń Prabuty (ul.Władysława Jagiełły)
  • kompleks boisk „Orlik 2012”
  • kort tenisowy (ul.Władysława Jagiełły)
  • hala sportowa przy Szkole Podstawowej (ul.Obrońców Westerplatte)
  • stadnina koni Prabuty – Julianowo
  • Skatepark
Parki i skwery miejskie
  • Park miejski (ul.Parkowa – Zacisze)
  • Skwer miejski przy (ul.Grunwaldzkiej – Śródmieście)
  • Skwer im. Jana Pawła II (ul.Rynek – Stare Miasto)
  • Skwer miejski (ul.Warszawska – Stare Miasto)

Pomniki przyrodnicze i rezerwat edytuj

Na terenie gminy znajdują się 24 pomniki przyrodnicze oraz rezerwat przyrody Liwieniec.

Muzea i punkty informacji turystycznej edytuj

Muzea
  • kaplica zamkowa (ul.Zamkowa)
  • brama kwidzyńska (ul.Kwidzyńska)
  • izba muzealna w Szpitalu Specjalistycznym (ul. Kuracyjna)
Punkty informacji turystycznej
  • sala wystawowa im. Webnera Zebrowskiego (ul. Kwidzyńska)
  • kaplica zamkowa (kościółek polski) (ul. Zamkowa)
  • Prabuckie Centrum Kultury i Sportu (ul. Łąkowa)

Współpraca międzynarodowa edytuj

Miasta i gminy partnerskie:

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

Przypisy edytuj

  1. Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2023-11-30] (pol.).
  2. Slavia occidentalis: Instytut Zachodnio-Słowiański przy Uniwersytecie Poznańskim, t. 16, Cytat: „Prabuty, około r. 1454. Prabuth, niem. Riesenburg z dawniejszego Resinburg, w którego pierwszej części jest stary pień staropruski, tkwiący także iw nazwie „terra Resia”. (pol.).
  3. a b Prabuty w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  4. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018 r.
  5. Maksymilian Grzegorz: Pomorze Gdańskie pod rządami zakonu krzyżackiego w latach 1308–1466. Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997, s. 413. ISBN 83-7096-229-7.
  6. Górne Prusy, ew. Górny Kraj, niem. Oberland. epdz.powiatdzialdowski.pl. [dostęp 2021-02-25]. (pol.).
  7. Dzieło najżywsze z żywych. Antologia reportażu o ziemiach zachodnich i północnych z lat 1919–1939, oprac. Witold Nawrocki. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1981, s. 150. ISBN 83-210-0210-2.
  8. Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach z 2018 r., warmaz.pl [dostęp 2023-05-01] (pol.).
  9. Seweryn Szczepański: Osadnictwo pruskie w okolicy Prabut we wczenym średniowieczu. [dostęp 2014-12-13].
  10. a b c d e f Prabuty – Kwidzynopedia – encyklopedia e-kwidzyn, kwidzynopedia.pl [dostęp 2023-05-02].
  11. Zarządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 7 maja 1946 r. (M.P. z 1946 r. nr 44, poz. 85).
  12. a b Historia Prabut, www.PRABUTY.pl, 25 lutego 2016 [dostęp 2023-05-02] (pol.).
  13. Resia ze stolicą w Prabutach w: Mówią wieki: magazyn historyczny, Tom 12. 1969; „terytorium pomezańskie zwane Resią, Reysen w: Rocznik gdański: Tomy 15. 1957.
  14. Piotr Skurzyński „Warmia, Mazury, Suwalszczyzna” Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 244–245.
  15. Jan Bałdowski „Warmia i Mazury, mały przewodnik” Wydawnictwo Sport i Turystyka Warszawa 1977 s. 169–179.
  16. a b Historia szpitala – Szpital Prabuty [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  17. „W czasie działań wojennych w 1945 r. miasto uległo zniszczeniu w 60%. Legł w gruzach cały rynek z większością działek w zachodniej i północnej części miasta. Zniszczonych zostało w Prabutach 471 domów.” w: Mówią wieki: magazyn historyczny: tom 12, 1969.
  18. Wspomnienia prabuckich Kresowian, www.PRABUTY.pl, 22 kwietnia 2021 [dostęp 2022-09-15] (pol.).
  19. Autor Przemysław Jahr, Zbigniew Listewnik, Szachy w Polsce, 6 lutego 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  20. 📍 Konkatedra Św. Wojciecha w Prabutach – Zwiedzaj niesamowite miejsca w Polsce [dostęp 2022-09-15] (pol.).
  21. Informacja z działalności Prabuckiego Stowarzyszenia Kresowiaków, www.PRABUTY.pl, 19 lutego 2019 [dostęp 2022-09-15] (pol.).
  22. Witold Chrzanowski, U sąsiadów w Prabutach: Konferencja „Świat Kresów”, Sztum Nasze Miasto, 3 września 2022 [dostęp 2022-09-15] (pol.).
  23. VII Rajd Rowerowy „Pamięci Kresowian” – zapisy, www.PRABUTY.pl, 1 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  24. I Turniej Szachowy „Pamięci Kresowian” – zapisy, www.PRABUTY.pl, 3 czerwca 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  25. Redakcja, Kontrasty, niezabliźnione rany, trudna historia i wyjątkowa kultura. Wyprawa śladami przodków mieszkańców Prabut [ZDJĘCIA], Kwidzyn Nasze Miasto, 20 sierpnia 2019 [dostęp 2022-09-15] (pol.).
  26. Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  27. Karolina Staniszewska, Dzień Pamięci Ofiar Ludobójstwa na Wołyniu. 79. rocznica Krwawej Niedzieli – w Prabutach uczczono pamięć Polaków pomordowanych na Wołyniu, Kwidzyn Nasze Miasto, 13 lipca 2022 [dostęp 2022-09-18] (pol.).
  28. Rynek miejski oraz fontanna Rolanda, Miasto i Gmina Prabuty, 12 kwietnia 2016 [dostęp 2020-03-22] (pol.).
  29. Brama kwidzyńska – Prabuckie Centrum Kultury i Sportu [dostęp 2020-03-22] (pol.).
  30. Skład Rady Miejskiej – Biuletyn Informacji Publicznej Urzędu Miasta i Gminy w Prabutach, bip.prabuty.pl [dostęp 2023-09-13].
  31. Jak opisuje się świat, gdy się go nie widzi? Opowiada Tomasz Wandzel – niewidomy pisarz z Prabut, Radio Gdańsk, 8 października 2019 [dostęp 2023-09-13] (pol.).
  32. Gryf VECRO Prabuty.
  33. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2017-01-18].

Bibliografia edytuj

  • J. Liguz, 2008: Zabytki architektury w powiecie kwidzyńskim. Wyd. Lokalna Organizacja Turystyczna Liwa.

Linki zewnętrzne edytuj