Pszenica zwyczajna (Triticum aestivum L.) – gatunek pszenicy z rodziny wiechlinowatych. Jest kosmopolityczną rośliną uprawną, której największe uprawy znajdują się w Europie, wschodniej Azji oraz Indiach, obu Amerykach, a także Australii[4].

Pszenica zwyczajna
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

wiechlinowce

Rodzina

wiechlinowate

Rodzaj

pszenica

Gatunek

pszenica zwyczajna

Nazwa systematyczna
Triticum aestivum L.L.
Sp. Pl. 85 1753[3]
Synonimy

Morfologia edytuj

Łodyga
Źdźbło o wysokości do 150 cm o nieco szorstkich kolankach[5].
Liście
Dwurzędowo ustawione, naprzemianległe, pochwiaste, równowąskie, żyłkowanie równoległe. W dotyku nieco szorstkie[5].
Kwiaty
Zebrane w czworoboczny kłos składający się z kilku nie rozpadających się po dojrzeniu kłosków. Kłoski są zazwyczaj 4-kwiatowe, o mniej więcej takiej samej długości i szerokości. Dolna plewka, w zależności od odmiany, jest oścista, bezostna lub zaostrzona i ma taką samą długość, jak plewka górna[5]. Kwiaty są klejstogamiczne[6].
Owoce
Zaokrąglony ziarniak dający się łatwo wyłuskać z kłoska. Na przedniej stronie posiada bruzdę. Bielmo mączyste lub szkliste[5].
 
Dojrzewający łan pszenicy zwyczajnej

Pochodzenie edytuj

Współcześnie uprawiana pszenica zwyczajna powstała w wyniku kilkukrotnych krzyżowań zarówno dziko rosnących, jak i uprawianych gatunków traw, mutacji genetycznych, oraz trwającej już wiele tysięcy lat selekcji dokonywanej przez uprawiających ją ludzi. Radykalnych zmian genetycznych dokonano w latach 50. XX wieku. W wyniku tego z dziko rosnącej rośliny o wysokości 1,2 m, o drobnych, niedających się oddzielić od plew ziarnach, powstała pszenica o wysokości ok. 40 cm, czterokrotnie większych kłosach i większych, dających się wymłócić ziarnach. Obecnie pszenica daje 10-krotnie większe plony, niż w czasach historycznych. Uprawiana jest w tysiącach kultywarów[7].

Pszenica zwyczajna jest heksaploidem o liczbie chromosomów 2n = 42. Spośród sześciu jej zestawów chromosomów dwa pochodzą od Triticum urartu, dwa od Aegilops speltoides, dwa od Aegilops tauschii. Początek ewolucji dały dwa pierwsze wymienione gatunki, które krzyżując się z sobą dały nowy gatunek – Triticum dicoccoides o czterech zestawach chromosomów (2n= 28). Nastąpiło to samorzutnie, około 580–820 tysięcy lat temu. Z Triticum dicoccoides w wyniku samorzutnej mutacji powstała pszenica płaskurka (Triticum dicoccon). Płaskurka krzyżując się z Aegilops tauschii dała początek nowemu gatunkowi – pszenicy orkisz (Triticum speltum), o sześciu zestawach chromosomów, z tego zaś w wyniku mutacji powstała pszenica zwyczajna. Nastąpiło to około 8500 lat temu[8].

Uprawa edytuj

W Polsce uprawiana jest zarówno pszenica ozima, jak i jara. Pszenica ozima jest zbożem, które w odróżnieniu od innych ozimin nie jest tak wrażliwe na opóźniony termin siewu, ale wykonanie go zgodnie z harmonogramem, daje największe szanse na uzyskanie wysokiego plonu. Przyjmuje się, że optymalny termin siewu pszenicy ozimej przypada we wschodniej części Polski pomiędzy 15 a 20 września. W przypadku Polski centralnej jest to okres pomiędzy 20 a 30 września, a w Polsce południowo-zachodniej siewy możliwe są nawet do połowy października[9].

Pszenica jara, która ma niskie wymagania termiczne, powinna zostać zasiana pomiędzy 15 marca a 5 kwietnia, w zależności od regionu[10].

Zastosowanie edytuj

Wartość odżywcza
Pszenica zwyczajna, ziarno
(100 g)
Wartość energetyczna 1373 kJ (328 kcal)
Białka 11,1 g
Węglowodany 70,5 g
Tłuszcze 2,4 g
Woda 14,5 g
Dane liczbowe na podstawie: [11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[12]

Udział w kulturze edytuj

  • W Biblii pszenica wymieniona jest ponad 70 razy. Uprawiano wówczas 3 jej gatunki. Pszenica zwyczajna i pszenica twarda (Triticum durum) opisane są hebrajskim słowem ḥíţţa(h), pszenica płaskurka (Triticum dicoccon) hebrajskim słowem kussemeţ. Ponadto pszenice te opisane są innymi, ogólnymi określeniami oznaczającymi: zboże, zboże stojące na polu, garść ściętego zboża, pojedyncze źdźbło, zboże wymłócone, ale nie oczyszczone, zboże wymłócone i oczyszczone, zboże prażone, pasza, obrok. W czasach biblijnych w Izraelu pszenica zwyczajna była najważniejszym uprawianym zbożem. 90% ziaren znajdywanych w wykopaliskach z okresu najazdu Sennacheryba (ok. 700 lat p.n.e.) to ziarniaki pszenicy zwyczajnej[13].
  • Oczekiwanie na dojrzewanie pszenicy było w Izraelu połączone z wieloma świętami rolniczym. Podczas święta Szawuot (Święto Żniw) świątyni ofiarowywano plon pszenicy[13].

Przypisy edytuj

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).
  3. The Plant List. [dostęp 2015-01-31].
  4. a b c Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
  5. a b c d Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
  6. Halina Galera. Samozapylenie – sukces, czy porażka? Miesięcznik Wiedza i Życie, lipiec 1998
  7. Historia pszenicy. [dostęp 2015-02-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-03)].
  8. Wild emmer wheat, Triticum dicoccoides, occupies a pivotal position in wheat domestication process. [dostęp 2015-01-29].
  9. MojaRola.pl, Optymalne terminy siewu pszenicy ozimej, 4 września 2018 [dostęp 2018-09-12] (pol.).
  10. MojaRola.pl, Kiedy siać zboża jare? Optymalne terminy siewu pszenicy, jęczmienia i owsa, 23 marca 2018 [dostęp 2018-09-12] (pol.).
  11. Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 346. ISBN 978-83-200-5311-1.
  12. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  13. a b Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.