Wikipedia

Charles de Gaulle (1994)

francuski lotniskowiec o napędzie atomowym

Charles de Gaulle (R 91) − współczesny francuski lotniskowiec o napędzie atomowym, pozostający w służbie od 2001 roku, okręt flagowy francuskiej marynarki wojennej (Marine nationale). Zbudowany we Francji – wodowany w 1994 roku i ukończony w 2000 roku, jako pojedynczy okręt. Jest jedynym zbudowanym i używanym na świecie poza USA atomowym lotniskowcem oraz jedynym francuskim lotniskowcem w służbie (wg stanu na 2023 rok). Nosi numer burtowy R 91.

Charles de Gaulle
Ilustracja
„Charles de Gaulle” (2019 r.)
Klasa

lotniskowiec

Typ

pojedynczy okręt

Historia
Stocznia

DCN, Brest Francja

Początek budowy

24 listopada 1987

Położenie stępki

14 kwietnia 1989

Wodowanie

7 maja 1994

 Marine nationale
Wejście do służby

wrzesień 2000
18 maja 2001 (do czynnej służby)

Los okrętu

w służbie

Dane taktyczno-techniczne
Wyporność

standardowa: 36 600 ts
całkowita: 40 600 ts

Długość

całkowita: 261,5 m

Szerokość

całkowita: 64,36 m

Zanurzenie

8,7-9,5 m

Napęd
2 chłodzone wodą reaktory atomowe PWR o mocy 150 MW każdy, wytwarzające parę dla 2 turbin parowych o mocy 83 000 KM, 2 śruby
Prędkość

27 węzłów

Uzbrojenie
• 4 × VIII-komorowe wyrzutnie pionowe pocisków plot. Aster 15
• 2 × VI-prowadnicowe wyrzutnie Sadral pocisków plot. Mistral
• 8 działek Giat 20F2 kal. 20 mm
Wyposażenie lotnicze
do 40 samolotów i śmigłowców, w tym do 30 myśliwców wielozadaniowych Dassault Rafale M, 2 samoloty wczesnego ostrzegania E-2C Hawkeye oraz śmigłowce
Załoga

około 2000 (w tym około 550 personelu lotniczego)

Multimedia w Wikimedia Commons
„Charles de Gaulle”

Przenosi do 40 samolotów i śmigłowców, a jego główne uzbrojenie stanowią myśliwce wielozadaniowe Dassault Rafale M, startujące przy pomocy dwóch katapult parowych (system CATOBAR). Sam lotniskowiec jest uzbrojony w pociski przeciwlotnicze średniego i bliskiego zasięgu Aster 15 i Mistral oraz działka automatyczne. „Charles de Gaulle” ma wyporność pełną 40 600 ton, długość 261,5 m i szerokość 64,4 m. Gotowość bojową uzyskał w 2001 roku i od tego czasu brał wielokrotnie udział w działaniach bojowych nad Afganistanem, Libią i przeciwko Państwu Islamskiemu. Ma pozostać w służbie do 2038 roku.

Historia edytuj

Na początku lat 60. XX wieku marynarka francuska zastąpiła używane stare lotniskowce amerykańskiej wojennej budowy przez dwa zaprojektowane i zbudowane w kraju lotniskowce typu PA-54 Clemenceau (wyporność 32 780 t, 40 samolotów)[1]. Przez kolejne dekady powstało kilka dalszych projektów francuskich okrętów tej klasy różnej wielkości, między innymi projekt większego lotniskowca PA-58 o wyporności 45 tysięcy ton oraz lekkiego lotniskowca PH-75 (PA-75) z lat 70. z napędem atomowym, o wyporności 18 400 ton, mającego przenosić śmigłowce i ewentualnie samoloty krótkiego i pionowego startu i lądowania (V/STOL)[1][2]. Z powodów budżetowych, żadne projekty nie były jednak realizowane, a przy tym słusznie oceniono, że samoloty V/STOL będą miały mniejsze możliwości niż samoloty klasycznego startu[2].

Nowe prace koncepcyjne nad projektem dużego lotniskowca, w celu zastąpienia okrętów typu Clemenceau, rozpoczęły się w 1980 roku. 23 września tego roku Komitet Obrony Francji podjął decyzję o budowie dwóch lotniskowców atomowych w ramach programu PAN (Porte-Avions-Nucléaire)[3]. Planowano wówczas, że pierwszy z nich wejdzie do służby w 1992 roku[1]. W celu zmniejszenia kosztów oraz z uwagi na istniejącą we Francji infrastrukturę stoczniową i portową, zdecydowano się na budowę okrętu o podobnej wielkości do poprzedników – stosunkowo niewielkiej jak na nowoczesne okręty tej klasy[2]. Jednocześnie, dla uzyskania dużego zasięgu wybrano napęd atomowy, nie stosowany dotąd we Francji na okrętach nawodnych. Szczegółowe założenia lotniskowca o wyporności do 35 tysięcy ton zostały zatwierdzone przez Ministra Obrony 27 czerwca 1984 roku[3]. Decyzję o budowie pierwszego (i ostatecznie jedynego) okrętu podjęto 4 lutego 1986 roku[4][a]. Planowano wówczas, że wejdzie on do służby w 1996 roku[2].

Cięcie blach na lotniskowiec rozpoczęto 24 listopada 1987 roku[b]. Stępkę pod budowę oficjalnie położono w doku nr 9 państwowej stoczni DCN w Breście dopiero 14 kwietnia 1989 roku, kiedy połączono dwa pierwsze elementy[3][5]. Lotniskowiec budowano metodą modularną polegającą na budowie oddzielnie części dziobowej i rufowej, a następnie połączeniu ich w jedną całość. W marcu 1991 roku ukończono budowę pierwszej dziobowej części okrętu[2]. 20 grudnia 1992 roku dokonano wodowania technicznego w celu przesunięcia kadłuba w doku dla montażu skośnego pokładu lotniczego, przy masie kadłuba 17 800 ton[3][5]. Recesja gospodarcza i ciągle rosnące koszty budowy doprowadzały w latach 1990, 1991, 1993 i 1995 do wstrzymywania prac przy lotniskowcu[5]. Wodowanie okrętu miało miejsce 7 maja 1994 roku[4][c]. Lotniskowiec początkowo miał nosić imię kardynała Richelieu (noszoną przez przedwojenny pancernik), jednak jeszcze w maju 1986 roku po interwencji ówczesnego premiera Jacques Chiraca zmieniono je na „Charles de Gaulle”, na cześć generała de Gaulle′a[1]. Oficjalne uroczyste wodowanie odbyło się z udziałem prezydenta Mitteranda i premiera Balladura[5].

Marynarka objęła okręt do prób oraz pierwszego dowódcę wyznaczono 1 lutego 1997 roku[5][4]. Prowadzono dalej prace montażu wyposażenia i uzbrojenia[3]. Opóźnienia programu doprowadziły do tego, że w lipcu 1997 roku wycofano ze służby starzejący się lotniskowiec „Clemenceau”, pozostawiając tylko jeden okręt tej klasy w linii[3]. W maju 1998 roku rozpoczęto próby napędu przy nabrzeżu stoczni, a 27 stycznia 1999 roku próby morskie[5]. Budowę ukończono i okręt został przejęty przez marynarkę we wrześniu 2000 roku[4]. Koszt budowy wyniósł w przeliczeniu ok. 3,33 miliarda USD (o ponad połowę więcej niż zakładane 2,2 mld. USD)[5].

Przewidywano początkowo budowę także drugiej jednostki dla zastąpienia lotniskowca „Foch”, lecz ostatecznie nie doszło do jej zamówienia, mimo że koszt byłby niższy o wartość prac projektowych[2]. W konsekwencji Francja, odmiennie niż dotychczas, pozostała z tylko jednym lotniskowcem w służbie, bez możliwości zastąpienia go innym w razie remontów lub przeglądów. W związku z zestarzeniem się w tym czasie projektu, po 2000 roku rozważano budowę lotniskowca klasycznego we współpracy z Wielką Brytanią na bazie typu Queen Elizabeth, lecz również nie doszło do podjęcia takiej decyzji[6]. Dopiero w 2020 roku prezydent Francji ogłosił zamiar budowy kolejnego, większego lotniskowca atomowego nowej generacji, który miałby zamienić „Charles′a de Gaulle′a” w służbie w 2038 roku[7].

Opis edytuj

Opis ogólny i konstrukcja edytuj

 
„Charles de Gaulle”, 2019 rok
 
Widok od dziobu

„Charles de Gaulle” jest lotniskowcem klasycznej konstrukcji, z płaskim pokładem lotniczym na całej długości okrętu, dwoma katapultami i zespołem lin hamujących (system CATOBAR). Pod względem konstrukcyjnym czerpie z projektu poprzedników – lotniskowców typu Clemenceau o podobnej wielkości, ale także z doświadczeń sojuszników z NATO: USA i Wielkiej Brytanii[5][8]. Wyporność projektowa wynosiła 35 500 ts, natomiast wyporność standardowa wynosi 36 600 ts, średnia wyporność operacyjna – 39 000 ts, a pełna – 40 600 ts[5]. Okręt ma długość całkowitą 261,5 m i szerokość maksymalną 64,36 m, a na linii wodnej długość 238 m i szerokość 31,5 m[9]. Zanurzenie wynosi 8,7 m, a przy wyporności pełnej 9,5 m[5].

Pojedyncza wyspowa nadbudówka została umieszczona typowo na prawym skraju pokładu, aczkolwiek unikalną cechą tego lotniskowca jest jej wysunięcie do przodu, umożliwione przez brak przewodów kominowych[5]. Pozostawia to więcej miejsca na operacje lotnicze na rufie i śródokręciu, gdzie umieszczono dwie windy lotnicze, oraz ułatwia lądowanie dużych samolotów E-2C[5]. Brak kominów jest także korzystny pod kątem braku dymu i gorących spalin, utrudniających lądowanie[10]. Na nadbudówce znajduje się maszt wieżowy z platformą pod anteny radarów[5]. Nadbudówka mieści między innymi pomost bojowy i stanowisko kontroli lotów[11]. Kształt kadłuba, rozszerzającej się ku górze nadbudówki i masztu, pozbawionych praktycznie obłych powierzchni, sprzyja obniżeniu wykrywalności okrętu przez radar (elementy technologii stealth)[9]. Przywiązano również wagę do obniżenia pola akustycznego i magnetycznego okrętu[9]. Kadłub posiada system grodzi i opancerzenie zwiększające odporność na środki rażenia[9].

 
Pokłady nowoczesnych lotniskowców („Charles de Gaulle” drugi z prawej, a jego poprzednik, „São Paulo” – dawny „Foch” – pierwszy z prawej)

Na wzór amerykańskich lotniskowców typu Nimitz i wcześniejszych, okręt ma pokład lotniczy o szerokości około dwukrotnie większej od kadłuba, wystający poza obie burty na obszernych sponsonach powiększających wewnętrzną przestrzeń i spełniających rolę stabilizującą w razie dużego przechyłu[5]. Taka szerokość pokładu pozwoliła na wytyczenie skośnego pasa do lądowania pod kątem 8,5° w lewo od osi symetrii, którego przedni odcinek wystaje poza obrys pokładu, na przednim skraju lewego sponsonu[12]. Pokład do lądowania miał w pierwotnym projekcie długość około 195 m, wydłużoną ostatecznie do 199,9 m pod kątem użycia samolotów E-2C[12]. Oprócz silnie wystającego pasa z lewej strony, podobieństwo do amerykańskich okrętów stwarza także dziobowy odcinek pokładu o obrysie ściętego klina, z prostą przednią krawędzią – chociaż niesymetryczny obrys całego pokładu jest unikalny dla tego lotniskowca. Pokład znajduje się na wysokości 17,2 m nad linią wodną[12]. Powierzchnia pokładu lotniczego wynosi 12 300 m² (o 40% więcej niż na poprzednikach typu Clemenceau o podobnej długości)[12][d].

Do startu samolotów służą dwie katapulty parowe amerykańskiego typu C13.3 (C13F) o długości 75 m, mogące wystrzeliwać samoloty o masie do 25 ton i nadające im prędkość końcową 150 węzłów[12]. Z uwagi na mniejsze wymiary okrętu, stanowią one skróconą wersję standardowych katapult okrętów amerykańskich, a na pokładzie dziobowym zamontowana jest tylko jedna, natomiast druga w przedniej części skośnego pokładu[8]. Za katapultami znajdują się podnoszone deflektory chroniące przed gazami silników[13]. Ponieważ katapulta dziobowa też częściowo zachodzi na skośny pokład, takie ich rozmieszczenie uniemożliwia równoczesne prowadzenie startów i lądowań, lecz zostało wymuszone przez chęć zapewnienia miejsca do parkowania samolotów po prawej stronie pokładu[8]. Katapulty zasilane są parą pod ciśnieniem z wymienników reaktorów i umożliwiają start co minutę każda[12]. Dzięki lepszym parametrom, umożliwiają start cięższych samolotów, niż 50-metrowe katapulty na poprzednikach[12]. Lądowanie samolotów zabezpiecza również amerykański system aerofiniszera Mk 7 Mod 3, składający się z trzech lin hamujących i bariery bezpieczeństwa[13]. Przy maksymalnym tempie na lotniskowcu może wylądować 20 samolotów w ciągu 12 minut[12]. Większość elementów katapult została wyprodukowana we Francji, a aerofiniszera – w Holandii[13]. Naprowadzanie samolotów do lądowania wspomaga system DALAS produkcji francuskiej (Matra), który za pomocą dalmierza laserowego określa pozycję samolotu i oblicza idealną trajektorię, a dane są obrazowane pilotowi na wyświetlaczu HUD i oficerowi naprowadzania[12][13].

 
Super Étendard w hangarze
 
Rafale na podnośniku lotniczym

Pod pokładem lotniczym mieści się hangar o wymiarach 138 × 29 x 6,1 m i powierzchni 4600 m²[12]. Hangar ma o około połowę większą powierzchnię, niż na poprzednim typie, i pomimo mniejszej wysokości mieszczą się w nim wszystkie przewidziane na wyposażenie statki powietrzne[12]. Hangar mieści według założeń co najmniej 23 samoloty i dwa śmigłowce, a reszta parkowana jest na pokładzie lotniczym[12]. Komunikację z hangarem zapewniają dwa podnośniki lotnicze produkcji amerykańskiej, o napędzie hydraulicznym, usytuowane na prawym skraju pokładu lotniczego, za nadbudówką. Mają kształt trapezu, wymiary 21 × 12 m (powierzchnia 200 m²) i udźwig 36 ton[12]. Każdy z nich może podnosić równocześnie dwa samoloty Rafale[12]. Osobno na pokładzie znajdują się dwie windy amunicyjne o szerokości 6 m (jedna między windami lotniczymi, a druga przed nadbudówką)[13]. Służą one do dostarczania uzbrojenia podwieszanego z komór amunicyjnych do miejsc postoju samolotów[13]. Zapas paliwa lotniczego wynosi 3600 m³, a maksymalnie 5000 m³[14].

Załoga okrętu nominalnie obejmuje 1281 osób, w tym 98 oficerów[11]. Przewidziano, że na okręcie będzie służyć 155 kobiet[11]. Dodatkowo zaokrętowanych jest do 550 osób grupy lotniczej, stacjonującej na stałe na lądzie i okrętowanej na czas zadań szkoleniowych lub bojowych[11]. W razie wykorzystania jako okręt flagowy grupy uderzeniowej przewidziano miejsca dla 59 oficerów i podoficerów sztabu[11]. Ogółem na lotniskowcu normalnie przebywa około 2000 ludzi[12]. Można również zaokrętować czasowo do 800 żołnierzy piechoty morskiej, wykorzystując hangar[15]. Na okręcie urządzono 244 kabiny dla oficerów (od 1 do 6 osób) i 104 kubryki (od 6 do 21 osób)[11]. Przywiązano wagę do estetycznego i w miarę komfortowego wykończenia pomieszczeń, zadbano również o pomieszczenia rekreacyjne i udogodnienia, jak satelitarny dostęp do Internetu dla załogi. Szpital okrętowy ma m.in. dwie sale operacyjne i normalnie 27 łóżek[12]. Nominalna autonomiczność okrętu bez uzupełniania zapasów wynosi 45 dni[11].

Uzbrojenie edytuj

 
Lewoburtowe wyrzutnie Sylver oraz zestaw reflektorów do naprowadzania samolotów do lądowania

Uzbrojenie okrętu służy do odpierania ataków lotniczych w składzie zespołu okrętów, wzmacniając możliwości obronne zespołu[16]. Przede wszystkim tworzą je cztery zespoły po osiem pionowych wyrzutni Sylver A50 dla pocisków przeciwlotniczych bliskiego i średniego zasięgu Aster 15 (łącznie 32 pociski)[16]. Po dwa zespoły obok siebie umieszczone są w sponsonach na zewnątrz pokładu lotniczego: po prawej stronie przed nadbudówką i po lewej na śródokręciu[16]. Pociski te służą także do obrony przeciwrakietowej[17]. Masa głowicy pocisku wynosi 15 kg, a zasięg od 2 do 20 Mm (3,7–37 km)[16]. Radar wielofunkcyjny systemu kierowania ogniem Arabel może śledzić 50 celów i naprowadzać pociski na 10[18]. Jako broń samoobrony służą dwie sześcioprowadnicowe wyrzutnie Sadral pocisków przeciwlotniczych bardzo krótkiego zasięgu Mistral. Umieszczone są na sponsonach: na lewej burcie na śródokręciu oraz na prawej burcie obok nadbudówki[19]. Pociski mają głowicę o masie 3 kg i zasięg od 0,5 do 5 km, a pułap minimalny 3 m[16].

Oprócz uzbrojenia rakietowego, okręt ma osiem pojedynczych działek automatycznych kal. 20 mm GIAT F2(inne języki) (M693) o długości lufy 90 kalibrów (L/90)[16][20]. Mają one donośność do 8 km, szybkostrzelność 650-720 strz./min i kąt podniesienia luf od -15° do +65°[16]. Zamontowane są w zdalnie sterowanych stanowiskach (RWS), służą jednak przede wszystkim do celów przeciwdywersyjnych[20]. Uzupełniają je w tym celu cztery stanowiska karabinów maszynowych kalibru 12,7 mm[20]. W 2019 roku zainstalowano ponadto trzy nowocześniejsze zdalnie kierowane stanowiska działek 20 mm Narwahl 20B(inne języki), mogące między innymi zwalczać bezpilotowce[20].

Wyposażenie edytuj

 
Nadbudówka z początkowym zestawem anten, 2009 rok

W ramach środków samoobrony okręt wyposażony jest w systemy walki radioelektronicznej z urządzeniem ostrzegawczym ARBR-21 i dwoma urządzeniami zakłócającymi ARBR-33[19]. Z systemem tym współpracują cztery dziesięcioprowadnicowe wyrzutnie celów pozornych (pułapek radiolokacyjnych i termicznych) Sagaie kalibru 170 mm lub 192 mm, umieszczone na sponsonach burtowych[19] (inne oznaczenie: AMBL 2A[16]). Dodatkowo okręt wyposażony jest w system zakłócania torped SLAT, z anteną holowaną za okrętem, odbiornikiem ostrzegawczym i zakłócaczem akustycznym (wabikiem)[19].

Okręt wyposażony został w radar dozoru powietrznego DRBV-26D (Jupiter) umieszczony na dachu pomostu bojowego, pracujący w paśmie D i wykrywający cele powietrzne z odległości 183 km (o powierzchni odbicia 2 m²)[19]. Drugim radarem był radar trójwspółrzędny dalekiego zasięgu DRBJ-11D/E (TRS 3501), pracujący w paśmie E/F i wykrywający cele powietrzne z odległości do 366 km (200 Mm). Jego antena umieszczona była w kulistej osłonie z tyłu dachu nadbudówki[19]. Dodatkowo okręt posiadał radar dwuwspółrzędny dozoru ogólnego DRBV-15C (Sea Tiger Mk 2) o zasięgu wykrywania celów powietrznych do 110 km (60 Mm), służący też do naprowadzania lądujących samolotów[19]. Jego antena umieszczona była z tyłu platformy masztu[19]. Wszystkie radary dostarczyła firma Thomson-CSF[19]. Ponadto okręt ma wielofunkcyjny radar trójwspółrzędny systemu kierowania ogniem pocisków przeciwlotniczych Arabel (w kulistej osłonie z przodu platformy masztu) i dwa radary nawigacyjne Racal Deca 1226[19]. Lotniskowiec ponadto posiada system obserwacji w podczerwieni DIBV-1A Vampir[19]. Do naprowadzania lotnictwa służy system nawigacji lotniczej SRN-6 TACAN[19].

Wyposażenie elektroniczne następnie było ulepszane. W 2018 roku radar DRBV-15 został wymieniony na wielozadaniowy Thales SMART-S, zabudowano nowy radar nawigacyjny firmy Terma, panoramiczny optoelektroniczny system rozpoznania Artemis i nowy system identyfikacji IFF NG[21].

Do zarządzania walką okrętu służy komputerowy system obrony i dowodzenia SDC, w skład którego wchodzi system zbioru i obróbki informacji taktycznej SENIT 8[19]. Ponadto okręt ma system pomocy w dowodzeniu oficerom sztabu w prowadzeniu operacji lotnictwa AIDCOMER, a także podsystemy przygotowania i prowadzenia operacji powietrznych SLPRM i planowania lotów GESVOL [19]. Do przekazywania i odbierania danych o sytuacji taktycznej służy system LADT, pracujący według standardów LINK 11, 14 i 16[19]. W 2018 roku okręt otrzymał nowy system zarządzania walką[22].

Napęd i systemy okrętowe edytuj

 
Lotniskowiec od rufy, 2009 rok

Napęd okrętu stanowią dwa zespoły turbin parowych, dla których parę wytwarzają dwa kompaktowe reaktory atomowe drugiej generacji K 15 chłodzone wodą pod ciśnieniem (noszące nazwy własne Adyton i Xena)[14]. Siłownia atomowa została zaprojektowana i wykonana we Francji, przez firmę Technicatome[14]. Reaktory mają moc cieplną po 150 MW[14]. Dla zmniejszenia kosztów, są one tego typu, co zastosowane na okrętach podwodnych typu Le Triomphant[14]. Reaktory te są bardziej zaawansowaną konstrukcją pod względem bezpieczeństwa eksploatacji, niż we wcześniejszych francuskich okrętach[9]. Paliwo jądrowe podgrzewa wodę pod ciśnieniem o temperaturze do 300° C, która jest chłodzona przez wodę obiegu wtórnego. Wymienniki ciepła umieszczone są w blokach reaktorów, poza które wychodzi tylko nieskażona para obiegu wtórnego[9]. Każdy reaktor wraz z osłoną waży 900 ton[14]. Przedziały reaktorów znajdują się w środkowej części okrętu i są zabezpieczone przed trafieniami, a osłony mają zapewnić bezpieczeństwo nawet przy staranowaniu lotniskowca przez okręt wielkości fregaty[10]. Para zasila dwa zespoły turbin parowych GEC Alsthom o łącznej mocy 76 200 lub według innych danych 83 000 KM[14]. Turbiny mają mechaniczne dwustopniowe przekładnie redukcyjne. Każdy zespół napędza jedną śrubę pięcioskrzydłową o stałym skoku i średnicy 6 m[14]. Oba zespoły obejmujące reaktor z wymiennikiem ciepła i współpracującą z nim turbinę, są niezależne od siebie nawzajem[14].

Prędkość projektowa wynosi 27 węzłów, lecz na próbach okręt osiągał 28 węzłów[14]. Prędkość ta jest niższa od lotniskowców typu Clemenceau, jednak dzięki dłuższym katapultom, jest wystarczająca do wspomagania startu cięższych samolotów[10]. Zalecana prędkość marszowa to 23,5 węzła[14]. Z jednym reaktorem pracującym prędkość może wynosić do 20 węzłów[14]. Zapas paliwa – prętów ze wzbogaconego uranu wystarcza na 5 lat pracy i zapewnia teoretyczny zasięg 1,1 miliona mil morskich[14].

Energię elektryczną dostarczają cztery turbogeneratory o mocy po 4000 kW, uzupełnione dla bezpieczeństwa przez cztery generatory z silnikami wysokoprężnymi o mocy po 1100 kW (łączna moc 20 400 kW)[10]. Jako dodatkowe zabezpieczenie, przede wszystkim dla systemów bezpieczeństwa reaktorów, okręt ma także cztery pomocnicze agregaty z turbinami gazowymi o mocy po 250 kW[10]. Urządzenia energetyczne są rozdzielone pomiędzy odrębne przedziały na przeciwległych burtach[10]. Napięcie prądu stosowane na okręcie wynosi 440 V, 220 V i 115 V oraz 24 V dla oświetlenia awaryjnego[10].

Lotniskowiec ma dwa stery płetwowe za śrubami, boczne stępki przechyłowe oraz dwie pary płetwowych stabilizatorów przechyłów, bliżej dziobu i rufy[5]. Aktywne stabilizatory, wraz ze sterowanymi komputerowo sterami, oraz systemem przetaczanych w poprzek kadłuba w prowadnicach pod pokładem lotniczym wózków z balastem, tworzą wysoce skuteczny system stabilizacji przechyłów SATRAP, ułatwiający operacje lotnicze[11]. Pozwala to na prowadzenie startów i lądowań przy stanie morza 5-6[13].

Grupa lotnicza edytuj

 
Rafale M przygotowany do katapultowania
 
Rafale M
 
Rafale M F3-R z bombami kierowanymi

Francuskie lotnictwo pokładowe zgrupowane jest we flotyllach (odpowiedniki dywizjonów), normalnie stacjonuje na lądzie i jest okrętowane na poszczególne misje, stąd skład grupy lotniczej jest zmienny[23]. Na okręcie może bazować do 40 samolotów i śmigłowców[23]. Podstawowymi samolotami używanymi na lotniskowcu są odrzutowe myśliwce wielozadaniowe Dassault Rafale M (masa startowa 19 ton), natomiast początkowo używane były starsze, lecz zmodernizowane odrzutowce myśliwsko-szturmowe Dassault Super Étendard (masa startowa 11,9 tony)[12]. Oba typy samolotów są konstrukcji francuskiej. Opracowania wskazują, że na lotniskowcu może bazować 30 myśliwców Rafale M[24], jednakże w praktyce liczba samolotów w czasie pokoju jest niższa[25]. Z dotychczasowej praktyki wynika, że śmigłowce mają zastosowanie uzupełniające w liczbie kilku sztuk, głównie do celów poszukiwawczo-ratowniczych i transportowych[26].

Dassault Rafale edytuj

Dassault Rafale jest w pełni nowoczesnym samolotem najnowszej generacji, rozwijanym równolegle z projektowaniem lotniskowca (pierwszy lot w 1986 roku). Odmiana morska M różni się przede wszystkim przystosowaniem do katapultowania i lądowania z aerofiniszerem[27]. Zrezygnowano natomiast z komplikowania konstrukcji przez składanie skrzydeł, czemu sprzyjają umiarkowane rozmiary i zwarta konstrukcja samolotu. Rafale jest myśliwcem wielozadaniowym i w dojrzałej wersji rozwojowej F3 może przenosić uzbrojenie i wyposażenie do walk powietrznych, atakowania celów morskich lub lądowych oraz misji rozpoznawczych[27]. Może przenosić do 8 ton uzbrojenia, w tym bomby kierowane różnych typów, pociski manewrujące SCALP-EG i ulepszone taktyczne rakiety z głowicami atomowymi ASMP-A[27][28][29]. Samoloty mogą też służyć jako tankowce powietrzne dla innych maszyn, używając podwieszanego zasobnika z przewodem elastycznym[28]. Według harmonogramu, pierwsza przejściowa wersja czysto myśliwska Rafale M F1, przenosząca powietrze-powietrze pociski bliskiego zasięgu, miała wejść do służby w 2000 roku[27]. W kolejnych wersjach rozwojowych unowocześniano wyposażenie i rozszerzano asortyment uzbrojenia. Wersja F2 z możliwością atakowania celów lądowych weszła do służby operacyjnej w 2007 roku[30]. Od końca 2009 roku zaczęto dostarczać samoloty wersji F3 oraz modernizować do tego standardu wcześniejsze samoloty (do tamtej pory lotnictwo morskie otrzymało 26 samolotów wcześniejszych wersji, w tym 10 F1)[31][28]. Od 2010 roku używane są zasobniki rozpoznawcze AREOS Reco NG[32]. Dalszym etapem była integracja samolotu z pociskiem przeciwokrętowym AM-39 Exocet Block 2[28][32]. Od końca 2018 roku zaczęto wprowadzać nową modyfikację F3-R, przenoszącą pociski powietrze-powietrze dalekiego zasięgu Meteor i bomby kierowane laserowo GBU-16 wagomiaru 454 kg[33]. W marcu 2023 roku przeprowadzono próby na lotniskowcu nowej wersji F4.1, która oprócz dalszego ulepszenia wyposażenia, ma przenosić jedną bombę kierowaną AASM wagomiaru 1000 kg[33]. Docelową wersją jest F4.2, która ma być wyposażona także w system ułatwiający lądowanie zintegrowany z wyświetlaczem HUD[33]. Początkowo Rafale M używane były przez Flotyllę 12F, później także przez inne jednostki[30].

Dassault Super Étendard edytuj

 
SEM na pokładzie lotniskowca

Samolot myśliwsko-szturmowy Dassault Super Étendard wszedł do służby w 1978 roku i stanowił uzbrojenie lotniskowców typu Clemenceau. Mogły przenosić m.in. rakiety ASMP (z głowicą atomową o mocy 300 kt) i przeciwokrętowe AM-39 Exocet[27][29]. Do czasu przystosowania samolotów Rafale do zadań szturmowych, zdecydowano o używaniu na „Charles de Gaulle” Super Étendardów poddanych na przełomie lat 80. i 90. modernizacji (Super Étendard Modernisé, w skrócie SEM)[27]. Zamontowano w nich nowy radar i wyposażenie, a następnie także rozszerzono asortyment uzbrojenia o bomby kierowane laserowo i pociski powietrze-ziemia naprowadzane laserowo AS.30L Laser (samoloty SEM standardu 3)[27]. Super Étendardy były ostatni raz użyte bojowo na lotniskowcu podczas jego misji przeciw Państwu Islamskiemu w listopadzie 2015 roku[34]. Na „Charles de Gaulle” używane były przez Flotylle: 11F i 17F[30].

Inne samoloty edytuj

 
Francuski E-2C Hawkeye ze złożonymi skrzydłami

Początkowo Francja zamierzała opracować własny pokładowy samolot wczesnego ostrzegania, w miejsce przestarzałych i mających małe możliwości Breguet Alizé, lecz ostatecznie w 1995 roku zakupiła dla lotniskowca dwa amerykańskie samoloty tej klasy Grumman E-2C Hawkeye, w najnowszej wówczas wersji Group 2[23]. Są one napędzane dwoma silnikami turbośmigłowymi i mają masę startową 24,7 t[23]. Później zakupiono także trzeci samolot[35]. W 2020 roku Francja uzyskała zgodę na sprzedaż jej trzech samolotów nowszej wersji E-2D Advanced Hawkeye[36]. Nie wprowadzono natomiast na uzbrojenie „Charles′a de Gaulle′a” samolotów do zwalczania okrętów podwodnych (odpowiedników Alizé na starszych lotniskowcach)[23]. W toku prób lotniskowca testowane były też na nim stare myśliwce F-8P Crusader[12]. Mogą na nim też lądować i startować pokładowe samoloty amerykańskie, jak myśliwce wielozadaniowe F/A-18E/F Super Hornet i transportowe C-2A Greyhound[37].

Śmigłowce edytuj

Śmigłowce wchodzą w skład grupy lotniczej lotniskowca jedynie uzupełniająco, w liczbie nie przekraczającej kilku sztuk. Do celów poszukiwawczo-ratowniczych (tzw. misje „Pedro”) służą lekkie śmigłowce SA.316B Alouette III i SA.365F1 Dauphin, wchodzące w skład Flotylli 35F[38]. Do zadań transportowo-logistyczych okrętowane są na ogół śmigłowce lotnictwa armii lądowej rodziny Puma[38]. Służą także do celów ratownictwa bojowego (poszukiwań ewentualnie zestrzelonych lotników nad lądem)[26]. Z okrętu mogą operować także nowsze typy śmigłowców transportowych i bojowych jak np. NH90 i Super Cougar[16].

Skład grupy edytuj

Zazwyczaj podczas pokoju bazuje na lotniskowcu około 30 statków powietrznych. Przykładowo w 2005 roku grupa lotnicza obejmowała 14 samolotów Super Etendard, 10 samolotów Rafale M F1, 2 E-2C Hawkeye, 2 śmigłowce poszukiwawczo-ratownicze Dauphin, 2 śmigłowce transportowe SA.321G Super Frelon i 2 śmigłowce ratownictwa bojowego SA.330 Puma ze składu Sił Powietrznych[26]. Podczas rejsu operacyjnego w 2015 roku liczyła ona 18 Rafale M F3, 8 SEM, 2 E-2C Hawkeye oraz śmigłowce Dauphin i Alouette III[39], a w 2016 roku – 24 Rafale M F3, 2 E-2C Hawkeye, 2 Dauphin, 1 Alouette III, 1 NH90 Caïman Marine[25].

Służba edytuj

 
„Charles de Gaulle” i USS „Enterprise”, 2001 rok
 
„Charles de Gaulle” – śmigłowiec Alouette III, 2007 rok
 
„Charles de Gaulle” i USS „Abraham Lincoln”, 2010 rok

Jeszcze na etapie szkolenia, podczas rejsu w rejonie Małych Antyli 9 listopada 2000 roku doszło do urwania się skrzydła jednej śruby okrętu. Śruby okazały się wadliwe, a ich francuski producent w międzyczasie zbankrutował, wobec czego zainstalowano tymczasowo śruby od lotniskowców typu Clemenceau, co spowodowało zmniejszenie prędkości maksymalnej w ciągu kilku pierwszych lat służby do 25 węzłów[40]. Nowe śruby zamówiono w zakładach Rolls-Royce, lecz wymieniono je dopiero podczas remontu[40]. Ostatecznie „Charles de Gaulle” wszedł do linii po zakończeniu etapu szkolenia załogi 18 maja 2001 roku[5].

Kilka miesięcy po wejściu do służby „de Gaulle” został skierowany na Ocean Indyjski, gdzie wspierał operację Enduring Freedom, a jego komponent lotniczy wykonywał zarówno loty na rozpoznanie, jak i loty na atakowanie celów naziemnych[41]. Jego samoloty Super Étendard brały udział w atakach na cele naziemne w Afganistanie od grudnia 2001 do czerwca 2002 roku, natomiast Rafale M F1 służyły jedynie do osłony lotniskowca[30]. Ponownie lotniskowiec wspierał działania w Afganistanie w 2004 roku, 2006 i 2007 roku[30]. Od 2007 roku używane były samoloty Rafale M F2 mogące atakować cele naziemne[30].

W toku służby ćwiczono także interoperacyjność z marynarką amerykańską. Po raz pierwszy francuski samolot E-2C Hawkeye operował z pokładu amerykańskiego lotniskowca USS „John C. Stennis” (CVN-74) w 2002 roku, w czasie działań nad Afganistanem[35]. W późniejszych latach na amerykańskich okrętach lądowały także Super Etendardy, a od 2007 roku Rafale M[35]. Amerykańskie F/A-18E Super Hornet lądowały też na francuskim okręcie, m.in. w 2014 roku[37].

Od września 2007 do 1 grudnia 2008 roku „Charles de Gaulle” przechodził pierwszy 15-miesięczny remont, połączony z wymianą paliwa atomowego i częściową modernizacją systemów[35][42]. Założono wówczas nowe śruby napędowe, pozwalające na osiąganie zakładanej prędkości 27 węzłów[42]. Do tego czasu okręt przepłynął prawie 500 000 km i dokonano na nim 19 tysięcy startów i lądowań[42]. 24 września 2009 roku utracono jednak dwa Rafale, które zderzyły się nad Morzem Śródziemnym (piloci zginęli)[43].

W październiku 2010 roku lotniskowiec wyruszył w czteromiesięczny rejs operacyjny o kryptonimie Agapanthe 2010 na Bliski Wschód i Ocean Indyjski, połączony z manewrami francusko-indyjskimi i ćwiczeniami z lotnictwem kilku krajów[44]. Zadebiutowały wówczas operacyjnie samoloty Rafale M F3[30]. Od 25 listopada 2010 roku samoloty lotniskowca wspierały działania NATO nad Afganistanem, lecz 28 listopada 2010 roku jeden z Rafale F3 rozbił się nad morzem (pilot przeżył)[45]. W 2011 roku Rafale z lotniskowca wspierały interwencję międzynarodową w wojnie domowej w Libii (francuska operacja Harmattan)[46]. 3 lipca 2012 roku podczas ćwiczeń rozbił się kolejny Rafale (pilot przeżył)[43].

 
„Charles de Gaulle”, kwiecień 2019

W grudniu 2013 roku grupa lotniskowcowa rozpoczęła trwającą do lutego 2014 roku misję na wodach zachodniego Oceanu Indyjskiego i przyległych akwenów (operacja Bois Belleau), w celu umacniania współpracy z państwami Bliskiego Wschodu i zwalczania piractwa (unijna operacja Atalanta) i terroryzmu. Grupę lotniczą wówczas tworzyło 10 samolotów Rafale M, 10 SEM, 2 E-2C, 2 śmigłowce Dauphin i 1 Alouette III[47]. W jej ramach w styczniu 2014 roku „Charles de Gaulle” patrolował wody Zatoki Perskiej, Morza Czerwonego, Morza Arabskiego i wschodniego wybrzeża Afryki, współdziałając z amerykańskim lotniskowcem USS „Harry S. Truman” (CVN-75)[37].

W połowie stycznia 2015 roku „Charles de Gaulle” wyszedł z Tulonu na wschodnie Morze Śródziemne, atakując od 23 lutego pozycje islamistów (tzw. Państwo Islamskie) w Iraku i Syrii w ramach francuskiej operacji Chammal[48]. Grupa lotnicza składała się z 12 samolotów Rafale M, 9 SEM, 1 E-2C i 4 śmigłowców[48]. Stamtąd w kwietniu okręt został skierowany na Ocean Indyjski do udziału we francusko-indyjskich ćwiczeniach morskich Varuna 2015[48]. W listopadzie 2015 roku „Charles de Gaulle” został ponownie wysłany na wschodnie Morze Śródziemne w składzie zespołu Task Force 473, prowadząc od 23 listopada operacje lotnicze przeciwko ugrupowaniom islamistycznym nad Irakiem i Syrią, zastępując w tej roli amerykański lotniskowiec USS „Theodore Roosevelt” (CVN-71)[49]. Między innymi atakował stanowiska ogniowe, centra dowodzenia i składy uzbrojenia w pobliżu Mosulu i Ar-Ramadi w Iraku i Rakki w Syrii[39]. Jego grupa lotnicza obejmowała 18 samolotów Rafale M, 8 Super Étendard Modernisé, 2 E-2C Hawkeye oraz śmigłowce Dauphin i Alouette III[39]. Operacja ta trwała nadal w styczniu kolejnego roku[50]. Było to ostatnie użycie bojowe samolotów Super Étendard[34]. Od końca września do połowy grudnia 2016 roku „Charles de Gaulle” z międzynarodowym zespołem okrętów operował po raz trzeci na wschodnim Morzu Śródziemnym, wykonując naloty w ramach wsparcia ofensywy irackich sił rządowych na Mosul. W skład grupy lotniczej wchodziły 24 samoloty Rafale M, 2 E-2C Hawkeye, 2 śmigłowce Dauphin i po jednym Alouette III i NH90 Caïman Marine[25].

 
„Charles de Gaulle” na Morzu Czerwonym, kwiecień 2019
 
„Charles de Gaulle” na Morzu Jońskim z francuskim, amerykańskim i włoskimi śmigłowcami, marzec 2022

Od 8 lutego 2017 do 16 maja 2018 okręt przebywał w suchym doku, gdzie przechodził przegląd i modernizację[51]. Modernizacja dotyczyła pokładu lotniczego, hangarów i elementów układu napędowego oraz sterowania, a także zamontowano nowy system zarządzania walką[22]. Między innymi wymieniono na nowy radar dozoru ogólnego i zabudowano panoramiczny optoelektroniczny system rozpoznania Artemis[21]. Według założeń modernizacja powinna wydłużyć trwałość użytkową lotniskowca o dalsze 25 lat[22]. Okręt został odebrany przez marynarkę w listopadzie 2018 roku, po czym trwały jeszcze kilkumiesięczne próby i szkolenie[22].

21 stycznia 2020 roku wraz z zespołem okrętów francuskiej marynarki wojennej wyszedł z Tulonu w celu udziału w operacji Foch – kolejnej wymierzonej w islamistów na Bliskim Wschodzie[52]. Po miesięcznej misji na wschodnim Morzu Śródziemnym miał wziąć udział w kilku międzynarodowych ćwiczeniach na Atlantyku i Morzu Północnym[52]. W drodze powrotnej do Francji w kwietniu 2020 roku, u ponad 1000 członków załogi wykryto koronawirusa SARS-CoV-2[53]. W pierwszej połowie 2021 roku planowany był kolejny rejs na wschodnie Morze Śródziemne w ramach kampanii przeciw islamistom[53].

12 listopada 2021 roku, na Morzu Śródziemnym koło Tulonu lotniskowiec zderzył się z jachtem żaglowym „Philip The Great” pod polską banderą, bez ofiar[54][55].

Następca edytuj

Dla francuskiej marynarki wojennej projektowany jest lotniskowiec o napędzie atomowym nowej generacji określany jako porte-avions de nouvelle génération(inne języki) (PANG). W 2022 roku zaprezentowano model okrętu, który ma mieć wyporność 75 tysięcy ton i długość 310 m oraz być wyposażony w trzy amerykańskie katapulty elektromagnetyczne[56]. Oczekuje się, że projekt PANG zostanie sporządzony do końca 2025 roku, a budowa rozpocznie się w 2031 roku[56]. Miałby on wejść do służby w 2038 roku, w którym lotniskowiec „Charles de Gaulle” ma być wycofany z aktywnej służby[57].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Śmigielski 2004 ↓, s. 14 podaje, że okręt zamówiono oficjalnie 4 lutego lub według innych danych 3 lutego 1984 roku; Dura 1998a ↓, s. 54 podaje 3 lutego.
  2. ↑ Cięcie blach 24 listopada 1987 roku według Kowal 1993 ↓, s. 33 i Dura 1998a ↓, s. 54, natomiast Śmigielski 2004 ↓, s. 15 podaje 22 listopada lub według innych danych 24 listopada.
  3. ↑ Śmigielski 2004 ↓, s. 15 podaje sprzecznie z większością informacji datę chrztu okrętu 7 maja 1995 roku, a wodowania 14 maja 1995 roku. Dura 1998a ↓, s. 54 podaje, że 7 maja 1994 miało miejsce oficjalne przyjęcie okrętu w skład sił morskich.
  4. ↑ Amerykańskie lotniskowce typu Nimitz mają powierzchnię pokładu 18 200 m² – o około połowę więcej, przy ich ponad dwa razy większej wyporności. Kowal 1993 ↓, s. 34

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d Śmigielski 2004 ↓, s. 14-15.
  2. ↑ a b c d e f Kowal 1993 ↓, s. 33.
  3. ↑ a b c d e f Dura 1998a ↓, s. 54.
  4. ↑ a b c d Commission des Affaires étrangères, de la défense et des forces armées, L'AVENIR DU GROUPE AÉRONAVAL: La nécessité d'un second porte-avions. II A [online], senat.fr, maj 2000 [dostęp 2021-01-14] (fr.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Śmigielski 2004 ↓, s. 15.
  6. ↑ Śmigielski 2004 ↓, s. 19-20.
  7. ↑ Bartosz Głowacki. Francja zbuduje nowy lotniskowiec. „Raport – Wojsko Technika Obronność”. Nr 12/2020, s. 16. Agencja Lotnicza Altair. ISSN 1429-270x. 
  8. ↑ a b c Kowal 1993 ↓, s. 34.
  9. ↑ a b c d e f Dura 1998a ↓, s. 55.
  10. ↑ a b c d e f g Dura 1998a ↓, s. 56.
  11. ↑ a b c d e f g h Śmigielski 2004 ↓, s. 17.
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Śmigielski 2004 ↓, s. 18.
  13. ↑ a b c d e f g Dura 1998a ↓, s. 57.
  14. ↑ a b c d e f g h i j k l m Śmigielski 2004 ↓, s. 16.
  15. ↑ Dura 1998b ↓, s. 56.
  16. ↑ a b c d e f g h i Śmigielski 2004 ↓, s. 19.
  17. ↑ Przeciwrakietowe strzelania Marine nationale. „Raport – Wojsko Technika Obronność”. Nr 11/2022, s. 55. Agencja Lotnicza Altair. 
  18. ↑ Dura 1998b ↓, s. 55.
  19. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o Dura 1998b ↓, s. 52-53.
  20. ↑ a b c d Lipiecki 2021 ↓, s. 83.
  21. ↑ a b Charles de Gaulle wyszedł w morze. Agencja Lotnicza Altair, 16-09-2018. [dostęp 2021-01-07].
  22. ↑ a b c d Zakończono modernizację Charles de Gaulle. Agencja Lotnicza Altair, 8-11-2018. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  23. ↑ a b c d e Dura 1998a ↓, s. 58.
  24. ↑ Henri-Pierre Grolleau, Carrier Aviation in the 21st Century, Harpia Publishing, grudzień 2017, s. 69, ISBN 978-0-9973092-2-5.
  25. ↑ a b c Dłuższa misja CdG. Agencja Lotnicza Altair, 26-10-2016. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  26. ↑ a b c Śmigielski 2004 ↓, s. 18-19.
  27. ↑ a b c d e f g Dura 1998a ↓, s. 59-60.
  28. ↑ a b c d Pierwszy zmodernizowany Rafale M. Agencja Lotnicza Altair, 8-10-2014. [dostęp 2021-01-07].
  29. ↑ a b Dura 1998b ↓, s. 50.
  30. ↑ a b c d e f g Wilson 2011 ↓, s. 66-67.
  31. ↑ Pierwszy Rafale MF3. Agencja Lotnicza Altair, 8-07-2009. [dostęp 2021-01-07].
  32. ↑ a b Wilson 2011 ↓, s. 69.
  33. ↑ a b c Marek Łaz. Dassault Aviation Rafale F4.1 w służbie. „Wojsko i Technika”. Nr 5/2023. IX (92), s. 62-67, maj 2023. Warszawa. ISSN 2450-1301. 
  34. ↑ a b Paweł Behrendt, Ostatnia misja Super Étendardów [online], Konflikty.pl, 18 listopada 2015 [dostęp 2020-01-27].
  35. ↑ a b c d Francuscy piloci na pokładzie Trumana. Agencja Lotnicza Altair, 27-05-2008. [dostęp 2021-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  36. ↑ Francja chce kupić E-2D. Agencja Lotnicza Altair, 08-07-2020. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  37. ↑ a b c Współdziałanie amerykańsko-francuskie. Agencja Lotnicza Altair, 21-01-2014. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  38. ↑ a b Wilson 2011 ↓, s. 71.
  39. ↑ a b c Pierwsze operacje lotnicze z pokładu CdG. Agencja Lotnicza Altair, 24-11-2015. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  40. ↑ a b Śmigielski 2004 ↓, s. 16-17.
  41. ↑ Martin J. Dougherty, Modern warships up close, New York, s. 155, ISBN 978-1-5081-7085-3, OCLC 935924582.
  42. ↑ a b c Charles de Gaulle znowu w służbie. Agencja Lotnicza Altair, 5-12-2008. [dostęp 2021-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  43. ↑ a b Rozbił się Rafale. Agencja Lotnicza Altair, 4-07-2012. [dostęp 2021-01-08].
  44. ↑ Wilson 2011 ↓, s. 64.
  45. ↑ Rafale rozbił się u wybrzeży Pakistanu. Agencja Lotnicza Altair, 30-10-2010. [dostęp 2021-01-08].
  46. ↑ Lipiecki 2021 ↓, s. 86.
  47. ↑ Nowa misja Charles de Gaulle. Agencja Lotnicza Altair, 10-12-2013. [dostęp 2021-01-08]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  48. ↑ a b c Charles de Gaulle znowu w akcji. Agencja Lotnicza Altair, 24-02-2015. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  49. ↑ Z życia flot. Francja. „Morze, Statki i Okręty”. 10-11/2015, s. 4, listopad – grudzień 2015. Magnum-X. 
  50. ↑ Zmiany w składzie grupy bojowej CdG. Agencja Lotnicza Altair, 26-01-2016. [dostęp 2021-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  51. ↑ Łukasz Golowanow, Charles De Gaulle opuścił suchy dok [online], Konflikty.pl, 19 maja 2018 [dostęp 2020-01-27] (pol.).
  52. ↑ a b Operacja Foch. Agencja Lotnicza Altair, 23-01-2020. [dostęp 2021-01-07].
  53. ↑ a b Meryem Hafidi, French aircraft carrier Charles de Gaulle to leave on mission in the eastern Mediterranean [online], atalayar.com, 13 stycznia 2021 [dostęp 2021-01-14] (ang.).
  54. ↑ PKBWM, Uchwała 129/2021/1 [online] [dostęp 2022-03-08].
  55. ↑ La rédaction, Son voilier est entré en collision avec le Charles-de-Gaulle: "la plus grande aventure de ma vie de plaisancier" [online], Var-Matin, 16 listopada 2021 [dostęp 2022-03-08] (fr.).
  56. ↑ a b Ujawniono model nowego francuskiego lotniskowca. „Raport – Wojsko Technika Obronność”. Nr 11/2022, s. 52. Agencja Lotnicza Altair. ISSN 1429-270x. 
  57. ↑ Harry Lye, Next French aircraft carrier to be nuclear powered [online], naval-technology.com, 9 grudnia 2020 (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Maksymilian Dura. Francuski lotniskowiec o napędzie atomowym Charles de Gaulle. „Nowa Technika Wojskowa”. Nr 10/98, 1998. Magnum-X. ISSN 1230-1655. 
  • Maksymilian Dura. Francuski lotniskowiec o napędzie atomowym Charles de Gaulle. Cz. 2. „Nowa Technika Wojskowa”. Nr 11/98, 1998. Magnum-X. ISSN 1230-1655. 
  • Witold Kowal. Lotniskowiec Charles de Gaulle. „Nowa Technika Wojskowa”. Nr 5/93, 1993. Lampart s.c.. ISSN 1230-1655. 
  • Sławomir Lipiecki. Duma Marine Nationale. Lotniskowiec Charles de Gaulle. „Nowa Technika Wojskowa”. 5/2021, maj 2021. Warszawa: Magnum-X. ISSN 1230-1655. 
  • Adam Śmigielski. Charles de Gaulle – francuski lotniskowiec atomowy. „Morza, Statki i Okręty”. 6/2004. IX (48), listopad-grudzień 2004. Magnum-X. ISSN 1426-529X. 
  • Sean Wilson. Ćwiczenie „Agapanthe 2010”. „Lotnictwo”. XIV (121), kwiecień 2011. Magnum-X. ISSN 1732-5323. 4/2011. 

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Charles_de_Gaulle_(1994)&oldid=72951917”