Wikipedia

Upiór w operze (musical)

musical (aut. Andrew Lloyd Webber; 1986)

Upiór w operze (ang. The Phantom of the Opera) – musical stworzony w 1986 przez Andrew Lloyda Webbera z liberettem Charlesa Harta i fragmentami liberetta Richarda Stilgoe, na podstawie powieści Upiór w operze Gastona Leroux z 1911 roku. Fabuła musicalu dotyczy losów młodej sopranistki Christine Daaé, która staje się obsesją tajemniczego, zdeformowanego geniusza muzycznego, znanego jako Upiór z opery.

Upiór w Operze
The Phantom of the Opera
Ilustracja
Muzyka

Andrew Lloyd Webber

Słowa

Charles Hart
Richard Stilgoe

Scenariusz

Richard Stilgoe
Andrew Lloyd Webber

Na podstawie

Upiór w operze – Gaston Leroux

Teatr

Her Majesty’s Theatre, Londyn

Data premiery

9 października 1986

Producenci

Cameron Mackintosh

Reżyseria

Harold Prince

Kierownictwo muzyczne

Andrew Lloyd Webber

Choreografia

Gillian Lynne

Scenografia

Maria Björnson

Kostiumy

Maria Björnson

Światło

Andrew Bridge

Obsada

Michael Crawford – Upiór
Sarah Brightman – Christine
Steve Barton – Raoul

Multimedia w Wikimedia Commons

Światowa prapremiera musicalu miała miejsce 27 września 1986 roku na deskach londyńskiego teatru Her Majesty’s Theatre (zaś na Broadwayu 9 stycznia 1988 roku) i od tego czasu stał się[1]:

  • drugim najdłużej granym musicalem w historii West Endu (po Les Misérables),
  • najdłużej granym musicalem w tym samym teatrze (Les Misérables dwukrotnie przenoszono),
  • najdłużej w historii granym spektaklem na Broadwayu,
  • najbardziej dochodowym musicalem w historii (do 2008 roku łączny przychód przekroczył 5 mld dolarów amerykańskich).

Upiór w operze zdobył ponad 60 nagród teatralnych, w tym 7 statuetek Tony Awards na Broadwayu i 3 statuetki Laurence Olivier Award na West Endzie[2].

28 lipca 2020 roku, po 34 latach od londyńskiej premiery musicalu, Lloyd Webber i Mackintosh ogłosili zamknięcie produkcji Upiora w operze na West Endzie z powodu pandemii COVID-19 wyrażając nadzieję na przywrócenie musicalu tak szybko, jak to możliwe[3].

Historia spektaklu edytuj

 
Her Majesty’s Theatre w Londynie, gdzie wystawiano spektakl nieprzerwanie od światowej prapremiery w 1986 roku

Przed premierą edytuj

Koncepcja edytuj

W lutym 1984 roku Andrew Lloyd Webber skontaktował się ze swoim producentem Cameronem Mackintoshem z którym wcześniej współpracował przy musicalu Koty, poszukując inspiracji do stworzenia nowego, romantycznego musicalu. Webber zasugerował Upiora w operze. Mackintosh i Webber przejrzeli scenariusze ówczesnych ekranizacji tej historii (Lon Chaneya i Claude Rainesa), ale nie wydały im się wystarczająco inspirujące, dlatego zdecydowali się na sięgnięcie do oryginalnej powieści Gastona Lerouxa. Zdobycie od dawna nie drukowanej książki było niezwykle trudne. Lloyd Webber znalazł egzemplarz powieści Lerouxa dopiero w księgarni w Nowym Jorku, zaś Mackintosh w garażu swojej ciotki. Oryginalna historia była dla nich niezwykle ciekawa, gdyż nie był to zwykły horror, ale historia o nieodwzajemnionej miłości, która zainspirowała ich do działania. Jednak sama fabuła musicalu od początku nie miała być wierną adaptacją książki, ale połączeniem wybranych wątków powieści i oryginalnego wkładu twórców musicalu[4].

Libretto edytuj

Pierwszym wyborem Lloyda Webbera do zaangażowania przy napisaniu libretta musicalu był Jim Steinman ze względu na jego „mroczny, obsesyjny styl”, ale ten odmówił ze względu na pracę przy albumie Bonnie Tyler[5]. Następnie zwrócono się do Alana Jaya Lernera (autora libretta m.in. do Gigi i My Fair Lady), lecz ten wkrótce zachorował na raka płuc i zmarł[6][7]. Ostatecznie pierwszą wersję libretta stworzył Richard Stilgoe z którym Lloyd Webber pracował przy Kotach[8]. Jednak oryginalna wersja libretta Stilgoe została gruntownie przerobiona do dalszej produkcji przez młodego liryka Charlesa Harta[7]. Zauważył on w historii Upiora w operze „moc historii trzech mężczyzn (Raoula, Upiora i ojca Christine), którzy w różny sposób kierowali Christine”[6].

Kompozycja edytuj

 
Twórca musicalu, kompozytor Andrew Lloyd Webber podczas wizyty w Polsce (2008)

Pierwotnie zamysłem twórców było wykorzystanie w musicalu słynnych utworów muzyki poważnej i opery[9]. Ostatecznie Lloyd Webber postanowił stworzyć własne, oryginalne kompozycje muzyczne[6].

Muzyka Lloyda Webbera łączy fragmenty muzyki operowej, przy zachowaniu struktury musicalu. Styl operowy został zastosowany w:

Tytułowy utwór (Phantom of The Opera) jest nowocześnie zinstrumentowany (oprócz klasycznych sekcji dętych i smyczkowych występuje również: gitara elektryczna, basowa i rockowa sekcja rytmiczna). Partia wokalna Christine została napisana specjalnie pod możliwości głosowe pierwszej odtwórczyni tej roli, a jednocześnie ówczesnej żony Webbera, Sarah Brightman. Najwyższą nutą, śpiewaną przez Christine na koniec piosenki tytułowej jest e³[11].

Choreografia edytuj

Choreografią musicalu zajmowała się Gillian Lynne, która posiadała doświadczenie z londyńskiego The Royal Ballet. Było to szczególnie ważne z punktu widzenia fragmentów tańca baletowego przewidzianych w fabule spektaklu[12].

Scenografia i kostiumy edytuj

Do stworzenia scenografii i kostiumów została wybrana Maria Björnson z Royal Shakespeare Company[9]. Jej praca wyróżniała się wykorzystaniem ciężaru i tekstury materiałów w celu stworzenia scenografii oddającej charakter czasu akcji. W celu zasięgnięcia inspiracji do stworzenia scenografii, Björnson odwiedziła Opérę Garnier w Paryżu, która była inspiracją Lerouxa przy napisaniu powieści. Wykonała wiele zdjęć wnętrza opery oraz studiowała wątek opery w epoce wiktoriańskiej. Zamysłem Björnson było stworzenie scenografii, która podkreśli „zmysłowość i rytualną jakość dzieła” m.in. poprzez użycie ciężkich zasłon i setek świec wyjeżdżających spod sceny[6]. Wiktoriański charakter oryginalnej scenografii podkreślało również to, że pierwszy teatr, w którym wystawiano musical, miał właśnie wiktoriański wystrój[13].

Maska Upiora jest półmaską wytwarzaną według oryginalnego projektu Björnson, który dokładnie opisuje etapy jej wytworzenia[14]. Kostiumy są utrzymywane w tym samym stylu od dnia premiery, również według dokładnych wytycznych z zapisków Björnson[15].

Oświetlenie edytuj

 
Obsada rosyjskiej produkcji musicalu w Teatrze MDM (2015)

Słynny żyrandol, który według fabuły zostaje zniszczony, był budowany przez sześć pracowni zajmujących się scenografią, a ich prace nad konstrukcją, oświetleniem i automatyzacją żyrandola trwały pół roku[6].

Oświetleniem przedstawienia zajmował się Andrew Bridge. Ze względu na mroczny charakter spektaklu używał on tylko 400 punktów świetlnych (w porównaniu do zazwyczaj używanych 700-800 na Broadwayu). Setki świec, które pojawiają się w scenach z kryjówki Upiora są konstrukcją zaprojektowaną przez Bridge’a, która składa się z setek małych lamp, które w środku zawierają jeszcze mniejsze lampy migoczące w silikonowym żelu, co daje wrażenie migoczącego płomienia świec[13].

Dźwięk edytuj

Oryginalnie udźwiękowieniem musicalu zajmował się Martin Levan. Połączył on efekty dźwiękowe, skalibrował akustykę i poziomy dźwięku tak, aby podkreślał atmosferę spektaklu. Każdy aktor występujący w przedstawieniu jest wyposażony w mały mikrofon (często przyklejony przy linii włosów na czole), aby wypowiadane kwestie, często również te wypowiadane szeptem, były dobrze słyszalne przez widzów[12].

Pierwszy pokaz edytuj

Wersja robocza pierwszego aktu libretta Stilgoe’a została wykonana latem 1985 roku w posiadłości Lloyda Webbera podczas prywatnego festiwalu muzycznego w Sydmonton[9][16]. Pierwszym aktorem wcielającym się w rolę Upiora, w prywatnym przedstawieniu był Colm Wilkinson, który później odgrywał tę rolę w oryginalnej produkcji kanadyjskiej musicalu[16][17]. Rolę Kristin (której później zmieniono imię na Christine) zagrała Sarah Brightman, zaś Raoula Clive Carter, późniejsi członkowie londyńskiej obsady. Przedstawienie różniło się od wersji premierowej. Kilka utworów miało inne tytuły What Has Time Done to Me (późniejsze Think of Me), Papers (Notes), zaś Upiór nosił maskę zakrywającą całą twarz, co utrudniało mu śpiew i ekspresję (później zastąpiono ją półmaską)[18].

Premiery edytuj

West End edytuj

Pokaz przedpremierowy musicalu miał miejsce 27 września 1986 roku, zaś premiera 9 października 1986 roku w Her Majesty’s Theatre na londyńskim West Endzie[19]. Premierową rolę Upiora zagrał Michael Crawford, Christine Sarah Brightman, zaś Raoula Steve Barton. Spektakl został nagrodzony najważniejszymi brytyjskimi nagrodami teatralnymi m.in. Laurence Olivier Award w kategorii najlepszy musical, zaś Crawford otrzymał tę nagrodę jako najlepszy aktor w musicalu (1986)[19][20][21].

23 października 2010 roku odbyło się 10 000 przedstawienie w Her Majesty’s Theatre, gdzie gośćmi specjalnymi był Lloyd Webber i Crawford[22]. Na początku października 2011 roku odbyły się galowe przedstawienia musicalu w Royal Albert Hall celebrujące 25. rocznicę londyńskiej premiery, które były transmitowane w wybranych teatrach na całym świecie. W rolach głównych galowego spektaklu wystąpili Ramin Karimloo (Upiór), Sierra Boggess (Chirstine) i Hadley Fraser (Raoul)[2].

Broadway edytuj

Spektakl miał premierę na Broadwayu 26 stycznia 1988 roku na scenie Majestic Theatre. W głównych rolach ponownie wystąpili Crawford, Brightman i Barton[2]. Podobnie jak na West Endzie, został doceniony także na Broadwayu zdobywając 7 nagród Tony Awards (w tym w kategorii najlepszy musical) i 7 nagród Drama Desk Award. W przypadku obu nagród nagrodzeni zostali m.in. Crawford za rolę Upiora, Andrew Bridge za oświetlenie, Hal Prince za reżyserię, zaś dwie statuetki – za kostiumy i za scenografię, otrzymała Maria Björnson[23][24].

6 stycznia 2006 roku, podczas 7486 spektaklu, Upiór w operze oficjalnie został najdłużej granym spektaklem na Broadwayu, prześcigając inne dzieło Lloyda Webbera, czyli musical Koty[1]. Musical świętował 25. rocznicę premiery na Broadwayu 26 stycznia 2013 roku[25]. W rolach głównych galowego spektaklu wystąpili Hugh Panaro (Upiór), Sierra Boggess (Christine) i Kyle Barisich (Raoul). Przedstawienie zostało zakończone wspólnym wykonaniem tytułowej piosenki przez Boggess, Panaro i trzech innych aktorów wcielających się wcześniej w rolę Upiora – Johna Owen-Jonesa, Ramina Karimloo i Petera Jöbacka oraz Music of the Night przez kwartet Upiorów[26].

16 kwietnia 2023 odbyło się ostatnie, 13845 przedstawienie[27][28]. Powodem są straty, które spektakl zaczął przynosić spowodowane niską frekwencją po przerwie spowodowanej pandemią,

Streszczenie fabuły edytuj

Źródło[29]:

Prolog edytuj

Rok 1905. W zrujnowanym wnętrzu Opery Populaire prowadzona jest licytacja pamiątek z czasów świetności opery. Wśród licytujących jest wicehrabia Raoul, Vicomte de Chagny w podeszłym wieku. Ostatnim eksponatem nr 666 jest odrestaurowany kryształowy żyrandol pochodzący z katastrofy do której przed laty doszło w operze. W trakcie jego prezentacji następuje przejście do retrospekcji z czasów działalności opery (Overture).

Akt I edytuj

Akcja przenosi się w czasie do 1861 roku – na próbę generalną do premiery przedstawienia Hannibal po której przedstawiono nowych właścicieli teatru – Richarda Firmina i Gillesa André. Na primadonnę Carlottę wykonującą utwór Think Of Me spada fragment dekoracji, przez co obrażona opuszcza teatr co grozi odwołaniem premiery. Młoda baletnica Meg Giry proponuje, aby primadonnę zastąpiła inna z baletnic, Christine Daaé, która początkowo onieśmielona szybko oczarowuje czystym głosem. Koniec arii ma miejsce już na samej premierze podczas której Raoul rozpoznaje w Christine swoją przyjaciółkę z dzieciństwa. Po premierze Christine wyznaje Meg, że czuwa nad nią Anioł Muzyki, którego obiecał jej wysłać ojciec przed swoją śmiercią. Raoul odwiedza Christine w garderobie przynosząc jej czerwoną różę, a następnie zaprasza na kolację (Little Lotte). Gdy Raoul na chwilę wychodzi, do Christine przemawia jej Anioł Muzyki, który przez lata potajemnie uczył ją śpiewu nocami (The Mirror (Angel of Music)). Tajemniczy głos okazuje się należeć do zamaskowanego Upiora, który wyprowadza ją przez sekretne przejście w lustrze. Upiór jest zazdrosny o Raoula i sprowadza Christine do swojej kryjówki w gotyckich podziemiach opery (The Phantom of the Opera). Okazuje się, że Upiór darzy Christinę obsesyjną miłością i z uwielbieniem dla jej głosu przedstawia swoje artystyczne credo (The Music of the Night). Zaciekawiona Christine zdejmuje jego maskę (I Remember), która jak się okazuje zakrywa jego zdeformowaną twarz. Po napadzie furii Upiór wypuszcza Christine na wolność (Stranger Than You Dreamt It).

Następny dzień rozpoczyna się od próby baletu podczas której Buquet straszy tancerki tajemniczym duchem (Magical Lasso). Z kolei właściciele opery przebywający w swoim biurze, a jak się potem okazuje również Raoul i Carlotta otrzymują serię listów (Notes) z wytycznymi co do premiery nowego przedstawienia Il Muto, w którym według autora listów podpisanego jako „O.G.” to Christine ma zagrać główną rolę. Ta informacja doprowadza do szału Carlottę, dlatego Firmin i Andre postanawiają zignorować listy i obsadzić Carlottę w głównej roli (Prima Donna), zaś Christine w pobocznej roli niemej.

Podczas Il Muto (Poor Fool, He Make Me Laugh) przedstawienie przerywa Upiór, który kompromituje Carlottę. Występujący kontynuują spektakl w którym Christine pozostaje w roli drugoplanowej, ale Upiór morduje goniącego go inspicjenta, Buqueta, co powoduje, że po przerwie to Christine ma zagrać główną rolę. Christine boi się dalszych poczynań Upiora i ucieka, po czym odnajduje ją Raoul (Why Have You Brought Me Here). Christine przyznaje, że spotkała Upiora i była w jego kryjówce (Raoul, I’ve Been There). Następnie Christine i Raoul wyznają sobie miłość pieczętując ją pocałunkiem (All I Ask of You). Z oddali obserwuje ich Upiór, który czuje się zdradzony i grozi kochankom (All I Ask of You (Reprise)). Na koniec uruchamia mechanizm żyrandola, który z hukiem eksploduje spadając na scenę.

Akt II edytuj

Sześć miesięcy później trwa zabawa karnawałowa (Masquerade) podczas której okazuje się, że Christine i Raoul są zaręczeni. Zabawę przerywa Upiór (Why So Silent?), który przynosi zebranym scenariusz nowej opery Don Juan Triumphant w której Christine ma zagrać rolę główną. Wszyscy wyrażają swoje oburzenie otrzymując kolejne listy z wytycznymi (Notes), zaś Carlotta oskarża Christine o zaaranżowanie tej sytuacji. Raoul wpada na pomysł zasadzki na Upiora, który pojawi się w operze tylko jeśli Christine zaśpiewa. Christine wyznaje, że boi się o swoje życie i odmawia udziału (Twisted Every Way).

Podczas próby do nowej sztuki Piangi nie potrafi poprawnie zaśpiewać eksperymentalnego wokalnie dzieła (A Rehearsal for Don Juan Triumphant), zaś Carlotta lekceważy autora sztuki co wypomina jej Madame Giry. Nagle pianino zaczyna samo grać. Christine udaje się na cmentarz na grób ojca, gdzie chce rozstać się z przeszłością (Wishing You Were Somehow Here Again). Na cmentarzu pojawia się Upiór, który przemawia do niej jako jej Anioł Muzyki uwodząc ją swoim głosem. Hipnotyczną rozmowę przerywa Raoul i zabiera stamtąd Christine (Wandering Child / Bravo, Bravo). Upiór deklaruje, że dojdzie do zemsty i pozostawia cmentarz w kuli ognia.

Raoul przygotowuje operę do próby schwytania Upiora gromadząc oddziały żandarmerii, gdyż Christine po namowach zgadza się na zostanie „przynętą”. Rozpoczyna się spektakl (Don Juan Triumphant). Podczas przedstawienia Upiór morduje Piangiego i okrywając swoją twarz czarnym przebraniem odgrywa rolę Don Juana, który w fabule sztuki uwodzi postać Christine (The Point of No Return). Kończąc arię wychodzi z roli wyznając Christine miłość. Ta wyrwana z zauroczenia demaskuje Upiora, a zza dekoracji wyłania się trup Piangiego. Upiór korzystając z zamieszania porywa Christine do podziemi (Down Once More). Madame Giry zdradza Raoulowi kryjówkę Upiora, a tłum szykuje się do schwytania go (Track Down This Murderer).

Ubrana w suknię ślubną Christine staje się zakładniczką Upiora, który schwytał Raoula. Upiór stawia jej ultimatum: albo wybierze jego (zostając z nim na zawsze w podziemiach) ocalając Raoulowi życie, albo wybierze Raoula skazując go na śmierć. Christine okazuje swoje oburzenie, gdyż jest postawiona przed nieludzkim wyborem pomiędzy dwoma mężczyznami, których kocha w inny sposób. Okazuje to uczucie (przemieszane ze współczuciem) Upiorowi całując jego oszpeconą twarz. Ten przeżywa wstrząs moralny, a jego wściekłość i żądza mordu mija. Uwalnia Raoula i Christine, każe im uciekać prosząc, by nie wyjawili nikomu jego sekretu. Jest załamany utratą Christine przytulając jej welon. Po ich odpłynięciu siada na fotelu i zakrywa się szczelnie płaszczem. Do komnaty wbiega Meg, która po odkryciu fotela znajduje tylko maskę Upiora.

Lista utworów edytuj

Utwory w wersji angielskiej edytuj

Źródło[30][31]:

Prolog
  1. Prologue – Licytator, Stary Raoul & reszta

Overture – Orkiestra

Akt I
  1. Think of Me – Carlotta, Christine & Raoul
  2. Angel of Music – Christine, Meg
  3. Little Lotte / The Mirror (Angel of Music) – Raoul, Christine & Upiór
  4. The Phantom of the Opera – Christine & Upiór
  5. The Music of the Night – Upiór
  6. I Remember / Stranger Than You Dreamt It – Christine & Upiór
  7. Magical Lasso – Buquet, Meg, Madame Giry & Baletnice
  8. Notes / Prima Donna – Firmin, André, Raoul, Carlotta, Madam Giry, Meg & Upiór
  9. Poor Fool, He Make Me Laugh – Carlotta & reszta
  10. Why Have You Brought Me Here / Raoul, I’ve Been There – Raoul & Christine
  11. All I Ask of You – Raoul & Christine
  12. All I Ask of You (Reprise) – Upiór

Entr’acte – Orkiestra

Akt II (Sześć miesięcy później)
  1. Masquerade – Wszyscy
  2. Why So Silent? – Upiór
  3. Notes / Twisted Every Way – André, Firmin, Carlotta, Piangi, Raoul, Christine, Giry & Upiór
  4. A Rehearsal for Don Juan Triumphant – Christine, Piangi, Reyer, Carlotta, Giry & reszta
  5. Wishing You Were Somehow Here Again – Christine
  6. Wandering Child / Bravo, Bravo – Christine & Upiór, Christine & Raoul
  7. Don Juan Triumphant – Carlotta, Piangi, Passarino & reszta
  8. The Point of No Return – Upiór & Christine
  9. Down Once More / Track Down This Murderer – Wszyscy


Utwory w wersji polskiej edytuj

Źródło[32]:

Orkiestra edytuj

Musical wymaga 27 osobowej orkiestry z udziałem następujących instrumentów muzycznych[31]:

Przedstawienie wymaga również odtworzenia nagranych wcześniej śladów dźwiękowych: organów, syntezatorów, perkusji elektronicznej oraz gitar – basowej i elektrycznej. Są one niezbędne do wykonania Overture i Phantom of the Opera[33].

Główne postacie edytuj

Obsady premierowe edytuj

W musicalu uwzględniono trzy role pierwszoplanowe – Upiora, Christine i Raoula oraz role drugoplanowe i poboczne, w tym grupę baletową. W tabeli przedstawiono oryginalny skład premierowych obsad spektaklu na West Endzie (obsada londyńska) i Broadwayu (obsada nowojorska)[34].

Postać Płeć Rola Charakterystyka Głos Obsada[20][35]
West End 1986 Broadway 1988
Upiór M pierwszoplanowa Geniusz muzyczny o zdeformowanej twarzy ukrywanej pod maską, mieszkający w „Opera Populaire”. Jego obsesją jest Christine i jej głos. tenor Michael Crawford
Christine Daaé K pierwszoplanowa Młoda baletnica o wyjątkowym głosie, sierota. Uczona śpiewu przez Upiora, nieoczekiwanie zostaje nową primadonną opery. sopran Sarah Brightman
(alt.) Claire Moore (alt.) Patti Cohenour
Raoul, Vicomte de Chagny M pierwszoplanowa Wicehrabia, nowy patron opery. Zalotnik Christine, którą poznał w dzieciństwie, a następnie jej narzeczony. baryton / tenor Steve Barton
Carolotta Giudicelli K drugoplanowa Manieryczna primadonna, zazdrosna o karierę Christine. sopran Rosemary Ashe Judy Kaye
Madame Giry K drugoplanowa Nauczycielka baletu, powierniczka Upiora i matka Meg. mezzosopran Mary Millar Leila Martin
Meg Giry K drugoplanowa Baletnica, córka Madame Giry i przyjaciółka Christine. mezzosopran Janet Devenish Elisa Heinsohn
Richard Firmin M drugoplanowa Nowy właściciel opery, zrzędliwy. baryton Royce Mills Nicholas Wyman
Gilles André M drugoplanowa Nowy właściciel opery, lekkoduch. baryton David Firth Cris Groenendaal
Ubaldo Piangi M poboczna Główny tenor opery, związany z Carlottą. tenor John Aron David Romano
Joseph Buquet M poboczna Pracownik techniczny opery. bas Brak danych Brak danych

Najbardziej wymagającą rolą jest Christine Daaé. Jej postać śpiewa aż trzema rodzajami sopranu: koloraturowym, dramatycznym oraz lirycznym, a także tańczy w balecie i praktycznie nie schodzi ze sceny w Akcie II. Jest ona jedyną postacią która w każdej obsadzie musi mieć dublerkę. Dla oszczędzenia głosu aktorek śpiewających partie Christine, nuta e³ kończąca tytułowy utwór bywa odtwarzana z nagrania[36].

 
Upiór w operze w Teatrze Roma w Warszawie (28 listopada 2008)

Z przyczyn technicznych, z nagrań bywają odtwarzane partie mówione lub śpiewane przez Upiora zza kulis oraz części piosenek wykonywane podczas przemieszczania się po scenie łodzi, ze względu na szum maszynerii słyszany w mikrofonach[36].

Obsady polskie edytuj

 
Tomasz Steciuk w roli Upiora (30 października 2008)
 
Edyta Krzemień w roli Christine (7 czerwca 2008)
 
Ida Nowakowska w roli Meg Giry (19 lipca 2008)

Musical był wystawiany w dwóch polskich miastach. Zadebiutował w Teatrze Roma w Warszawie 15 marca 2008 roku, a następnie od 23 maja 2013 roku był wystawiany w Operze i Filharmonii Podlaskiej w Białymstoku.

Postać Obsada[37][38][39]
Warszawa Białystok
Upiór Damian Aleksander
Tomasz Steciuk
Łukasz Zagrobelny —
Paweł Podgórski
Christine Daaé Paulina Janczak
Edyta Krzemień
Kaja Mianowana
Raoul, Vicomte de Chagny Marcin Mroziński Rafał Supiński
Piotr Domalewski Bartłomiej Łochnicki
Łukasz Talik
Carolotta Giudicelli Barbara Melzer Magdalena Masiewicz
Anna Gigiel Katarzyna Trylnik
Monika Rowińska Anna Wolfinger
— Agnieszka Dondajewska
Madame Giry Anna Sztejner
Katarzyna Walczak Anita Steciuk
— Joanna Trafas
Meg Giry Ida Nowakowska Hanna Różankiewicz
Katarzyna Wach Dorota Białkowska
Agnieszka Mrozińska —
Ewa Lachowicz
Kamila Szmyt
Richard Firmin Grzegorz Pierczyński
Jakub Szydłowski Maciej Nerkowski
Gilles André Paweł Strymiński
Wojciech Dmochowski Tomasz Steciuk
Wojciech Socha Jakub Wocial
— Wojciech Dmochowski
Ubaldo Piangi Tomasz Jedz Krzysztof Stankiewicz
Zbigniew Ślarzyński Przemysław Borys
Joseph Buquet / Licytator Jacek Lenartowicz Bogdan Kordy
Wojciech Paszkowski Adam Józef Węgliński

Produkcje na świecie edytuj

Produkcja polska edytuj

Warszawa edytuj

Polską produkcją musicalu Upiór w operze zajął się sztab artystyczny Teatru Muzycznego Roma w Warszawie, gdzie 15 marca 2008 roku odbyła się premiera spektaklu. Reżyserem przedstawienia został Wojciech Kępczyński, zaś premierowymi odtwórcami głównych ról Upiora i Christine był Damian Aleksander i Paulina Janczak. Polska produkcja musicalu to wersja non replica, czyli z prawami do zmian w inscenizacji względem oryginału[40]. Przekładem libretta na język polski zajął się Daniel Wyszogrodzki przy współpracy z Wojciechem Kępczyńskim[41][42].

15 listopada 2008 roku wieczorne przedstawienie obejrzał osobiście jego twórca i kompozytor Andrew Lloyd Webber, który podczas swojej podróży z Moskwy do Budapesztu nieoczekiwanie postanowił zatrzymać się w Polsce[43].

Od dnia premiery, do ostatniego spektaklu na deskach Teatru Muzycznego Roma, 6 czerwca 2010 roku, został on zagrany 572 razy, a obejrzało go ok. 540 tys. widzów[44][45][46].

Białystok edytuj

 
Upiór w operze w Operze i Filharmonii Podlaskiej w Białymstoku

24 maja 2013 roku musical produkcji TM Roma zadebiutował na deskach Opery i Filharmonii Podlaskiej w Białymstoku. Na początku kwietnia 2018 roku zagrano 700 przedstawienie[47].

Inne produkcje edytuj

Musical Upiór w operze został przetłumaczony na wiele języków i wystawiany w ponad 20 państwach na sześciu kontynentach, w wielu przypadkach w więcej niż jednym mieście w danym kraju. Ponadto organizowano międzynarodowe tournee: North American Tour, World Tour[48]. Są to produkcje typu replica z wyjątkiem produkcji czeskiej, estońskiej, fińskiej, norweskiej, polskiej, rumuńskiej, serbskiej, węgierskiej[49]:

Państwo Miasto Teatr Premiera Premierowi wykonawcy roli:
Upiora & Christine
Argentyna[50] Buenos Aires Teatro Ópera 18 marca 2009 Carlos Vittori, Claudia Cota
Australia[48] Melbourne The Princess Theatre 1990 Rob Guest, Marina Prior
Austria[48] Wiedeń Theater an der Wien 21 grudnia 1988 Alexander Goebel, Luzia Nistler
Brazylia[51] São Paulo Teatro Abril 20 kwietnia 2005 Saulo Vasconcelos, Sara Sarres
Chiny[52] Szanghaj Shanghai Grand Theatre 13 czerwca 1995 Brak danych
Dania[53] Kopenhaga Det Ny Teater 15 września 2000 Peter Jorde, Susanne Elmark
Finlandia[54][55] Helsinki Fińska Opera Narodowa 4 września 2015 Ville Rusanen, Sofie Asplund
Japonia[56][57][58] Tokio Nissay Theatre (jap. 日生劇場 Nissei Gekijō) 22 kwietnia 1988 Masaka Ichimura, Ryoko Nomura
Hiszpania[59] Madryt Lope de Vega Theatre 4 września 2002 Luis Amado, Felicidad Farag
Holandia[48] Scheveningen VSB Circustheater 15 sierpnia 1993 Henk Poort, Joke de Kruijf
Hongkong[52] Hongkong Hong Kong Cultural Centre Grand Theatre 26 lutego 1995 Peter Carrie, Lou Ann Aronson
Kanada[48] Toronto Pantages 20 września 1989 Colm Wilkinson, Rebecca Caine
Meksyk Meksyk Teatro Alameda 1999 Saulo Vasconcelos, Irasema Terrazas
Niemcy[60] Hamburg Neue Flora 29 czerwca 1990 Peter Hofmann, Anna Maria Kaufmann
Polska[40][43] Warszawa Teatr Muzyczny „Roma” 15 marca 2008 Damian Aleksander, Paulina Janczak
Południowa Afryka[48] Kapsztad Artscape Opera House 2004 Andre Schwartz, Lana English
Rosja[61] Moskwa MDM 4 października 2014 Iwan Ożogin, Tamara Kotowa
Singapur[62] Singapur Kallang Theatre luty 1995 Brak danych
Szwajcaria[63][64] Bazylea Musical Theatre Messe 12 października 1995 Florian Schneider, Ute Baum
Szwecja[65] Sztokholm Oscarsteatern 27 października 1989 Mikael Samuelson, Elisabeth Berg
Węgry[66] Budapeszt Madách Theatre 30 maja 2003 Attila Csengeri, Eszter Biro
North American Tour[48] 1991 Jeff Hyslop, Patti Cohenour
World Tour[48] 2005 Brad Little, Marnie Raab

Nagrania edytuj

Ścieżki dźwiękowe edytuj

20 kwietnia 1987 wydano dwupłytową ścieżkę dźwiękową z zapisem muzycznym musicalu w wykonaniu oryginalnej obsady londyńskiej (Michael Crawford, Sarah Brightman, Steve Barton i in.). W 1991 roku album był nominowany do nagrody Grammy, ale przegrał ze ścieżką dźwiękową Les Misérables w wykonaniu obsady broadwayowskiej. Był to pierwszy album musicalowy, który został numerem 1. na brytyjskiej liście przebojów[1]. Druga wersja ścieżki dźwiękowej musicalu została wydana 10 października 1988 roku i była jedno-płytowym zapisem najważniejszych fragmentów muzycznych musicalu, również w wykonaniu oryginalnej obsady londyńskiej. 2 kwietnia 1996 roku oba wydania osiągnęły status 4× Multi Platinum (wg certyfikacji RIAA)[67].

15 listopada 2008 roku Universal Music Group wydało album z polskimi wersjami utworów musicalu Upiór w operze w wykonaniu artystów i orkiestry Teatru Roma[68]. W 2015 roku płyta uzyskała status potrójnej platyny[69][70].

Adaptacje filmowe edytuj

Upiór w operze (2004) edytuj

Główny artykuł: Upiór w operze (film 2004).

Pierwsza adaptacja filmowa musicalu powstała w 2004 roku, a producentem był sam twórca musicalu, Andrew Lloyd Webber. W filmie reżyserii Joela Schumachera wystąpili:

W filmie rozszerzono lub usunięto niektóre sceny z głównego scenariusza musicalu. W 2005 roku film zdobył trzy nominacje do Oscara i trzy nominacje do Złotych Globów. Ogółem film zdobył 6 nagród i 38 nominacji[72].

25. rocznica premiery – Upiór w operze w Royal Albert Hall (2011) edytuj

Główny artykuł: Upiór w operze w Royal Albert Hall.

Z okazji 25. rocznicy londyńskiej premiery musicalu Upiór w operze wystawiono trzy galowe spektakle w Royal Albert Hall, które miały miejsce 1 i 2 października 2011 roku. W przedstawieniach wzięło udział ponad 200 występujących i 45-osobowa orkiestra pod dyrekcją Anthony’ego Inglisa[73]. Zapis musicalu, stworzony z montażu wszystkich galowych przedstawień oraz finał z występem oryginalnej londyńskiej obsady został wydany w wersji filmowej na DVD, Blu-Ray, digital download[74]. W głównych rolach wystąpili:

Wybrane nagrody i nominacje edytuj

Oryginalna produkcja na West Endzie edytuj

Rok Nagroda Kategoria Nominowany Wynik
1986 Evening Standard Theatre Awards[76] Najlepszy musical Wygrana
Laurence Olivier Award[21] Najlepszy nowy musical Wygrana
Najlepszy aktor w musicalu Michael Crawford (jako Upiór) Wygrana
Projektant roku Maria Björnson Nominacja
2001 Group Leisure Industry Award (1999/2001)[77] Najlepsza produkcja teatralna Wygrana
2002 Laurence Olivier Award[78] Najpopularniejsze przedstawienie Wygrana
2016 Nagroda publiczności Magic Radio Wygrana

Oryginalna produkcja na Broadwayu edytuj

Rok Nagroda Kategoria Nominowany Wynik
1988 Drama Desk Award[23] Najlepszy musical Nominacja
Najlepszy aktor w musicalu Michael Crawford (jako Upiór) Wygrana
Najlepsza aktorka w musicalu Sarah Brightman (jako Christine) Nominacja
Najlepszy reżyser w musicalu Harold Prince Wygrana
Najlepsza muzyka Andrew Lloyd Webber Wygrana
Najlepsza instrumentacja David Cullen, Andrew Lloyd Webber Wygrana
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Najlepsze kostiumy Wygrana
Najlepsze oświetlenie Andrew Bridge Wygrana
Tony Award[24] Najlepszy musical Wygrana
Najlepszy występ aktora pierwszoplanowego w musicalu Michael Crawford (jako Upiór) Wygrana
Najlepszy występ aktorki drugoplanowej w musicalu Judy Kaye (jako Carlotta) Wygrana
Najlepsza reżyseria w musicalu Harold Prince Wygrana
Najlepszy scenariusz w musicalu Richard Stilgoe, Andrew Lloyd Webber Nominacja
Najlepsza produkcja oryginalna Richard Stilgoe, Charles Hart, Andrew Lloyd Webber Nominacja
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Najlepsze kostiumy Wygrana
Najlepsze oświetlenie Andrew Bridge Wygrana
Najlepsza choreografia Gillian Lynne Nominacja
Outer Critics Circle Award[79][77] Najlepszy musical na Broadwayu Wygrana
Najlepszy aktor w musicalu Michael Crawford (jako Upiór) Wygrana
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Najlepsze kostiumy Wygrana
Najlepsze oświetlenie Andrew Bridge Wygrana
1990 Drama Critics Awards[77] Występ pierwszoplanowy Michael Crawford (jako Upiór) Wygrana
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Najlepsze kostiumy Wygrana
Najlepsze oświetlenie Andrew Bridge Wygrana

Oryginalna produkcja kanadyjska edytuj

Rok Nagroda Kategoria Nominowany Wynik
1990 Dora Mavor Moore Awards[77] Najlepsza produkcja Wygrana
Najlepszy występ męski Colm Wilkinson (jako Upiór) Wygrana
Najlepsza reżyseria Harold Prince Wygrana
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Najlepsze kostiumy Wygrana
Najlepsze oświetlenie Andrew Bridge Wygrana

Oryginalna produkcja szwedzka edytuj

Rok Nagroda Kategoria Nominowany Wynik
1990 Guldmasken Awards[77] Najlepszy aktor pierwszoplanowy Mikael Samuelson (jako Upiór) Wygrana
Najlepszy aktor drugoplanowy Bert-Ake Varg (jako Firmin) Wygrana
Najlepsza scenografia Maria Björnson Wygrana
Nagroda specjalna Jury: produkcja Goran Lindgren Wygrana
Svenska Dagbladets Operapris[77] Najlepszy aktor pierwszoplanowy Mikael Samuelson (jako Upiór) Wygrana

Oryginalna produkcja australijska edytuj

Rok Nagroda Kategoria Nominowany Wynik
1990 Mo Awards[77] Musicalowa produkcja teatralna Wygrana
Musicalowa produkcja teatralna roku Wygrana
Aktor musicalowej produkcji teatralnej Anthony Warlow Wygrana
Aktorka musicalowej produkcji teatralnej Marina Prior Wygrana
Aktorka drugoplanowej musicalowej produkcji teatralnej Christa Leahmann Wygrana
1991 Victorian Green Room Awards[77] Produkcja Cameron Mackintosh Wygrana
Reżyseria Harold Prince Wygrana
Scenografia Maria Björnson Wygrana
Kostiumy Wygrana
Pierwszoplanowa rola męska Anthony Warlow Wygrana
Pierwszoplanowa rola kobieca Marina Prior Wygrana

Kontynuacja edytuj

W 2010 roku premierę miał sequel musicalu pod nazwą Love Never Dies z muzyką Andrew Lloyda Webbera, librettem Bena Eltona i tekstami piosenek Glenna Slatera na podstawie powieści Fredericka Forsytha Upiór Manhattanu. Musical miał swoją prapremierę 22 lutego, zaś premierę 9 marca 2010 roku w Adelphi Theatre na londyńskim West Endzie[80]. W oryginalnej obsadzie premierowej znaleźli się: Ramin Karimloo (Upiór), Sierra Boggess (Christine) i Joseph Millson (Raoul). Spektakl zszedł z afisza londyńskiego teatru po 18 miesiącach, 27 sierpnia 2011, ale był później wystawiany w innych państwach m.in. Australii[81].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c Facts & Figures. thephantomoftheopera.com. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-14)]. (ang.).
  2. ↑ a b c Latest on The Phantom of the Opera 25th Anniversary Celebration. andrewlloydwebber.com. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (ang.).
  3. ↑ Devon Ivie: The Phantom of the Opera, the OG Masked Singer, Closes in West End. vulture.com, 2020-07-29. [dostęp 2020-08-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-08-28)]. (ang.).
  4. ↑ Royston 2006 ↓, s. 10.
  5. ↑ Spencer Bright: Jim’ll Fix It. London Sunday Times, 1996-09-08. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e Royston 2006 ↓, s. 12.
  7. ↑ a b A Short story Of The Phantom Of Opera. nyctheatretickets.net. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  8. ↑ Emily Jupp: Songwriter and lyricist Richard Stilgoe: ‘If I’m struggling to write a verse, I’ll hop on my JCB’. thestage.co.uk, 2018-03-15. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  9. ↑ a b c Royston 2006 ↓, s. 11.
  10. ↑ Helen M. Greenwald: The Oxford Handbook of Opera. Oxford University Press, 2014, s. 67.
  11. ↑ Bernard Perusse: Sarah Brightman: The original angel of music hits the high notes in Symphony. canada.com, 2008-02-04. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-08)]. (ang.).
  12. ↑ a b Royston 2006 ↓, s. 14.
  13. ↑ a b Royston 2006 ↓, s. 13.
  14. ↑ The Art of the Mask. YouTube, 2018-06-06. [dostęp 2020-04-30]. (ang.).
  15. ↑ The Phantom of the Opera Costume Design (Behind The Scenes). YouTube, 2017-03-08. [dostęp 2020-04-30]. (ang.).
  16. ↑ a b Colm Wilkinson – Biography. colmwilkinson.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  17. ↑ Assorted quotes from the press and others. colmwilkinson.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  18. ↑ The Phantom of the Opera – Behind the Mask (2005) (BBC2). youtube.com, 2005. [dostęp 2020-05-08]. (ang.).
  19. ↑ a b The Phantom of the Opera to become the first show in Broadway history to celebrate 20 years. broadwayleague.com, 2018-01-26. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (ang.).
  20. ↑ a b Phantom of the Opera – UK West End & Tour. phantom-media.info. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-01)]. (ang.).
  21. ↑ a b Olivier Awards 1986. westendtheatre.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  22. ↑ Phantom of the Opera celebrates 10,000th performance in London. uktheatretickets.co.uk, 2010-10-25. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  23. ↑ a b 1988 Drama Desk Awards. awardsandwinners.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  24. ↑ a b The Phantom of the Opera Tony Awards Info. broadwayworld.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  25. ↑ Jeff Lunden: 25 Years Strong, 'Phantom Of The Opera’ Kills And Kills Again. npr.org, 2013-01-27. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (ang.).
  26. ↑ Adam Hetrick: After 25 Years, Phantom Still Astounds; Gala Anniversary Performance Filled With Surprises. playbill.com, 2013-01-27. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (ang.).
  27. ↑ Telewizja Polska S.A: Kurtyna zapadła. „Upiór w operze” znika ze sceny po 35 latach. www.tvp.pl. [dostęp 2022-12-25].
  28. ↑ Phantom of the Opera -Last Broadway Performance Curtain Speech (4/16/23). [dostęp 2023-06-02].
  29. ↑ The Phantom of the Opera. guidetomusicaltheatre.com. [dostęp 2020-05-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-05-02)]. (ang.).
  30. ↑ Royston 2006 ↓, s. 27.
  31. ↑ a b The Phantom of the Opera (Lloyd Webber). concordtheatricals.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  32. ↑ Upiór w operze (CD). merlin.pl. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)].
  33. ↑ The Phantom of the Opera at the Royal Albert Hall: A pre-recorded track of organ, synthesizers.... facebook.com, 2012-12-10. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  34. ↑ Ellen Leslie, Cassidy McCleary: Phantom of the Opera – Characters. stageagent.com. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  35. ↑ Phantom of the Opera – US Broadway. phantom-media.info. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-01)]. (ang.).
  36. ↑ a b Phantom Secrets. thegreatmusicals.tripod.com. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  37. ↑ Upiór w operze. teatrroma.pl. s. 11. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-24)].
  38. ↑ Upiór w operze – Artyści. teatrroma.pl. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)].
  39. ↑ Upiór w operze. oifp.eu. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)].
  40. ↑ a b Warszawa. Premiera „Upiora w operze” w Romie. e-teatr.pl, 2008-03-04. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)].
  41. ↑ Upiór w operze – Akt I. wyszogrodzki.pl. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-23)].
  42. ↑ Upiór w operze – Akt II. wyszogrodzki.pl. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-05)].
  43. ↑ a b Jacek Marczyński: Andrew Lloyd Webber chwali Teatr Roma. rp.pl, 2008-11-16. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)].
  44. ↑ Koniec sezonu 2009/2010 i spojrzenie w przyszłość. teatrroma.pl, 2010-06-24. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-28)].
  45. ↑ Jakub Panek: Superpopularny musical Romy „Upiór w operze” powróci. wyborcza.pl, 2013-02-21. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-29)].
  46. ↑ Białystok. Premiera „Upiora w operze”. e-teatr.pl, 2013-05-21. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-29)].
  47. ↑ 700. spektakl „Upiora w operze”!. teatrroma.pl, 2018-04-09. [dostęp 2020-04-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-29)].
  48. ↑ a b c d e f g h Shows from Around the World. phantom-media.info. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-04-01)]. (ang.).
  49. ↑ „ПРИЗРАК ОПЕРЫ” The Phantom of the Opera. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ros.).
  50. ↑ El musical de más tradición. laprensa.com.ar, 2009-03-14. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-11-01)]. (hiszp.).
  51. ↑ „The Phantom of the Opera” – Brazilia. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ros.).
  52. ↑ a b „The Phantom of the Opera” – China (Hong Kong, Shanghai). operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ros.).
  53. ↑ „The Phantom of the Opera” „Operafantomet” – Denmark. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ros.).
  54. ↑ Tove Djupsjöbacka: The Phantom of the National Opera is flesh and blood. fmq.fi, 2015-09-23. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ang.).
  55. ↑ Vesa Sirén: Tältä näyttää kummitus Kansallisoopperassa – kymmeniätuhansia lippuja myyty. hs.fi, 2015-09-03. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. (fiń.).
  56. ↑ The Phantom of the Opera. phantomoftheoperatrades.weebly.com. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  57. ↑ 544. The Phantom of the Opera. W: John Stewart: Broadway Musicals, 1943-2004. McFarland, 2012. (ang.).
  58. ↑ „The Phantom of the Opera” オペラ座の怪人 – Japan. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-09-17)]. (ros.).
  59. ↑ „The Phantom of the Opera” – Spain. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-23)]. (ros.).
  60. ↑ Das Phantom der Oper. stage-entertainment.de. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-06-29)]. (niem.).
  61. ↑ „Призрак Оперы” в МДМ Хроника событий: от анонса до премьеры. operaghost.ru. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ros.).
  62. ↑ Lisabel Ting: Keep Kallang Theatre. asiaone.com, 2014-08-14. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-04-19)]. (ang.).
  63. ↑ Christine Staehelin: «Phantom der Oper»: Vor zwanzig Jahren fiel der letzte Vorhang. barfi.ch, 2017-01-29. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (niem.).
  64. ↑ Das Phantom feiert Geburtstag. biwidus.ch. [dostęp 2020-04-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-30)]. (niem.).
  65. ↑ Isa Ponturo: Peter Jöback To Lead Swedish Revival Of The Phantom Of The Opera. broadwayworld.com, 2015-03-24. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)]. (ang.).
  66. ↑ Az Operahaz Fantomja. azoperahazfantomja.hu. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-06)]. (ang.).
  67. ↑ Logan Culwell-Block: The Definitive List of the 43 Best-Selling Cast Recordings of All Time. playbill.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  68. ↑ Upiór w Operze. rateyourmusic.com. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-05)]. (ang.).
  69. ↑ Potrójna platyna dla płyty z musicalu „Upiór w Operze”. onet.pl, 2015-11-17. [dostęp 2020-04-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-27)].
  70. ↑ Platynowe płyty CD przyznane w 2015 roku. bestsellery.zpav.pl. [dostęp 2021-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-01-26)].
  71. ↑ Upiór w operze (2004). IMDb. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  72. ↑ The Phantom of the Opera (2004) Awards. IMDb. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-19)]. (ang.).
  73. ↑ Chris Omaweng: The Phantom of the Opera at The Royal Albert Hall – Review. londontheatre1.com, 2020-04-17. [dostęp 2020-04-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-23)]. (ang.).
  74. ↑ The Phantom of the Opera 25th Anniversary. phantom25th.com. [dostęp 2020-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-18)]. (ang.).
  75. ↑ Royal Albert Hall – Upiór w operze (2011). IMDb. [dostęp 2020-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-26)]. (ang.).
  76. ↑ The Phantom of the Opera: Show awards. reallyuseful.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-10-17)]. (ang.).
  77. ↑ a b c d e f g h Awards – The Phantom of the Opera. thephantomoftheopera.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  78. ↑ Olivier Winners 2016. officiallondontheatre.com. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  79. ↑ Awards for 1987–1988. outercritics.org. [dostęp 2020-04-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-04-28)]. (ang.).
  80. ↑ Ben Todd, Katie Glass: Standing ovation shows love for Andrew Lloyd Webber’s Phantom will never die... even if critics want to retitle sequel ‘Paint Never Dries’. dailymail.co.uk, 2010-03-10. [dostęp 2020-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-03-13)]. (ang.).
  81. ↑ Mark Shenton: Razzle Dazzle Dimmed: West End’s Love Never Dies and Chicago Close Aug. 27. playbill.com, 2011-08-27. [dostęp 2020-04-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-15)]. (ang.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj


Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Upiór_w_operze_(musical)&oldid=71667386”