Szare Szeregi

kryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP podczas II wojny światowej

Szare Szeregikryptonim konspiracyjny Organizacji Harcerzy ZHP, potocznie także całego Związku Harcerstwa Polskiego, w okresie okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej 1939–1945.

Historia Polski
Kotwica

Ten artykuł jest częścią cyklu:
Polskie Państwo Podziemne

Lilijka Szarych Szeregów z symbolem Polski Walczącej

Szare Szeregi zostały powołane 27 września 1939 w Warszawie przez grono członków Naczelnej Rady Harcerskiej w mieszkaniu Stanisława Borowieckiego, Szefa Głównej Kwatery Męskiej, przy ul. Noakowskiego 12.

Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą Rządu na Kraj oraz Komendą Główną Armii Krajowej.

Struktura edytuj

 
Mały sabotaż
Kotwica – Znak Polski Walczącej namalowany przez Jana Bytnara na cokole Pomnika Lotnika na placu Unii Lubelskiej w Warszawie.
 
Zawiszacy z Harcerskiej Poczty Polowej.
Powstanie warszawskie 1944 r.
 
Listonoszki Harcerskiej Poczty Polowej
 
Groby członków Szarych Szeregów w kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” (A–20) na warszawskim Cmentarzu Wojskowym na Powązkach
 
Kwatera Batalionu „Zośka” w Święto Zmarłych (2011)

Organizacja harcerzy opierała się na strukturze przedwojennego ZHP, posługiwano się kryptonimami:

Na czele organizacji harcerzy stał Naczelnik z Główną Kwaterą Pasieką.

Naczelnicy Szarych Szeregów:

Główna Kwatera kierowała w okresie najpełniejszego rozwoju pracą 20 chorągwi harcerskich, wśród nich 5 obejmowało tereny zachodnie włączone do Rzeszy:

Jedna chorągiew skupiała przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z terenów zachodnich (ul „Chrobry”). Całością prac tych 6 chorągwi kierował Wydział Zachodni („Z”) Głównej Kwatery.

Wydział Wschodni („W”) kierował pracą 5 chorągwi na terenach wschodnich:

oraz 1 chorągwią skupiającą przebywających na terenie Generalnego Gubernatorstwa harcerzy z ziem wschodnich (ul „Złoty”).

Na terenie Generalnego Gubernatorstwa pracowało 8 chorągwi: 4 z nich stanowiły Polskę Centralną („C”):

Cztery chorągwie stanowiły Polskę południową („P”):

Łączność z chorągwiami oraz nadzór nad ich pracą sprawowali wizytatorzy podlegli bezpośrednio lub przez wydziały zachodni i wschodni Szefowi Głównej Kwatery. Szefowie GK:

Historia kryptonimu edytuj

 
Pomnik Małego Powstańca w Warszawie
 
Tablica upamiętniająca powołanie Szarych Szeregów przy ul. Noakowskiego 12 w Warszawie
 
Tablica pamiątkowa przy ul. Wilczej 44 w Warszawie
 
Tablica MSI przy ulicy Szarych Szeregów w Warszawie
Wspomnienia płk. Czesława Lewandowskiego ps. Bystry

Nazwa Szare Szeregi została przyjęta w całym kraju dopiero w 1940. Początkowo kryptonim ten funkcjonował w Poznaniu. Geneza kryptonimu związana jest z przeprowadzoną przez poznańskich harcerzy akcją informacyjną, podczas której roznoszono w godzinach wieczornych i nocnych ulotki do skrzynek listowych mieszkań zasiedlonych przez rodziny niemieckie z Litwy, Łotwy, Estonii. Rodziny polskie były przymusowo wysiedlane do Generalnego Gubernatorstwa, a rodziny niemieckie informowano o dobrowolnym opuszczeniu mieszkań przez Polaków. Ulotki, napisane w języku niemieckim, podające sprostowanie zostały podpisane inicjałami SS. Skrót rozwinęli w kryptonim Szare Szeregi harcmistrz dr Józef Wiza i harcmistrz Roman Łyczywek. Kryptonim przyjął się w Poznaniu, w Chorągwi „Ul Przemysław”. Informację o przyjętej nazwie przywiózł do Warszawy podharcmistrz Witold Marcinkowski. Nazwę przyjęto z poleceniem wprowadzenia kryptonimu w całej podziemnej Organizacji Harcerzy ZHP.

Podział młodzieży edytuj

Stan liczebny organizacji harcerzy, zmieniający się w poszczególnych okresach, na dzień 1 maja 1944 wynosił 8359 członków. Organizacja Harcerzy obejmowała (ze względów konspiracyjnych) początkowo jedynie młodzież powyżej 17 lat. Z czasem z powodu naporu młodych i konieczności zajęcia się nimi, rozpiętość wieku zwiększono. Z punktu widzenia programowego i metodycznego podzielono wówczas (najwcześniej w Warszawie – 3 listopada 1942) młodzież na 3 grupy[2]:

Zawiszacy – 12–14 lat edytuj

Osobny artykuł: Zawisza (Szare Szeregi).

Drużyny „Zawiszy” nie brały w zasadzie udziału w walce bieżącej. Natomiast przygotowywały się do pełnienia służby pomocniczej, a nauką na tajnych kompletach – do odbudowy Polski po wojnie. Spośród służb pomocniczych, pełnionych w okresie „przełomu”, najbardziej znana jest zorganizowana w czasie powstania warszawskiego Harcerska Poczta Polowa.

Bojowe Szkoły (BS) – 15–17 lat edytuj

Osobny artykuł: Bojowe Szkoły.

Drużyny „BS” pełniły służbę w małym sabotażu, będącym akcją propagandową skierowaną do ludności polskiej (w Warszawie w ramach organizacji „Wawer-Palmiry”). Akcja obejmowała pisanie na murach, rozlepianie afiszy i nalepek, rozdawanie ulotek, kolportaż fikcyjnych dodatków nadzwyczajnych do gazet, podłączenie się do niemieckich megafonów, zrywanie niemieckich flag, usuwanie z wystaw i gablot niemieckich fotografii, gazowanie kin. Do najgłośniejszych akcji należy zdjęcie niemieckiej tablicy z pomnika Mikołaja Kopernika w Warszawie. Wykonywana przez drużyny BS akcja „N” była destrukcyjną akcją propagandową, skierowaną do Niemców, polegającą głównie na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek. Drużyny BS uczestniczyły w akcji „WISS” („Wywiad – Informacja Szarych Szeregów”), polegającej na obserwacji niemieckich wojsk i ich ruchów. W ramach przygotowań do „przełomu” drużyny BS przechodziły przeszkolenie wojskowe, otrzymywały przydziały do jednostek AK (np. jako poczty dowódców, oddziały łączności i oddziały rozpoznawcze). Do okresu odbudowy przygotowywali się chłopcy z BS, podobnie jak z „Zawiszy”, ucząc się. W powstaniu warszawskim walczyli w Śródmieściu jako kompania, a w innych dzielnicach jako plutony piechoty.

Grupy Szturmowe (GS) – powyżej 18 lat edytuj

Osobny artykuł: Grupy Szturmowe.

Drużyny „GS”, podporządkowane „Kedywowi” (Kierownictwu Dywersji) AK, pełniły służbę w „wielkiej dywersji”.

W Warszawie w sierpniu 1943 utworzono z nich batalion „Zośka”, którego trzecią kompanię wydzielono do zadań specjalnych („Agat”, później „Pegaz”). Wiosną 1944 powstał z niej batalion Parasol. Oddziały GS wykonały wiele akcji bojowych, w tym wysadzanie mostów kolejowych, pociągów, odbijanie więźniów (akcja pod Arsenałem, akcja w Celestynowie), zamachy na funkcjonariuszy aparatu terroru (Kutschera, Koppe, Bürckl, oraz odpowiedzialnych za katowanie Jana Bytnara „Rudego”: Schultza i Langego). Inne oddziały GS (np. Chorągwi Radomskiej i Krakowskiej) walczyły w oddziałach partyzanckich oraz prowadziły sabotaż kolejowy. Do „przełomu” oddziały GS przygotowywały się przez szkolenie w szkołach podchorążych (m.in. prowadzona przez Szare Szeregi Szkoła Podchorążych Piechoty Rezerwy „Agricola”) i szkolenie na kursach niższych dowódców (motorowe i saperskie). Do okresu odbudowy powojennej drużyny GS przygotowywały się kończąc naukę szkolną, podejmując tajne studia wyższe oraz samokształcenie (w tym tematykę tzw. ziem postulowanych). W okresie „przełomu” wiele oddziałów GS brało udział w walkach oddziałów AK, w tym w marszu na pomoc Warszawie. W powstaniu warszawskim bataliony „Zośka” i „Parasol” walczyły na Woli, Starówce i Czerniakowie, ponosząc straty sięgające 80%. Kompania „Rudy” batalionu „Zośka” została nazwana przez Komendanta Głównego AK najlepszą kompanią Armii Krajowej. Batalion „Wigry” walczył na Woli i Starówce.

Podstawowe zasady edytuj

Osobny artykuł: Dziś, jutro, pojutrze.

Członków organizacji obowiązywało przedwojenne Prawo i Przyrzeczenie harcerskie. Przyrzeczenie uzupełniono dodatkową rotą konspiracyjną:

„Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia”.

Podstawową zasadą programu było wychowanie przez walkę. Program został sprecyzowany w koncepcji Dziś, jutro, pojutrze.

  • „Dziś” oznaczało okres konspiracji i przygotowanie do powstania,
  • „Jutro” – otwartą walkę zbrojną z okupantem, powstanie,
  • „Pojutrze” – pracę w wolnej Polsce.

Działalność edytuj

Organizacja harcerzy prowadziła ponadto akcję „M”, usiłując oddziaływać na całą młodzież niezorganizowaną. Wydawała wiele pism, w tym pisma Głównej Kwatery: „Źródło”[3], później „Dęby”, „Drogowskaz”, „Pismo Młodych”, „Brzask”[4], wydawała liczne broszury i książki, m.in. „O powołaniu naszego pokolenia”, „Wielka gra”, „Przodownik” i „Kamienie na szaniec”. Wyszkoliła ok. 300 instruktorów.

Oddział specjalny – III Kompania Wydzielona (nazwy: „Agat” – „Pegaz” – Parasol). Zadaniem oddziału było likwidowanie szczególnie szkodliwych hitlerowców – głównie funkcjonariuszy SS lub innych wysokich oficerów niemieckich.

Organizacja harcerzy poniosła bardzo duże straty, m.in. 20 lutego 1944[5] zginął prawdopodobnie w obozie Gross-Rosen twórca i pierwszy Naczelnik Florian Marciniak (aresztowany 6 maja 1943), w powstaniu warszawskim poległ zastępca Naczelnika E. Stasiecki. Szare Szeregi zostały rozwiązane 17 stycznia 1945.

Ważniejsze akcje Szarych Szeregów edytuj

Harcerki edytuj

Oddzielnie, ale także w ramach ZHP, działała Organizacja Harcerek, nosząca kryptonimy „Bądź gotów” i „Związek Koniczyn”, zorganizowała Pogotowie Harcerek.

Przy Kwaterze Głównej Szarych Szeregów działała od 1940 r. żeńska Grupa Wykonawcza Łączniczek i Kolporterek podległa Mirosławowi Cieplakowi „Giewontowi”; była to ok. 50-osobowa grupa harcerek (w 1944), powstała z kręgu starszoharcerskiego przy 54 Warszawskiej Drużynie Harcerskiej, a następnie z utworzonej 54 Żeńskiej Drużyny Harcerskiej im. Władysława Jagiełły. Jej drużynową przez cały czas okupacji była Romana Łukaszewska „Ewa”. Głównym zadaniem tego zespołu był kolportaż prasy konspiracyjnej Szarych Szeregów.

Inne organizacje harcerskie okupacyjnej Polski edytuj

Szare Szeregi nie były jedyną organizacją harcerską podczas okupacji – stosunkowo dużą organizacją były Hufce Polskie. Mimo wielokrotnych rozmów była to jedyna poważna organizacja konspiracyjna o rodowodzie harcerskim która nie włączyła się w konspiracyjne Szare Szeregi.

We wczesnym okresie konspiracji samoistnie powstawało wiele samodzielnych konspiracyjnych organizacji o rodowodzie harcerskim, większość z nich została włączona w struktury Szarych Szeregów lub Armii Krajowej, m.in. na wcielonym do Rzeszy terenie Pomorza, głównie w Gdyni, działał Tajny Hufiec Harcerzy, włączony w struktury Szarych Szeregów na początku 1943 roku.

W roku 1944 część harcerzy Szarych Szeregów w Małopolsce Wschodniej tworzyła bataliony szturmowe w celu wsparcia polskiej samoobrony przed zbrojnymi atakami nacjonalistów ukraińskich[6].

Stowarzyszenie Szarych Szeregów edytuj

 
Pomnik ku czci harcerek i harcerzy poległych podczas II wojny światowej w Łodzi

Byli członkowie Szarych Szeregów powołali do życia Stowarzyszenie Szarych Szeregów. Pierwszym przewodniczącym stowarzyszenia był hm. Stanisław Broniewski „Orsza”. Obecnie funkcję tę pełni prof. dr hab. Wojciech Wolski.

Podczas 50-lecia Szarych Szeregów, odbyły się centralne uroczystości w Warszawie w dniach 16–17 września 1989. Podczas obchodów odbył się zlot gwiaździsty zastępów harcerskich z całej Polski, obchody z udziałem dawnych członków Szarych Szeregów i żołnierzy AK, organizacji kombatanckich z kraju i zagranicy. Podniosłym wydarzeniem obchodów było wręczenie Krzyża Virtuti Militari Szarym Szeregom, przyznanego Zarządzeniem z dnia 19 marca 1989 roku przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Kazimierza Sabata za „wybitne czyny męstwa i odwagi okazane w czasie działań bojowych Armii Krajowej na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej w okresie walk 1939–1945 roku”.

Upamiętnienie edytuj

  • 27 września 1989 na fasadzie kamienicy przy ul. Noakowskiego 12 w Warszawie odsłonięto tablicę upamiętniającą utworzenie 27 września 1939 w tym budynku przez instruktorów Naczelnej Rady Harcerskiej Szarych Szeregów[7][8].
  • Na ścianie atrium Kościoła Najświętszej Maryi Panny Królowej Różańca Świętego w Poznaniu (dominikanów) znajduje się tablica upamiętniająca ul Przemysław Szarych Szeregów[9].
  • Na ścianie Collegium Maius w Poznaniu znajduje się tablica upamiętniająca akcję harcerzy Szarych Szeregów, którzy w 1940 na kopule będącego wówczas siedzibą policji budynku wywiesili polską flagę[10].
  • Organizacja Harcerzy Szarych Szeregów patronuje m.in. Szkole Podstawowej nr 39 w Lublinie[11], szkołom podstawowym nr 379[12] oraz nr 387[13] w Warszawie, Liceum Ogólnokształcącemu nr CLXII w Warszawie[14], Szkole Podstawowej nr 48 w Krakowie[15], Szkole Podstawowej nr 27 w Radomiu[16], Szkole Podstawowej nr 6 w Grodzisku Mazowieckim[17], Szkole Podstawowej nr 2 w Poznaniu[18], Szkole Podstawowej nr 10 w Starachowicach[19], Szkole Podstawowej nr 2 w Gorzowie Wielkopolskim[20], Szkole Podstawowej nr 3 w Piotrkowie Trybunalskim[21], Szkole Podstawowej nr 8 w Chrzanowie[22], Szkole Podstawowej nr 30 w Bydgoszczy[23], szkołom podstawowym w Płochocinie[24], Kolbuszowej Górnej[25], Sieciechowicach[26], Grojcu[27], Górkach[28], Strzelcach[29], Czarnocinie[30], Czyżewie[31], Piaskach[32] oraz Zespole Szkół w Lipie[33].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Krzysztof Wójcik, Wychowawcy patriotów. Monografia harcerstwa Ziemi Kłomnickiej w 90. rocznicę powstania pierwszej drużyny, 2014, s. 46.
  2. Jerzy Jabrzemski i inni: Szare Szeregi, Harcerze 1939–1945. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1988, s. 40. ISBN 83-01-06821-3.
  3. Źródło, R.2 nr 1 (8 stycznia 1941), polona.pl [dostęp 2018-09-22].
  4. Brzask. Pismo młodych, nr 1, 1944, polona.pl [dostęp 2018-09-21].
  5. Źródło: Baza Zmarłych Więźniow Obozu KL Gross-Rosen.
  6. „[...] harcerze szczepu w Załoźcach, wraz z przybyłymi już wówczas do tego miasta harcerzami mileńskimi, utworzyli – według wersji prof. dr. hab. Edwarda Prusa – tzw. Batalion Szturmowy (zwany ′Istriebitielnym′), w celach samoobrony ludności polskiej przed Ukraińcami”, [w:] Jerzy Jabrzemski, Harcerze z Szarych Szeregów, PWN, Warszawa 1997, s. 195, ISBN 83-01-12191-2.
  7. Hanna Wardaszko. Kalendarz warszawski 1 IV–30 IX 1989. „Kronika Warszawy”. 81–84, s. 284, 1990. 
  8. Magdalena Stopa, Jan Brykczyński: Ostańce. Kamienice warszawskie i ich mieszkańcy. Warszawa: Dom Spotkań z Historią, 2010, s. 85. ISBN 978-83-62020-18-8.
  9. Klasztor Ojców Dominikanów – krużganki. poznanfilmcommission.pl. [dostęp 2018-03-08]. (pol.).
  10. Poznań – Tablica na ścianie Collegium Maius. polskaniezwykla.pl. [dostęp 2018-03-08]. (pol.).
  11. Szkoła Podstawowa nr 39 im. Szarych Szeregów, sp39lublin.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  12. Szkoła Podstawowa nr 379 im. Szarych Szeregów | Zespół Szkół nr 128 w Warszawie, zs128.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  13. Szkoła Podstawowa nr 387 im. Szarych Szeregów w Warszawie, sp387.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  14. CLXII Liceum Ogólnokształcące im. Szarych Szeregów | Zespół Szkół nr 128 w Warszawie, zs128.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  15. Szkoła Podstawowa nr 48 im. Szarych Szeregów w Krakowie, sp48kr.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  16. Antoni Sokołowski, Publiczna Szkoła Podstawowa numer 27 w Radomiu ze sztandarem i patronem. Placówka przyjęła imię Szarych Szeregów. Zobaczcie zdjęcia, Radom Nasze Miasto, 27 września 2022 [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  17. Grodziska Szóstka wita!, Szkoła Podstawowa Nr 6 im. Szarych Szeregów w Grodzisku Mazowieckim [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  18. Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Szarych Szeregów w Poznaniu, Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Dwujęzycznymi im. Szarych Szeregów w Poznaniu [dostęp 2022-11-05] (pol.).
  19. Oferta - Szkoła Podstawowa nr 10 z Oddziałami Integracyjnymi, sp10starachowice.szkolna.net [dostęp 2022-11-05].
  20. Szkoła Podstawowa nr 2 z Oddziałami Sportowymi im. Szarych Szeregów, www.sp2.gorzow.pl [dostęp 2022-11-05].
  21. Strona główna | Szkoła Podstawowa nr 3 w Piotrkowie Trybunalskim im. Szarych Szeregów, sp3.piotrkow.pl [dostęp 2022-11-05].
  22. Szkoła Podstawowa nr 8 z Oddziałami Integracyjnymi im. Szarych Szeregów w Chrzanowie, sp8chrzanow.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  23. https://sp30.edu.bydgoszcz.pl/kontakt-m1,710.html
  24. Szkoła Podstawowa im. Szarych Szeregów w Płochocinie, ul. Lipowa 3, 05-860 Płochocin, telefon: (22) 722 50 15, fax: (22) 722 56 49, www.spplochocin.oswiata.org.pl [dostęp 2022-11-05].
  25. Aktualności - Szkoła Podstawowa im.Szarych Szeregów w Kolbuszowej Górnej, spkolbuszowagorna.kolbuszowa.pl [dostęp 2022-11-05].
  26. Szkoła Podstawowa im. Szarych Szeregów w Sieciechowicach, spsieciechowice.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  27. Szkoła Podstawowa w Grojcu, www.spgrojec.nsf.pl [dostęp 2022-11-05].
  28. Szkoła Podstawowa im. Szarych Szeregów w Górkach, szkolagorki.edu.pl [dostęp 2022-11-05].
  29. Home, www.spstrzelce.pl [dostęp 2022-11-05].
  30. Zespół Szkolno-Przedszkolny w Czarnocinie, zsgczarnocin.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  31. Szkoła Podstawowa im. Szarych Szeregów w Czyżewie, spczyzew.edupage.org [dostęp 2022-11-05].
  32. Strona Zespołu Szkół w Piaskach k/Grudziądza, zspiaski.szkolnastrona.pl [dostęp 2022-11-05].
  33. Zespół Szkół im. Szarych Szeregów w Lipie, zswlipie.superszkolna.pl [dostęp 2022-11-05].

Bibliografia edytuj