Ujazd (województwo opolskie)
Ujazd (dodatkowa nazwa w j. niem. Ujest, śl. Ujŏzd) – miasto i siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ujazd, na Górnym Śląsku, w powiecie strzeleckim (województwo opolskie), położone nad Kanałem Gliwickim i rzeką Kłodnicą. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do starego woj. opolskiego.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
.jpg)
| |||
| |||
| Państwo | |||
|---|---|---|---|
| Województwo | |||
| Powiat | |||
| Gmina | |||
| Data założenia |
1155 | ||
| Prawa miejskie |
25 maja 1223 | ||
| Burmistrz |
Hubert Ibrom | ||
| Powierzchnia |
14,69 km² | ||
| Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||
| Strefa numeracyjna |
+48 77 | ||
| Kod pocztowy |
47-143 | ||
| Tablice rejestracyjne |
OST | ||
Położenie na mapie gminy Ujazd  | |||
Położenie na mapie Polski  | |||
Położenie na mapie województwa opolskiego  | |||
Położenie na mapie powiatu strzeleckiego  | |||
 50°23′26″N 18°21′15″E/50,390556 18,354167
| |||
| TERC (TERYT) |
1611064 | ||
| SIMC |
0965967 | ||
Urząd miejski ul. Sławięcicka 1947-143 Ujazd | |||
| Strona internetowa | |||
Jest drugim miastem w Polsce o nazwie Ujazd.
Według danych z 30 czerwca 2008 miasto liczyło 1638 mieszkańców[3].
Ośrodek usługowy; drobny przemysł (okucia budowlane, meble, pasze). Przez miasto przebiega droga krajowa nr 40 Głuchołazy – Pyskowice.
Nazwa
edytujW XII wieku wydzielanie majątku czy kompleksu majątków z ogólnej jurysdykcji wymagało nie tylko udzielenia przywilejów (tutaj wystarczało właściwie ogłoszenie na wiecu książęcej decyzji), ale wyraźnego określenia obszaru objętego immunitetem[4]. Było to tym bardziej konieczne, że wydzielony majątek, a zwłaszcza obszar przeznaczony dopiero do skolonizowania, należało wyodrębnić ze struktury opolnej; z „książęcych” terenów leśnych korzystała bowiem ludność określonych opoli, roszcząc sobie do nich uświęcone dawną tradycją prawa. Na miejsce skomplikowanych powiązań i roszczeń pojawiła się granica linearna, wyodrębniająca objęty immunitetem obszar[5].
Wytyczenie tej granicy dokonywał książę, często osobiście albo za pośrednictwem wysokich urzędników, obchodząc lub objeżdżając wydzielany teren i wyznaczając granice przez naciosy na drzewach lub wystawianie kamieni granicznych. Taki sposób wytyczania granic, jak również sam ograniczony obszar nazywano ochodzą lub (częściej) ujazdem (łac. circuitio i circumequitatio)[6].
Zwyczaj wytyczania ujazdów pojawił się w pierwszej połowie XII wieku. Początkowo ujazdy były tak rzadkie, że ograniczony teren przyjmował nazwę Ujazd, która stawała się w ten sposób nazwą miejscową. Najstarsze ujazdy pochodzą w większości ze Śląska. W wykazie dziesięcin, nadanych kanonikom regularnych ze Ślęży (1149), wymieniono miejscowość tak nazwaną[6].
Ujazdami ograniczano wydzielone majątki książęce – jeden z nich w połowie drogi między Wrocławiem a Legnicą, musiał być jednym z pierwszych, bo nosi nazwę Ujazd (nazwa przetrwała do dziś – Ujazd Górny w okolicach Środy). Inny Ujazd należący do biskupów wrocławskich, leżał nad Kłodnicą w księstwie opolskim[6].
Około roku 1140 dokonano ujazdu znaczniejszego terytorium – granice włości kanoników regularnych na Ślęży wytyczył w zastępstwie ojca sam Bolesław Wysoki[6].
Także wydanie przez tego ostatniego przywileju dla Lubiążą poprzedziło wytyczenie ujazdu obejmującego sam Lubiąż z okolicznymi posiadłościami; również granice innych wymienionych w tym przywileju miejscowości zostały ściśle wytyczono, co znalazło wyraz w dodaniu przy nazwie każdej z nich cum circuitione[7].
Nazwa wywodzi się od polskiej nazwy ujazd będącej jednym z elementów średniowiecznego prawa polskiego iure polonico. Potwierdza to m.in. topograficzny opis Górnego Śląska z 1865, który notuje miejscowość we fragmencie "Der Name der Stadt kommt in alten Urkunden als Ugest geschrieben von polnisch Ujost" czyli "Nazwa miasta pochodzi ze starych dokumentów pisana jako Ugest z polskiego Ujost"[8].
W 1222 miasto wymienione jest jako Wyasd[9]. W 1295 w księdze łacińskiej Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis miejscowość wymieniona jest jako Wyasd oraz Wiasd[10]. Miejscowość zapisano również w formie łacińskiej Vyasd civitas w Registrum Vyasdense. W 1475 w łacińskich statutach Statuta synodalia episcoporum Wratislaviensium miejscowość wymieniona jest w zlatynizowanej formie Vyasd[11].
W roku 1613 śląski regionalista i historyk Mikołaj Henel z Prudnika wymienił miejscowość w swoim dziele o geografii Śląska pt. Silesiographia podając jej łacińską nazwę: Vyastum[12]. W dziele Matthäusa Meriana pt. „Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae” z 1650 miejscowościami wymieniona jest pod nazwami Oyest oraz Oyziest[13]. Nazwę Uiest wymienia wśród innych nazw śląskich miejscowości urzędowy pruski dokument Fryderyka Wielkiego z 1750 wydanym w języku polskim w Berlinie[2]. W alfabetycznym spisie miejscowości na terenie prowincji śląskiej wydanym w 1830 we Wrocławiu przez Johanna Knie miasto występuje pod polską nazwą Ujasd oraz niemiecką nazwą Ujest we fragmencie "Ujasd, polnische Benennung der Stadt Ujest, Kr. Gross-Strelitz"[14].
Polską nazwę Ujazd w książce "Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej" wydanej w Głogówku w 1847 wymienił śląski pisarz Józef Lompa[15]. Polską nazwę Ujazd oraz niemiecką Uiest wymienia Słownik geograficzny Królestwa Polskiego[9]. W okresie rządów nazistów w Niemczech nazwę miasta zmieniono w latach 1936–1945 na Bischofstal. Obecną nazwę miasta zatwierdzono administracyjnie 12 listopada 1946[16].
Historia
edytujOsada wzmiankowana w 1155, prawa miejskie od 25 maja 1223[17]. Do 1525 własność biskupów wrocławskich. Ujazd posiadał samorząd i rozwijał się pomyślnie do XVII w. jako lokalny ośrodek rzemieślniczy i ważny, handlowy punkt tranzytowy. Wojny XVII w. spowodowały upadek miasta.
W I poł. XIX w. nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze i szybsze tempo rozwoju miasta za sprawą uruchomienia Kanału Kłodnickiego. Jednak dalsze lata przyniosły stagnację, głównie z powodu ominięcia miasta przez wybudowaną w 1848 linię kolejową z Wrocławia do Mysłowic.
W 1861 tytuł książąt Ujazdu (niem. Herzogen von Ujest) otrzymał Hugo I Fürst zu Hohenlohe ze Sławięcic. Należał do najbogatszych ludzi w ówczesnych Niemczech. Topograficzny opis Górnego Śląska z 1865 notuje aktualną liczbę mieszkańców jako 2452 wymieniając również język niemiecki oraz polski jako używane przez mieszkańców "Die Sprache ist deutsch und polnisch"[18].
Podczas plebiscytu górnośląskiego za Niemcami padły 1384 głosy, a za Polską 161[19].
W czasie III powstania śląskiego miasto zostało zajęte już w pierwszym dniu powstania przez siły powstańcze Seweryna Jędrysika z podgrupy taktycznej „Harden” przy wsparciu batalionu tarnogórskiego Romana Koźlika. W czasie powstania znajdował się tu punkt sanitarny dla rannych powstańców śląskich z grupy operacyjnej „Wschód”. Pod koniec maja 1921 miasto zajęły wojska francuskie, zastąpione w początku czerwca przez wojska brytyjskie. 21 stycznia 1945 r. Niemcy – członkowie SS i Wehrmachtu zamordowali pod miastem, przy drodze na Jaryszów, ok. 90 mężczyzn więźniów ewakuowanych z KL Auschwitz[20]. W toku działań wojennych w 1945 r. Ujazd został zniszczony w prawie 70%[17]
Władze komunalne Ujazdu
edytujod 1223 do 1524 – wolni dziedziczni wójtowie Ujazdu
edytuj- Walter z Nysy – od 1223
- Wolf von Kechel – przed i po 1307
- Lipold von Zedlitz – przed 1385
- Johann von Czornberg – po 1385
- Mikołaj Dluhomil z Bierawy – od ok. 1490 do 1524
od 1524 do 1945 – burmistrz Ujazdu
edytuj- Jan Spera - 1679
- Valentinus Alexander - 1723
- Adam Nigrin – 1757
- Caspar Maxoy – 1764
- Johann Grzanke – 1766 i 1786, do 1799
- August Chyträus od 1799 do 1805
- August Schwidlinski – od 1805 do 1809
- Gottlieb Wehner – od 1809 do 1815
- August Schwidlinski – od 1815 do 1836
- ? Schwiebe - od 1836 do III 1840
- August Schwidlinski od III 1840 do 1845
- Johann Mandrella – od ok. 1845 do ok. 1849
- Franz Wollny – od ok. 1849 do 1863
- ???? Dalibor - od 1863 do 1872
- Heinrich Tschauder – od 1872 do 1905
- Artur Wieczorek – od 1906 do VII 1928
- Georg Friedrich – od IV 1929 do 1935
- Erich Gluchnik – od 1935 do I 1945
od 1945 do czasów współczesnych
edytuj- Piotr Ful od 1945 do 1946 – Burmistrz
- Witold Ogorzały od 1947 do 1948 – Burmistrz
- Jan Rangosz od 1949 do 1950 – Burmistrz
- Juliusz Potęp od 1950 do 1951 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
- Wincenty John od 1951 do 1956 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
- Adam Skawiński od 1956 do 1969 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
- Izabela Bębenek od 1969 do 1971 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
- Marian Ziębiński od1971 do 1972 – Przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej
- Jan Marek od 1973 do 1975 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
- Eugeniusz Horoszczak od 1975 do 1983 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
- Marcin Polaczek od 1983 do 1988 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
- Zbigniew Pawlak od 1988 do 1990 – Naczelnik Miasta i Gminy Ujazd
- Zbigniew Pawlak od 1990 do 1998 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
- Tadeusz Kauch od 1998 do 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
- Hubert Ibrom od XI 2018 – Burmistrz Miasta i Gminy Ujazd
Demografia
edytujStatystyki ludności
edytuj| Rok | 1724 | 1783 | 1787 | 1791 | 1794 | 1795 | 1796 | 1800 | 1803 | 1810 | 1816 | 1819 | 1821 | 1825 | 1827 | 1831 | 1843 | 1845 | 1855 | 1861 | 1864 | 1865 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Liczba ludności | ok.600 | 840 | 960 | 826 | 828 | 840 | 1103 | 1052 | 1076 | 1368 | 1240 | 1375 | 1667 | 1718 | 1768 | 1866 | 2312 | 2359 | 2524 | 2587 | 2681 | 2677 |
| Rok | 1867 | 1871 | 1880 | 1885 | 1890 | 1895 | 1900 | 1905 | 1910 | 1919 | 1925 | 1933 | 1939 | 1946 | 1950 | 1956 | 1960 | 1968 | 1975 | 1977 | 1978 | 1980 |
| Liczba ludności | 2740 | 2651 | 2546 | 2665 | 2523 | 2617 | 2351 | 2214 | 2207 | 2050 | 2111 | 2097 | 2201 | 2986 | 3152 | 3162 | 3192 | 2725 | 1731 | 1688 | 1698 | 1723 |
| Rok | 1985 | 1990 | 1995 | 2000 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | |
| Liczba ludności | 1861 | 1855 | 1758 | 1716 | 1651 | 1631 | 1647 | 1652 | 1643 | 1640 | 1655 | 1662 | 1670 | 1721 | 1719 | 1740 | 1723 | 1747 | 1775 | 1770 | 1770 |
Miejsca zamieszkane uwzględnione w podanej ogólnej liczbie ludności, w latach:
od 1724 do 1809: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek
od 1810 do 1820: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek, Dziekanka (przyłączona w 1810 roku)
od 1810 do 1928: Ujazd Miasto, Ujazd Zamek
od 1928 do 1945: Ujazd (30.09.1928 do Ujazd Miasto włączono Ujazd Zamek i wieś Goj i Lalok)
po 1945:
01.12.1945 przyłączono Stary Ujazd (960 mk) z Ferdynandem i Niezdrowice (950 mk)
04.10.1954 przyłączono Dziedzinkę 38mk
01.01.1969 odłączono Stary Ujazd 944mk. i Ferdynand
01.01.1973 odłączono Niezdrowice – 576 mk.
- Piramida wieku mieszkańców Ujazdu w 2014[1].
Zabytki
edytuj
Do rejestru zabytków wpisane są następujące obiekty znajdujące się na terenie Ujazdu[21]:
- osiedle zabytkowe (wypis z księgi rejestru)
- kościół par. pw. św. Andrzeja Apostoła, barokowy z 1613 r. – XVII-XVIII w.
- zespół kościoła pątniczego
- kościół pw. Nawiedzenia NMP, neogotycki z 1858 r. – XIX w.
- cmentarz kościelny,
- kapliczka ze źródłem,
- ogrodzenie z bramą,
- krzyż kamienny,
- ruina zamku biskupiego, renesansowy z 1580 r. – XVI-XVII w. do XIX w.
- dom, ul. 3 Maja 16, z poł. XIX w. – (wyburzony w 2016 r.)
- dom, ul. Powstańców Śląskich 2, z pierwszej poł. XIX w.
- dom, ul. Sienkiewicza 3, z pierwszej poł. XIX w.
- dom, ul. Traugutta 34, z pierwszej poł. XIX w.
inne zabytki:
Transport
edytujPrzez Ujazd przebiega droga krajowa:
- 40 Głuchołazy – Prudnik – Kędzierzyn-Koźle – Ujazd – Pyskowice
Ludzie związani z Ujazdem
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ a b Ujazd w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ a b Pruski dokument z roku 1750 ustalający urzędowe opłaty na Śląsku – „Wznowione powszechne taxae-stolae sporządzenie, Dla samowładnego Xięstwa Sląska, Podług ktorego tak Auszpurskiey Konfessyi iak Katoliccy Fararze, Kaznodzieie i Kuratusowie Zachowywać się powinni. Sub Dato z Berlina, d. 8. Augusti 1750”.
- ↑ Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2008 r.). Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2008. ISSN 1734-6118. (pol.).
- ↑ Zofia Podwińska, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław 1971, s. 202.
- ↑ Benedykt Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997, s. 130.
- ↑ a b c d Tamże.
- ↑ Tamże., s. 130-131..
- ↑ Triest 1865 ↓, s. 294.
- ↑ a b http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_geograficzny/Tom_XII/764 Ujazd w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego, tom XII, s. 764].
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
- ↑ Franz Xaver Seppelt,"Die Breslauer Diözesansynode vom Jahre 1446", Franz Goerlich, Breslau 1912, str. 97. – tekst łaciński statutów w wersji zdigitalizowanej.
- ↑ Detlef Haberland: Die „Silesiographia” und „Breslo-Graphia” von Nicolaus Henel von Hennenfeld. Arkadiusz Cencora, Diana Codogni-Łańcucka. Wrocław: Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, 2011, s. 182. ISBN 978-83-910595-2-4.
- ↑ Matthäusa Meriana,”Topographia Bohemiae, Moraviae et Silesiae”, Frankfurt am Main 1650.
- ↑ Knie 1830 ↓, s. 803.
- ↑ Józef Lompa, „Krótki rys jeografii Śląska dla nauki początkowej”, Głogówek 1847, str.33.
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ a b Gmina Ujazd – Rys historyczny.
- ↑ Triest 1865 ↓, s. 301.
- ↑ Wyniki plebiscytu w powiecie strzeleckim. home.arcor.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-02)]..
- ↑ Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Nr 27: Województwo opolskie. Warszawa 1980
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 120.
Bibliografia
edytuj- Johann Georg Knie, Alphabethisch-Statistisch-Topographische Uebersicht aller Dörfer, Flecken, Städte und andern Orte der Königl. Preuß. Provinz Schlesien ..., Breslau: Graß, Barth und Comp., 1830, OCLC 751379865 (niem.).
- Kodeks dyplomatyczny Śląska. Zbiór dokumentów i listów dotyczących Śląska. T. 1. Obejmujący lata 971-1204, wyd. Maleczyński K., Wrocław 1956.
- Podwińska Z., Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu. Źreb, wieś, opole, Wrocław 1971.
- Felix Triest, Topographisches Handbuch von Oberschlesien., Breslau: Wilh. Gottl. Korn, 1864–1865, OCLC 315739117 (niem.), Erste Hälfte, Zweite Hälfte.
- Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997.
Linki zewnętrzne
edytuj- Encyklopedické heslo Újezd v Ottově slovníku naučném ve Wikizdrojích, 103) (Czeska encyklopedia powszechna publikowana w latach 1888–1908)
- Urząd Miejski w Ujeździe
- Ujazd (1), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 764.