Wikipedia

Wachlica

rodzaj roślin

Wachlica (Dasylirion Zucc.) – rodzaj roślin z rodziny szparagowatych (Asparagaceae). Obejmuje 23 gatunki występujące na obszarze od Arizony do Teksasu i Meksyku. Wachlice były długo głównym źródłem pożywienia rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej. Współcześnie są głównie wykorzystywane do produkcji napoju alkoholowego o nazwie sotol. W krajach o gorącym klimacie niektóre gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne oraz wykorzystywane w bukieciarstwie. Są też wykorzystywane jako rośliny włókniste.

Wachlica
Ilustracja
Dasylirion wheeleri
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

szparagowate

Rodzaj

wachlica

Nazwa systematyczna
Dasylirion Zuccarini
Allg. Gartenzeitung 6: 258 (1838)[3]
Typ nomenklatoryczny

D. graminifolium Zucc.[4]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Rozmieszczenie geograficzne edytuj

Centrum różnorodności biologicznej rodzaju jest w północno-wschodnim Meksyku, gdzie występuje 21 gatunków wachlicy, z czego 15 endemicznie. Dwa gatunki (Dasylirion lucidum i D. serratifolium) występują naturalnie w południowo-zachodnim Meksyku. Ten ostatni został introdukowany do Hiszpanii[3].

Morfologia edytuj

 
Dasylirion acrotrichum
Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne[5], krzewiaste lub drzewiaste[6].
Pędy
Większość gatunków wachlicy tworzy zdrewniały kaudeks, który wraz ze wzrostem rośliny zwiększa swoją długość i szerokość. U niektórych gatunków kaudeks nie wyrasta ponad poziom gruntu, u niektórych tworzy pień o wysokości 2 metrów, pokryty korkowicą. Jednak u większości gatunków kaudeks nie jest zbyt silny i u starszych roślin ma tendencję do pokładania się na ziemi. Pnie są często podtrzymywane i chronione przez sztywne, martwe liście[5].
Korzenie
Młode rośliny tworzą 2–3 duże, wrzecionowate korzenie, które są wyraźnie kurczliwe. U starszych roślin system korzeniowy jest gęsty i rozległy[5].
Liście
Skupione skrętolegle[7] w rozety wyrastające z wierzchołka pędu[6]. Blaszki liściowe są bardzo włókniste i odporne na suszę[5], równowąskie[6] i raczej wzniesione, gładkie do silnie brodawkowatych, u niektórych gatunków owoszczone[5]. Zwykle u nasady są rozszerzone, i u niektórych gatunków zgrubiałe w tej części, gromadząc wodę[5]. Brzegi blaszek liściowych są nagie, drobnoząbkowate lub uzbrojone w rząd ostrych kolców[6], u niektórych gatunków zakrzywionych lub zredukowanych[5]. Wierzchołki blaszek u starszych liści rozpadają się na masę włókien[5].
Kwiaty
Rośliny dwupienne[8]. Kwiaty jednopłciowe, zebrane w wąską, złożoną wiechę, przypominającą kłos. Pęd kwiatostanowy jest wydłużony i osiąga wysokość od 1 do 6 metrów. Na głównej osi kwiatostanu kwiaty zebrane są w skrócone pęczki lub grona, które wsparte są podsadkami, których wielkość zmniejsza się stopniowo w górę kwiatostanu. U większości gatunków podsadki są wolne i postrzępione, ale czasami gęsto zachodzą na siebie i mają kolor zielony lub czerwonawy. Pojedyncze kwiaty ułożone są ciasno i spiralnie wzdłuż osi pęczków. Każdy kwiat wsparty jest małą, błoniastą, podzieloną przysadką. Kwiaty żeńskie wyrastają na wydatnie członowanych szypułkach. Dno kwiatowe zwykle jest bardzo małe. Okwiat składa się z sześciu wolnych, eliptycznych lub odwrotnie jajowatych listków, ze słabo rozszczepionymi wierzchołkami. Listki są zwykle białawe[6], zielone lub fioletowe[5]. Naprzeciw listków położonych jest sześć zredukowanych, niefunkcjonalnych pręcików[5]. Zalążnia jest trójgraniasta i jednokomorowa. Początkowo zalążnia zawiera od 2–3[6] do sześciu[5] zalążków, jednak tylko jeden lub rzadko dwa dojrzewają do nasion[6][5]. Szyjka słupka jest bardzo krótka i trójłatkowa. Łatki te tworzą otwartą rurkę, która zamyka się po zapyleniu. Kwiaty męskie osadzone są na krótkich, nieczłonowanych szypułkach i mają bardzo krótkie dno kwiatowe. Okwiat jest sześciolistkowy. Listki są wolne, odwrotnie jajowatych o słabo rozszczepionych wierzchołkach. Sześć pręcików ma nagie nitki z wystającymi ponad okwiat, grzbietowo osadzonymi i pękającymi do wewnątrz pylnikami[5].
Owoce
Dojrzały owoc wachlicy jest trudny do sklasyfikowania. Opisywany jest jako niepękająca torebka, orzeszek, a z uwagi na obecność trzech skrzydełek, także jako skrzydlak[5]. Istnieje znaczne zróżnicowanie wielkości owoców[5]. Nasiona są trójgraniaste, wartołkowate i złotobrązowe[5].

Biologia i ekologia edytuj

 
Krajobraz Kalifornii z wachlicą (drzeworyt ze Świata Roślinnego Muellera, 1867 rok)
Rozwój
Kserofity, jednak niesukulenty[6]. Kwitną wiosną i wczesnym latem[8]. Kwiaty wachlicy odwiedzane są przez wiele owadów. Najczęstszymi i najliczniejszymi, prawdopodobnie odpowiedzialnymi za większość zapylania, są małe pszczoły z rodzin smuklikowatych, pszczolinkowatych i lepiarkowatych. Większe pszczoły, takie jak Apis i Bombus, są również powszechnie spotykane na wachlicach, podobnie jak różne bzygowate, chrząszcze przekraskowate i osy[5].
Siedlisko
Skaliste zbocza górskie, wzgórza i pogórze[9] na terenach pustynnych i półpustynnych[6], w tym pustynne formacje zaroślowe i trawiaste, step zaroślowy oraz chaparral górski[10].
Interakcje międzygatunkowe
Nasiona wachlic stanowią źródło pożywienia dla piaszczyków z gatunku Ammospermophilus interpres. Rośliny z tego rodzaju stanowią też składnik diety mulaka czarnoogonowego[11].
Wewnątrz pędów kwiatostanowych wachlic rozwijają się larwy chrząszczy z rodziny bogatkowatych[5] i obumierkowatych[12].

Systematyka edytuj

 
Dasylirion acrotrichum
 
Wachlica długa
 
Dasylirion occidentailis
Ujęcie systematyczne
Rodzaj z plemienia Nolineae w podrodzinie Nolinoideae z rodziny szparagowatych[13][2].
Historycznie zaliczany do rodziny liliowatych (Liliaceae)[9], myszopłochowatych (Ruscaceae)[6], Nolinaceae (np. system Takhtajana z 1997 roku[14] i system Kubitzkiego z 1998 roku[7]).
Podział rodzaju[6]
  • sekcja Dasylirion (= Eudasylirion Trelease) o liściach dwubrzegowych, zwykle nieco wklęsłych, z nieregularnym, podłużnym grzbietem, o brzegach kolczastych i drobnoząbkowanych, obejmująca ok. 9 gatunków,
  • sekcja Quadrangulatae (Trelease) Kraus o liściach czworokanciastych, nieuzbrojonych, obejmująca około 4 gatunków,
  • sekcja Glaucophyllum Hochstaetter o liściach owoszczonych, obejmująca około 9 gatunków.
Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo edytuj

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów δασύς (dasis – kudłaty, krzaczasty) i λείριον (leirion – lilia)[6][9].
Nazwy zwyczajowe
W językach Indian, a z nich w języku angielskim zwyczajową nazwą wachlicy jest sotol[6].
W języku polskim rodzaj Dasylirion został wymieniony przez Michała Czepińskiego w wydanym w 1868 roku poradniku ogrodniczym Powszechne ogrodnictwo pod polską nazwą lilia kosmata[15]. W wydanym w 1894 roku Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich Erazma Majewskiego jako polską autor podał nazwę wachlica[16]. Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin podał dla rodzaju Dasylirion nazwy wachlica, lilia kosmata i bonapartka[17]. W Słowniku nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku podana została polska nazwa rodzaju gatunku Dasylirion longissimum – wachlica długa[18]. W wydanym w 2008 roku Słowniku roślin zielnych łacińsko-polskim Wiesława Gawrysia rodzaj nie został ujęty[19].

Zagrożenie i ochrona edytuj

Handel żywymi wachlicami długimi podlega od 1997 roku ograniczeniom w Unii Europejskiej na podstawie Rozporządzenia Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 roku w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi[20].

Znaczenie użytkowe edytuj

 
Sotol
Rośliny spożywcze
Wachlice były długo głównym źródłem pożywienia rdzennych mieszkańców terenów zachodniego Teksasu. Na stanowisku archeologicznym na zachód od Del Rio odkryto pozostałości palenisk sprzed kilku tysięcy lat, wykorzystywanych do pieczenia sotolu[21]. Jadalne są kaudeksy, młode pędy kwiatostanowe i nierozwinięte kwiatostany[6], a także nasiona, głównie gatunku Dasylirion wheeleri[21]. Pieczone kwiatostany i pędy kwiatostanowe są też po sfermentowaniu wykorzystywane do produkcji napoju alkoholowego o nazwie sotol[6]. Tepehuanie w Meksyku jedzą też pieczone korzenie[21].
Tradycyjnie Indianie pieką wachlice w specjalnych paleniskach. Pędy umieszczane są na żarzących węglach w dołach wypełnionych kamieniami i przykrywane liśćmi i ziemią. Po 48 godzinach wypieczone wachlice stają się słodkie i miękkie. Pulpa jest żuta, aby oddzielić słodki sok od włókien[21]. Współcześnie wachlice mogą być pieczone w folii aluminiowej w temperaturze 180 °C przez 10 godzin lub dłużej[21].
Pędy i nasady liści wykorzystywane były jako pasza dla bydła w czasie suszy[8].
Rośliny ozdobne
Wachlica długa, Dasylirion texanum i D. wheeleri są uprawiane w krajach o ciepłym klimacie jako rośliny ogrodowe. W Polsce nie mogą być uprawiane w gruncie (strefy mrozoodporności: 8–11)[22].
Ususzone i lakierowane nasady blaszek liściowych, zwane pustynnymi łyżkami są stosowane w bukieciarstwie[6].
Rośliny włókniste
Liście wachlicy są powszechnie wykorzystywane do budowy strzech, plecenia mat, sakiew, kapeluszy oraz powrozów[6]. Sandały i sznury z włókien wachlicy sprzed kilku tysięcy lat odkryto w stanowisku archeologicznym na zachód od Del Rio w Teksasie[21].
Inne zastosowania
Pędy wachlicy były wykorzystywane w budownictwie oraz jako paliwo[6].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2019-12-10] (ang.).
  3. ↑ a b c Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2022-03-08]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2022-03-08]. (ang.).
  5. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r David J. Bogler. Systematics of Dasylirion: Taxonomy and molecular phylogeny. „Boletín de la Sociedad Botánica de México”. 56, s. 69-76, 1995. DOI: 10.17129/botsci.1465. 
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r Walker C. C.: Dasylirion. W: Urs Eggli, Reto Nyfeller: Monocotyledons. Wyd. 2. Berlin: Springer, 2020, s. 1329-1334. ISBN 978-3-662-56486-8.
  7. ↑ a b D. Bogler: Nolinaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 3: Flowering Plants. Monocotyledons: Lilianae (except Orchidaceae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 392-396. DOI: 10.1007/978-3-662-03533-7. ISBN 978-3-662-03533-7. (ang.).
  8. ↑ a b c A. Michael Powell: Trees and shrubs of the Trans-Pecos and adjacent areas. Wyd. 1. Austin: University of Texas Press, 2010, s. 52-53. ISBN 978-0-292-78788-9.
  9. ↑ a b c Matt Warnock Turner: Remarkable Plants of Texas: Uncommon Accounts of Our Common Natives. University of Texas, 2010, s. 118. ISBN 978-0-292-77371-4.
  10. ↑ Dasylirion wheeleri [online], Fire Effects Information System (FEIS): Dasylirion wheeleri [dostęp 2022-03-08].
  11. ↑ Gerardo Ceballos: Mammals of Mexico. Baltimore: JHU Press, 2014. ISBN 978-1-4214-0879-8.
  12. ↑ C.H. Tyler Townsend: Biologic Notes on New Mexico Insects. W: C.V. Riley, L.O. Howard: Insect Life. Waszyngton: US Government Printing Office, 1893, s. 38.
  13. ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2022-03-08]. (ang.).
  14. ↑ Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2022-03-08]. (ang.).
  15. ↑ Michał Czepiński: Powszechne ogrodnictwo czyli nauka zakładania ogrodów, uprawy roślin użytecznych a w szczególności pielęgnowania roślin warzywnych, kwiatów i drzew owocowych. T. 2. Kraków: Drukarnia C. K. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1868, s. 108. (pol.).
  16. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, zawierający ludowe oraz naukowe nazwy i synonimy polskie, używane dla zwierząt i roślin od XV-go wieku aż do chwili obecnej: źródłowo zebrane i zestawione z synonimami naukowymi łacińskiemi. T. 2: T. 2.: Słownik Łacińsko – Polski pomnożony porównawczym materyałem, zaczerpniętym z innych języków słowiańskich. Warszawa: Druk Noskowskiego, 1894, s. 272. (pol.).
  17. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 242. (pol.).
  18. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 95.
  19. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008. (pol.).
  20. ↑ Dz. Urz. UE L 473 z 30.12.2021
  21. ↑ a b c d e f Delena Tull: Edible and useful plants of the Southwest : Texas, New Mexico, and Arizona: including recipes, teas and spices, natural dyes, medicinal uses, poisonous plants, fibers, basketry, and industrial uses. Wyd. 2. Austin: University of Texas, 2013, s. 36-37. ISBN 978-0-292-74827-9.
  22. ↑ Nora Harlow: Gardening in Summer-Dry Climates Plants for a Lush, Water-Conscious Landscape. North Adams: Timber Press, 2021, s. 136. ISBN 978-1-64326-029-7.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wachlica&oldid=66949447”