Wincenty Pol

polski poeta i geograf

Wincenty Ferreriusz Jakub Pol, ps. „Janusz” (ur. 20 kwietnia 1807 w Lublinie, zm. 2 grudnia 1872 w Krakowie) – polski poeta, geograf, kawaler Orderu Virtuti Militari.

Wincenty Pol
Ilustracja
Wincenty Pol, portret, 1874
Imię i nazwisko

Wincenty Ferreriusz Jakub Poll von Pollenburg

Data i miejsce urodzenia

20 kwietnia 1807
Lublin

Data i miejsce śmierci

2 grudnia 1872
Kraków

Narodowość

polska

Dziedzina sztuki

literatura

Faksymile
Odznaczenia
Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari Kawaler Orderu Świętego Grzegorza Wielkiego

Życiorys edytuj

 
Wincenty Pol na litografii Maksymiliana Fajansa
 
Kamienica w której mieszkał i zmarł
Kraków ul. Szpitalna 26
 
Tablica upamiętniająca Wincentego Pola na kamienicy
 
Epitafium w kościele św. Franciszka z Asyżu,
Kraków ul. Franciszkańska 2

Jego ojciec – Franciszek Ksawery Pohl (pierwotna, pruska forma nazwiska rodziny)[1] – był Niemcem urodzonym we wsi Kępa Tolnicka (3 km na zachód od Reszla) na Warmii, zaś matka – Eleonora – pochodziła ze spolonizowanej rodziny francuskiej Longchamps de Bérier i była córką protoplasty polskiego rodu Franciszka Longchamps de Bérier (ślub wzięli w 1800). Ojciec pracował w administracji austriackiej (jako radca Sądu Szlacheckiego we Lwowie), następnie w Lublinie. W roku 1815 otrzymał szlachectwo galicyjskie (co pociągnęło za sobą zmianę nazwiska na austriackie „Poll von Pollenburg”). Odtąd wszyscy Pollowie używali nazwiska w takiej formie[2]. Po urodzinach Wincentego rodzina Pollów przeniosła się do Lwowa, w którym w 1823 r. zmarł Franciszek Ksawery.

Wincenty po ukończeniu gimnazjum we Lwowie i kolegium jezuickiego w Tarnopolu, rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego. Trzy lata po ich ukończeniu w 1830 za namową Adama Jochera został zastępcą lektora języka i literatury niemieckiej na Uniwersytecie Wileńskim. Brał udział w powstaniu listopadowym jako podchorąży 10 Pułku Ułanów Litewskich, był ranny w czasie walk. W uznaniu zasług został odznaczony orderem Virtuti Militari i awansowany do stopnia podporucznika. Po upadku powstania 5 października 1831 roku przeszedł z oddziałem granicę z Prusami w okolicach Jastrzębia. Został internowany wraz z blisko 20-tysięczną armią w zabudowaniach klasztoru franciszkanów w Brodnicy, gdzie przebywał do 12 października. Organizował pomoc dla powstańców udających się na emigrację, jako wysłannik gen. Józefa Bema przebywał w Lipsku, Dreźnie (tam poznał Adama Mickiewicza, który wyraził pozytywną opinię o jego próbach poetyckich), a później we Francji.

Po powrocie do Galicji w 1832 angażował się w ruchu patriotycznym u boku Ksawerego Krasickiego. Stopniowo zmieniając poglądy na bardziej konserwatywne, związał się z ugodowym Komitetem Patriotycznym. W czasie pracy konspiracyjnej poznał Seweryna Goszczyńskiego. Rok później odbył podróż po Wołyniu, Podolu i Ukrainie.

W obawie przed represjami ze strony zaborców przez kilka miesięcy ukrywał się w Zakopanem, co dało początek jego zainteresowaniu Tatrami. Pod koniec 1835 przebywał w Zagórzanach koło Gorlic, gdzie powstała Pieśń o ziemi naszej – najpopularniejszy utwór Pola, poetycki opis regionów Polski. W maju następnego roku zamieszkał w Kalnicy koło Sanoka, gdzie został administratorem dóbr Ksawerego Krasickiego. Próbował tam prowadzić działalność społeczno-oświatową wśród chłopstwa, z miernym jednak skutkiem. Zniechęcony tą sytuacją, zajął się studiami przyrodniczymi, ze szczególnym uwzględnieniem geografii. W tym okresie powstały jego poezje o tematyce górskiej oraz prace naukowe o etnografii i geografii Polski. W 1835 (z datą 1833) w Paryżu wydano anonimowo Pieśń Janusza, zbiór jego wierszy poświęconych bohaterstwu powstańców. W połowie 1839 zamieszkał w odrestaurowanym według własnego planu zamku w Lesku. Kolejne miesiące spędzał na wędrówkach po Karpatach, podczas których badał stosunki wodne i geologię tego obszaru oraz dokonywał obserwacji meteorologicznych. W 1840 przeniósł się do Glinika Mariampolskiego (dziś część Gorlic). Mieszkając tam 6 lat, nie zaniedbując poezji, zajął się poważniejszymi badaniami naukowymi. W latach 1841–1844 podróżował, prowadząc badania terenowe w Karpatach Wschodnich, na Pokuciu, Wołyniu, Polesiu, w Tatrach, Wielkopolsce, Kujawach i Pomorzu Gdańskim. Jest twórcą nazwy Wisła Śmiała[3].

 
Sarkofag Wincentego Pola w Krypcie Zasłużonych na Skałce

W czasie rzezi galicyjskiej Jakuba Szeli w 1846 r., uciekając z Glinika Mariampolskiego, schronił się w dworze w Polance (obecnie dzielnica Krosna) i został pobity. W pożarze dworu spłonął także cały jego dotychczasowy dorobek piśmienniczy. Podczas napadu na dwór Tytusa Trzecieskiego w Polance został ranny i porwany przez chłopów podburzonych przez zaborcę. Pobili oni też właściciela Polanki, Teofila Trzecieskiego. Odstawiony został przez chłopów do cyrkułu w Jaśle, gdzie przebywał z księciem Kazimierzem Jabłonowskim.

Wszystko to zdecydowało o zmianie poglądów Pola na antychłopskie i antydemokratyczne. Rok później został aresztowany i zmuszony do zamieszkania we Lwowie pod nadzorem policji za rzekomy udział w przygotowaniach do wybuchu powstania krakowskiego. Po oczyszczeniu z zarzutów objął redakcję Biblioteki Naukowego Zakładu im. Ossolińskich we Lwowie. Podejmował kolejne podróże: na Śląsk, w Sudety, do Wrocławia, Wielkopolski, Berlina i na Rugię. Podczas Wiosny Ludów był przez krótki czas adiutantem sztabu Gwardii Narodowej we Lwowie. Po jej zakończeniu stał się orędownikiem legalnej działalności w polityce i konserwatywnego programu społecznego.

Mimo że w dziedzinie geografii był samoukiem, dzięki lekturze, badaniom terenowym i kontaktom z przedstawicielami różnych dziedzin wiedzy posiadł dość dużą wiedzę na ten temat. Mimo niewielkiego dorobku naukowego (najważniejsza praca do tej pory Rzut oka na północne stoki Karpat pod względem przyrodzenia – nowoczesny jak na owe czasy opis rzeźby terenu, hydrografii, podziału fizycznogeograficznego i elementów etnografii południowej Polski) w 1849 został mianowany profesorem nadzwyczajnym „geografii powszechnej, fizycznej i porównawczej” na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie objął pierwszą w Polsce, a drugą na świecie (po berlińskiej, założonej przez Carla Rittera) katedrę geografii (obecnie Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego). Rozpoczęte w styczniu 1850 r. wykłady obejmowały następujące tematy: Pięć części świata w zarysie, Oceanografia, Geografia starożytnego świata, Geografia monarchii austriackiej, Geografia Syrii i Palestyny ze względu na historię biblijną i etnografię Wschodu, Geografia fizyczna, Geografia północnego wschodu Europy, Geografia Ziemi Świętej, Geografia handlowa (pierwowzór geografii społeczno-ekonomicznej, wykłady prowadzone po raz pierwszy na uniwersytecie). Pol zapoczątkował cykl kursów geografii fizycznej dla przyszłych nauczycieli, jak również serię wyjazdów naukowych w okolice Krakowa, w Pieniny i Tatry. Niestety, z początkiem 1853 r. został usunięty z uniwersytetu ze względu na rzekomą nielojalność wobec władz zaborczych, a samą katedrę zlikwidowano. W tym krótkim okresie zdołał jednak stworzyć podstawy nowoczesnego nauczania geografii w oparciu o poglądy metodologiczne Carla Rittera i Alexandra Humboldta.

 
Tablica w Rzepedzi upamiętniająca pobyt Wincentego Pola w Bieszczadach i Beskidzie Niskim

Po śmierci ukochanej żony osiadł na Pokuciu, a później we Lwowie. Zimę z 1860 na 1861 spędził w Przemyślu, a wiosną 1861 wziął w dzierżawę folwark w Skołoszowie koło Radymna. Podczas zimy z 1861 na 1862 kierował odnową kaplicy Drohojowskich w katedrze przemyskiej, realizowaną według własnych planów. Dalszą pracę utrudnił mu pogarszający się wzrok. We wrześniu 1867 powrócił do Krakowa. Mimo pogarszającego się wzroku, a od 1868 nawet zupełnej ślepoty, brał czynny udział w życiu naukowym miasta. Wygłaszał wykłady poświęcone geografii, m.in. referat, w którym, wbrew poglądom naukowców niemieckich czy rosyjskich, dowodził tezę, że Polska jest zwartym regionem i może istnieć jako samodzielna jednostka polityczna. Ociemniałemu Wincentemu Polowi służył jako sekretarz Ignacy Drewnowski[4].

W 1872 został wybrany na członka Akademii Umiejętności. Zmarł pod koniec tego roku, 2 grudnia. Mimo pewnej niechęci, która go otaczała, będącej konsekwencją zmienności jego poglądów politycznych, doceniono jego zasługi naukowe i literackie, przenosząc prochy Wincentego Pola z cmentarza Rakowickiego w Krakowie do Krypty Zasłużonych w podziemiach kościoła Paulinów na Skałce.

Kolejnym przejawem uznania, zwłaszcza dla jego wpływu na rozwój turystyki górskiej, było nazwanie jego imieniem schroniska Towarzystwa Tatrzańskiego w Dolinie Roztoki (1876).

Istnieją dwie placówki muzealne gromadzące zbiory związane z osobą poety i geografa: Muzeum Biograficzne Wincentego Pola w Lublinie (założone w 1972) i Izba Pamięci Wincentego Pola w Gdańsku-Sobieszewie (1977).

Twórczość edytuj

Pierwsze próby literackie czynił Wincenty Pol w okresie młodzieńczym. Była to romantyczna poezja i proza, inspirowana dziełami Johanna Wolfganga Goethego, Friedricha Schillera, George’a G. Byrona, Adama Mickiewicza i innych.

W 1835 (antydatowany na 1833) w Paryżu ukazał się cykl poetycki Pieśni Janusza[5]. Obejmował on 51 wierszy, których pisanie rozpoczął najprawdopodobniej jeszcze podczas walk 1831 i kontynuował na emigracji, poświęconych powstaniu listopadowemu. Najpopularniejsze z nich to: Krakusy, Pierwsza rocznica 29 listopada, Śpiew z mogiły. Do niektórych z nich skomponowano muzykę (m.in. Fryderyk Chopin do Śpiewu z mogiły), dzięki temu zaczęły funkcjonować w szerszym odbiorze jako pieśni narodowo-patriotyczne czy nawet powstańcze. Z tego okresu pochodzą również Historia szewca Kilińskiego (wyd. 1843)[6] i Gawęda Dorosza... (wyd. 1845). Utwory te, podobnie jak Pieśni Janusza cechuje ludowa stylizacja i użycie języka potocznego, chociaż nie dorównują pod względem literackim Pieśniom Janusza. Duże uznanie przyniosła mu Pieśń o ziemi naszej (wyd. całości 1843)[7] – poetycki cykl opisów ziem polskich odwiedzonych przez Pola, który przyczynił się do znacznego wzrostu zainteresowania rodzimą przyrodą i kulturą wśród społeczeństwa. Prawdopodobnie w tym samym roku rozpoczął pisanie poematu Mohort – historii kresowego rycerza, obrońcy ojczyzny i wiary. Treść wykładów głoszonych przez Wincentego Pola na Uniwersytecie Jagiellońskim została wydana drukiem w 1851. Kolejne dzieła literackie, odzwierciedlające jego pogłębiające się konserwatywne nastawienie: poemat Wit Stwosz (1857)[8], trylogia Pamiętniki J. P. Benedykta Winnickiego (1853–1855)[9][10], dalsze rapsody Mohorta (całość 1855), Pacholę hetmańskie (1862)[11][12] i in., odznaczają się raczej mniejszą wartością historyczna i literacką. W 1861 r. nakładem Księgarni J. Blaszkowskiego w Warszawie ukazała się Stryjanka opisująca dzieje rodziny Bączalskich. W 1863 r. wydał podręcznik dla kleryków Geografia Ziemi Świętej w dwóch księgach[13], za który otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu św. Grzegorza od papieża Piusa IX. Ostatnie utwory Pola to Legenda o świętym Janie Kantym... (1868) i Pan starosta Kiślacki (1873). Zbiorowe wydanie dzieł Pola ukazało się w latach 1875–1888 pt. Dzieła wierszem i prozą[14][15][16][17][18].

Inne publikacje edytuj

Upamiętnienie edytuj

Obchody 150. rocznicy śmierci Wincentego Pola oraz 50-lecia działalności Dworku Wincentego Pola WINCENTY POL IN MEMORIAM, 2 grudnia 2022, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, Lublin: Msza św., Konferencja "Galicja — ojczyzna i świat Wincentego Pola. Polski Piemont i polska Galileja — pamiętanie i zapominanie", Widowisko poetycko-muzyczne Pieśni z ziemi naszej.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Sławomir Górzyński podaje, że Wincenty Poll był synem Franciszka Ksawerego Poll Edler von Pollenburg - wylegitymowanego w Galicji 7.01.1830 r. jako szlachta Galicji i Lodomerii, w: Sławomir Górzyński, Nobilitacje w Galicji w latach 1772-1918, Warszawa 1999, s. 215.
  2. Por.: S. Górzyński, Nobilitacje w Galicji w latach 1772–1918, Warszawa, DiG, 1999, s. 214.
  3. W. Nocny, Wyspa Sobieszewska, Gdańsk 2008
  4. Ś.p. Ignacy Drewnowski. „Kurier Warszawski”. Nr 83, s. 4, 23 marca 1920. 
  5. Wincenty Pol, Pieśni Janusza. T. 1, wyd. 1833, Ukazał się tylko 1 t., polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  6. Wincenty Pol, Historia szewca Jana Kilińskiego, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  7. Wincenty Pol, Pieśń o ziemi naszej, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  8. Poezyje Wincentego Pola. T. 4, zawiera: Wit Stwosz, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  9. Pamiętniki JP. Benedykta Winnickiego : gawędy. T. 1, Przygody JP. Benedykta Winnickiego w podróży jego z Krakowca do Nieświeża 1766 roku i powrót w dom rodzicielski opowiedział Wincenty Pol, wyd. 1853, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  10. Pamiętniki JP. Benedykta Winnickiego : gawędy. T. 2, Senatorska zgoda : tradycya szlachecka jegomość pana Benedykta Winnickiego opowiedział Wincenty Pol, wyd. 1854, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  11. Wincenty Pol, Pachole hetmańskie. T. 1, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  12. Wincenty Pol, Pachole hetmańskie. T. 2, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  13. Geografja Ziemi Świętej : w dwóch księgach przez Wincentego Pola, wyd. 1863, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  14. Dzieła Wincentego Pola wierszem i prozą. T. 1 ser. 1, Poezye, wyd. 1875, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  15. Dzieła prozą Wincentego Pola. T. 2, wyd. 1876, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  16. Dzieła prozą Wincentego Pola. T. 3, wyd. 1876, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  17. Dzieła prozą Wincentego Pola. T. 4, wyd. 1877, polona.pl [dostęp 2018-10-09].
  18. Dzieła prozą Wincentego Pola. T. 5, wyd. 1878, polona.pl [dostęp 2018-10-09].

Bibliografia edytuj

  • Sławomir Augusiewicz, Janusz Jasiński, Tadeusz Oracki: Wybitni Polacy w Królewcu. XV-XX wiek. Olsztyn: Littera, 2005. ISBN 83-89775-03-4.
  • Zygmunt Górka: Wincenty Pol. W: Wybitni geografowie Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków: Instytut Geografii Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1999, seria: Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim 1849–1999. ISBN 83-911124-3-8.
  • Wincenty Pol. W: Polski Słownik Biograficzny. Kraków: 1982–1983.

Linki zewnętrzne edytuj