Dynów
Dynów ⓘ (dawniej Denow) – miasto w województwie podkarpackim, w powiecie rzeszowskim, nad Sanem, w Pogórzu Dynowskim.
miasto i gmina | |||
Zgodnie z ruchem wskazówek zegara, od lewego górnego rogu: dworzec kolejowy, bank spółdzielczy, fontanna na rynku, kościół pw. św. Wawrzyńca, dom drewniany przy ul. Piłsudskiego 198, urząd gminy | |||
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | |||
Prawa miejskie |
1429–1919, od 1946 | ||
Burmistrz |
Zygmunt Frańczak | ||
Powierzchnia |
24,55[1] km² | ||
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość |
|||
Strefa numeracyjna |
+48 16 | ||
Kod pocztowy |
36-065 | ||
Tablice rejestracyjne |
RZE | ||
Położenie na mapie powiatu rzeszowskiego | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |||
49°48′53″N 22°13′54″E/49,814722 22,231667 | |||
TERC (TERYT) |
1816011 | ||
SIMC |
0972080 | ||
Urząd miejski Rynek 236-065 Dynów | |||
Strona internetowa | |||
BIP |
Leży w dawnej ziemi sanockiej[4]. Prywatne miasto szlacheckie lokowane w 1489 roku położone było w XVI wieku w województwie ruskim[5]. Dynów uzyskał prawo składu w 1611 roku[6].
Przed 1945 r. Dynów należał do województwa lwowskiego, po zakończeniu II wojny światowej miasto weszło w skład nowo utworzonego województwa rzeszowskiego. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa przemyskiego.
Według danych z 1 stycznia 2018 Dynów liczył 6146 mieszkańców[2].
Struktura powierzchni
edytujWedług danych z roku 2002[7] Dynów ma obszar 24,51 km², w tym:
- użytki rolne: 77%
- użytki leśne: 12%
Miasto stanowi 2,01% powierzchni powiatu.
Demografia
edytujWedług danych z 30 czerwca 2004 r.[8] miasto miało 6030 mieszkańców. Dane z 30 czerwca 2004:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 6030 | 100 | 3080 | 51,1 | 2950 | 48,9 |
Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
246 | 125,7 | 120,4 |
- Piramida wieku mieszkańców Dynowa w 2014 roku[2].
Historia
edytuj- w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego dobra Rzeszowskie wraz z Dynowem nadane zostały rycerzowi Janowi Pakosław de Strożyszcz. W posagu Dynów i Rzeszów i inne dobra otrzymał Kmita Sobieński poślubiając córkę Augustyna z Rzeszowa;
- główna posiadłość Piotra Kmity – wojewody sandomierskiego, a później krakowskiego.
- 1409 – Po śmierci Piotra Kmity, kasztelana lubelskiego, dobra dynowskie wraz z Hyżnem odziedziczył jego syn Piotr Lunak Kmita, mąż dziedziczki części Rzeszowa Ofki (Zofii) Rzeszowskiej;
- 1410 – pobyt króla Władysława Jagiełły po bitwie pod Grunwaldem, w której sławili się mieszkańcy Dynowa;
- 1424 – własność Andrzeja Wernera de Denow;
- 1429 – uzyskanie praw miejskich;
- 1436 – dobra dynowskie zagarnął bezprawnie stryj małoletniej wówczas Małgorzaty z Kmitów (ur. 1430) Mikołaj Kmita – kasztelan przemyski, zapoczątkowując długoletni spór, zakończony w 1441 r. nowym podziałem dóbr, które odzyskała Małgorzata Mościcowa, znana z fundacji kościoła w Dynowie;
- 4 kwietnia 1448 – Małgorzata z Kmitów Mościcowa z Dynowa – córka Piotra Lunaka Kmity i Zofii Rzeszowską- Ofki (według spisu; właścicielka Jawornika Polskiego i wsi koło Dynowa), poślubiła w 1432 r. hr. Piotra Kunatha (podczaszego sandomierskiego), i w 1468 r.; Jana Jaksę de Zalaśna z Wielkich Mościsk, Koźmina ze Strzałkowic h. Ostoja, i s. Andrzeja kasztelana, z nią dziedziczył Rzeszów i Dynów;
- 1462 – fundacja kościoła przez Małgorzatę i ustanowienie urzędu parafialnego przez biskupa Mikołaja Odrowąża Błażejowskiego;
- Po śmierci Małgorzaty Kmity Dynów dziedziczą jej synowie: Stanisław Dynowski, a po nim Jan Dynowski (który zmarł bezpotomnie w roku 1539). Kolejnymi spadkobiercami zostali bracia stryjeczni Mikołaj i Piotr Rzeszowscy herbu Doliwa. W roku 1496 sprzedali oni dobra dynowskie Janowi Amorowi Tarnowskiemu – kasztelanowi krakowskiemu. W roku 1532 dobra dynowskie przejęli od Tarnowskich – Wapowscy;
- 1540 – Dynów własnością rodu Wapowskich: Piotra Wapowskiego – stolnik sanocki i potem Katarzyny Wapowskiej, a po niej, syn Jana Stanisława Wapowskiego, a po jego śmierci w 1632 r. (gdy nagrobek w kościele wystawiła mu wdowa Magdalena Wapowska z Jordanów); przejął Dynów syn Karol Wapowski, który w 1644 r. sprzedał okoliczne dobra Marcinowi Konstantemu Krasickiemu;
- 1604 – dotacja na wyposażenie kościoła przez Katarzynę Wapowską de Maciejowice – Maciejowska;
- 1617 – konsekracja kościoła pw. św. Wawrzyńca przez arcybiskupa lwowskiego Andrzeja Pruchnickiego;
- 1632 – Szymon Starowolski pisze, iż „Rymanów, Dynów i Lesko swoje zamki mają”;
- 1644 – własność Marcin Konstanty Krasicki z rodu Krasickich;
- 1657 w czerwcu – zniszczenie miasta, zamku na skarpie w północno-wschodniej części grodu, oraz spalenie kościoła parafialnego św. Wawrzyńca, przez wojska Rakoczego;
- 1663 – odbudowa kościoła ze zniszczeń wojennych i poświęcenie jego przez biskupa Stanisława Sarnowskiego. W tych latach istniał jeszcze kościół – przytułek pw. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny i przy wyjeździe na Dubiecko kościół św. Krzyża;
- 1672 – najazd Tatarów pod dow. nureddina sołtana Safę Gereja;
- 1686 – Jerzy Krasicki Stolnik Przemyski, umierając zapisał dobra koło Dynowa żonie ks. Teofili Czartoryskiej, która następnie wyszła za Ks. Grzegorza Antoniego Ogińskiego – Wielkiego Hetmana Litewskiego;
- 1691 – ks. Grzegorz A. Ogiński wydał zarządzenie porządkowe i przywileje dla Dynowa, gdzie podkreślano, że: chcąc podnosić miasto, które od węgierskiej wojny jest spustoszone nadaje mu się przywilej;
- 19 listopada 1702 r. gen. szwedzki Magnus Stenbock wysłał z Rzeszowa na Dynów 300-osobowy oddział jazdy w celu schwytania Grzegorza Ogińskiego, stronnika króla Augusta II. Nie mogąc dostać starosty wołkowyskiego, Szwedzi spalili Dynów i złupili okoliczne dobra. G. Ogiński rządził Dynowem aż do śmierci w 1709 r., i Dynów odziedziczyła córka Pacowa z Ogińskich, a po niej jej córka Piotrowa Ożarowska z Paców;
- 1781 – Adam Poniński sprzedał Dynów w imieniu dziedziczki Felicji z Paców Ożarowskiej Stanisławowi Trzecieskiemu i dziedziczyli go: Józef, Zbigniew i Stefan Trzeciescy. Trzesiescy herbu Strzemię pozostawali właścicielami do 1944 r.;
- W 1786 r. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Dynów. Miasto, prócz kościoła wspaniałego, nasiadłe żydami, nie ma żadnej ozdoby[9].
- 1809 – Gdy w ziemi sanockiej wybuchła wojna polsko-austriacka, na jej czele stanął gen. Ksawery Krasicki, były oficer kościuszkowski, a zorganizowanym na terenach przyległych do Dynowa, oddziałom dowodził dziedzic Nozdrzca, Tadeusz Prek. Władzę administracyjno-polityczną pełnił Józef Parys.
- Jakub Trzecieski (1766-1830) utworzył wśród mieszczan Dynowską Gwardię Narodową;
- ok. 1814 r. Jakub Trzecieski wzniósł w odziedziczonym Dynowie dwór o klasycyzujących formach, który zachował się do czasów II wojny światowej. Kilka lat przed wybudowaniem posiadłości, ożenił się z Franciszką Głogowską i miał z nią sześcioro dzieci o imionach: Józef, Hieronim, Henryk, Stanisław, Katarzyna i Antonina;
- podczas zaboru austriackiego przez pewien czas jako miasto wchodziło w skład obwodu sanockiego[10];
- Zbigniew Trzecieski (1837-1906) – wnuk Jakuba, syn Józefa – dziedzic Dynowa był członkiem towarzystw galicyjskich, m.in. Towarzystwa Rolniczego w Krakowie, Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie, Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego we Lwowie i Galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego;
- 1900-1904 wybudowanie i otwarcie wąskotorowej Przeworskiej Kolei Dojazdowej (Przeworsk – Dynów);
- 29 marca 1904[11] – pożar[12]
- 1919 – pozbawienie praw miejskich;
- 13 września 1939 – walki obronne 11 Pułku Piechoty kroczącego z Birczy w kierunku Przemyśla i wkroczenie wojsk niemieckich;
- połowa września 1939 – Niemcy urządzają pogrom ludności żydowskiej, mordując co najmniej 200 osób. Drugiego dnia pogromu zostaje spalona miejscowa synagoga wraz z co najmniej 50 spędzonymi do środka Żydami. 28 września ocaleni z pogromu Żydzi zostają wypędzeni przez Niemców na prawy brzeg Sanu, zajęty przez sowietów;
- W czasie okupacji działała tu Placówka AK Błażowa z Dynowem, na czele której stanął krypt. „Buk” – Stanisław Jakubczyk ps. „Chrobry” Podobwód Rzeszów-Południe AK;
- 28 lipca 1944 – wkroczenie wojsk sowieckich;
- 5 marca 1945 – Dragan Sotirovič został przypadkowo aresztowany przez NKWD pod Dynowem, gdzie dowodząc kompanią ze Zgrupowania Warta bronił Polaków przed UPA;
- 1946 – przywrócenie praw miejskich.
Zabytki
edytuj- kościół parafialny św. Wawrzyńca
- pozostałości murów miejskich z drugiej połowy XVII wieku
- dworki z okresu XVIII-XIX wieku
- Dwór Trzecieskich – wzniesiono w 1750 lub w 1760, a w 1784 r. Stanisław Trzecieski kupił dobra dynowskie od Piotra Ożarowskiego. Po nim właścicielami dworu byli kolejno: Józef, Zbigniew i Stefan Trzeciescy. W tej rodzinie majątek pozostawał do zakończenia II wojny światowej. Na tym terenie znajduje się zabytkowy dąb.
- Wielka Synagoga w Dynowie
- Stary cmentarz żydowski w Dynowie
- Nowy cmentarz żydowski w Dynowie
Atrakcje turystyczne
edytujTransport
edytujDrogi wojewódzkie
edytujW granicach miasta przebiegają drogi wojewódzkie[13]:
30 grudnia 2020 roku otwarto obwodnice miasta w ciągu DW 835[14]. Wraz z otwarciem obwodnicy DW835 zmieniła przebieg i nie przechodzi przez centrum miasta.
Kolej
edytuj8 września 1904 otwarto kolej wąskotorową do Przeworska. Aktualnie kolej działa jako atrakcja turystyczna[15].
Wspólnoty wyznaniowe
edytuj- Kościół rzymskokatolicki:
- parafia św. Wawrzyńca wraz z kościołem św. Wawrzyńca
- Świadkowie Jehowy:
- zbór, Sala Królestwa[16].
Sąsiednie gminy
edytujLudzie związani z Dynowem
edytujZobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-01].
- ↑ a b c Dynów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-11] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2018r.
- ↑ „Biblioteka Naukowego Zakładu imienia Ossolińskich”, tom II. Lwów 1847, s. 42.
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 167.
- ↑ Stan Lewicki, Historja handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych : (prawo składu), Warszawa 1920, s. 138.
- ↑ Portal Regionalny i Samorządowy REGIOset. regioset.pl. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ Baza Demograficzna – Tablice predefiniowane – Wyniki badań bieżących; Stan i struktura ludności; Ludność według płci i miast. GUS. [dostęp 2010-09-14].
- ↑ Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786, s. 60
- ↑ Zob.: Galicja pod względem topograficzno-geograficzno-historycznym / skreślona przez Hipolita Stupnickiego. Z mapą. Lwów : nakładem autora, Drukarnia Zakładu narodowego im. Ossolińskich, 1849, s. 55–56.
- ↑ Na prowincji. § Pożar miasteczka. „Kurjer Lwowski”. 92, s. 3, 1 kwietnia 1904.
- ↑ Дрібні вісти. „Руслан”. 64, s. 3, 19 марця (І. цьвітня) 1904. (ukr.)
- ↑ na podstawie Open Street Map
- ↑ Otwarcie obwodnicy Dynowa [online], www.pzdw.pl [dostęp 2021-03-26] .
- ↑ Historia kolejki [online], pogorzanin.powiatprzeworsk.pl [dostęp 2021-03-26] .
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02] .
Linki zewnętrzne
edytuj- Dynów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 255 .
- Historia Żydów w Dynowie na portalu Wirtualny Sztetl
- portal o Pogórzu Przemyskim i Górach Sanocko Turczańskich