Wikipedia

Lis (ssaki)

Lis[16] (Vulpes) – rodzaj ssaków drapieżnych z rodziny psowatych (Canidae).

Lis
Vulpes
Frisch, 1775[1]
Ilustracja
Lis rudy (V. vulpes)
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

strunowce

Podtyp

kręgowce

Gromada

ssaki

Podgromada

żyworodne

Infragromada

łożyskowce

Rząd

drapieżne

Podrząd

psokształtne

Infrarząd

Canoidea

Rodzina

psowate

Rodzaj

lis

Typ nomenklatoryczny

Canis vulpes Linnaeus, 1758

Gatunki

30 gatunków (w tym 18 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Zasięg występowania

edytuj

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji, Afryce i Ameryce Północnej[17][18][19].

Morfologia

edytuj

Długość ciała 33,3–90 cm, długość ogona 12,5–44 cm; masa ciała samic 0,8–7 kg, samców 0,8–14 kg[18][20].

Systematyka

edytuj

Rodzaj zdefiniował w 1775 roku niemiecki entomolog Johann Leonhard Frisch w publikacji własnego autorstwa dotyczącej systematyki zwierząt czworonożnych[d][1]. Frisch nie wymienił gatunku typowego; w ramach późniejszego oznaczenia w 1979 roku Międzynarodowa Komisja Nomenklatury Zoologicznej na typ nomenklatoryczny wyznaczyła lisa rudego (V. vulpes)[2].

Etymologia

edytuj
  • Vulpes (Vulpis): łac. vulpes, volpe lub vulpis ‘lis’[22]. Gatunek typowy: Skjöldebrand (1777) (oznaczenie monotypowe): Vulpes minimus Skjöldebrand, 1777 (= Canis zerda E.A.W. Zimmermann, 1780); Bowdich (1821) i Fleming (1822): Canis vulpes Linnaeus, 1758.
  • Fennecus: mauretańska nazwa fennec lub fennek dla lisa[23]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Fennecus arabicus Desmarest, 1804 (= Canis zerda A.E.W. Zimmermann, 1780).
  • Megalotis: gr. μεγαλως megalōs ‘niezmiernie’, od μεγας megas, μεγαλη megalē ‘wielki’; -ωτις -ōtis ‘-uchy’, od ους ous, ωτος ōtos ‘ucho’[24]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis cerdo J.F. Gmelin, 1788 (= Canis zerda A.E.W. Zimmermann, 1780).
  • Alopex: gr. αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’[25]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis lagopus Linnaeus, 1758.
  • Cynalopex: gr. κυναλωπηξ kunalōpēx „pies-lis”, od κυων kuōn, κυνος kunos „pies”; αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos „lis”[26]. Gatunek typowy: Smith wymienił kilka gatunków – Canis chrysurus J.E. Gray, 1837 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Canis kokree Sykes, 1831 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800), Canis corsac Linnaeus, 1768, Canis pallidus Cretzschmar, 1826, Cynalopex insectivorus C.H. Smith, 1839 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800) i Cynalopex turcicus C.H. Smith, 1839 (= Canis corsac Linnaeus, 1768) – z których typem nomenklatorycznym jest Cynalopex insectivorus C.H. Smith, 1839 (= Canis bengalensis G. Shaw, 1800).
  • Leucocyon: gr. λευκος leukos ‘biały’; κυων kuōn, κυνος kunos ‘pies’[27]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Canis lagopus Linnaeus, 1758<.
  • Mamvulpesus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku, polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka „Mam” (od Mammalia)[28].
  • Xenalopex: gr. ξενος xenos ‘obcy, dziwny’[29]; αλωπηξ alōpēx, αλωπεκος alōpekos ‘lis’[30]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Xenalopex remenyii Kretzoi, 1954.

Podział systematyczny

edytuj

Do rodzaju należą następujące współcześnie żyjące gatunki[31][20][17]:

Grafika Gatunek Autor i rok opisu Nazwa zwyczajowa[16] Podgatunki[18][17][20] Rozmieszczenie geograficzne[18][17][20] Podstawowe wymiary[18][20][e] Status
IUCN[32]
 
 Vulpes zerda (A.E.W. Zimmermann, 1780) fenek pustynny gatunek monotypowy rozpowszechniony na piaszczystych pustyniach i półpustyniach północnej Afryki (od Sahary Zachodniej i Maroka na wschód do Egiptu na północnym Synaju) DC: 33–39 cm
DO: 12,5–25 cm
MC: 0,8–1,9 kg 		 LC 
 
 Vulpes cana Blanford, 1877 lis afgański gatunek monotypowy suche górskie obszary Bliskiego Wschodu (wschodni Egipt, Izrael, Jordania, Arabia Saudyjska, Oman i Zjednoczone Emiraty Arabskie), rozłączone poulacje w Iranie, Afganistanie, Pakistanie, Turkmenistanie, Uzbekistanie i Tadżykistanie) DC: 38–80 cm
DO: 26–35 cm
MC: 0,8–1,6 kg 		 LC 
 
 Vulpes chama (A. Smith, 1833) lis przylądkowy gatunek monotypowy południowa Afryka w południowo-zachodniej Angoli (na południe od około 15° N), Namibii, Botswanie i Południowej Afryce; być może południowo-zachodnim Eswatini i Lesotho DC: 45–62 cm
DO: 25–41 cm
MC: 2–4,2 kg 		 LC 
 
 Vulpes bengalensis (G. Shaw, 1800) lis bengalski gatunek monotypowy subkontynent indyjski, od podnóża Himalajów w Nepalu do południowych Indii (z wyjątkiem Ghatów Zachodnich i Wschodnich), Bangladesz i Pakistan DC: 39–57 cm
DO: 24–32 cm
MC: 1,8–3,2 kg 		 LC 
 
 Vulpes pallida (Cretzschmar, 1826) lis blady 4 podgatunki głównie subsaharyjskie obszary pustynne i półpustynne od Mauretanii i Senegalu na wschód do Sudanu, Erytrei i Etiopii DC: 38–55 cm
DO: 23–29 cm
MC: 2–3,6 kg 		 LC 
 
 Vulpes rueppellii (Schinz, 1825) lis piaskowy 6 podgatunków rozpowszechniony na obszarach pustynnych i półpustynnych w północnej Afryce (na południowy wschód do Somalii), na Bliskim Wschodzie (na północ do Syrii, na wschodzie do Iranu), w południowym Afganistanie i zachodnim Pakistanie DC: 34–56 cm
DO: 22–38 cm
MC: 1,1–2,3 kg 		 LC 
 
 Vulpes vulpes (Linnaeus, 1758) lis rudy 45 podgatunków półkula północna od koła podbiegunowego do południowej Ameryki Północnej, północnej Afryki i Eurazji (z wyjątkiem Islandii, wysp arktycznych i części Syberii); introdukowany w Australii i na Falklandach DC: 45–90 cm
DO: 28–49 cm
MC: 3–14 kg 		 LC 
 
 Vulpes corsac (Linnaeus, 1768) lis stepowy 4 podgatunki Eurazja od północnego Kaukazu i rzeki Wołgi na wschód przez południową Syberię do Zabajkala, na południe do północno-wschodniego Iranu, północnego Afganistanu i środkowej Chińskiej Republiki Ludowej DC: 45–49 cm
DO: 19–30 cm
MC: 1,6–3,2 kg 		 LC 
 
 Vulpes ferrilata Hodgson, 1842 lis tybetański gatunek monotypowy Wyżyna Tybetańska od Ladakhu (Indie) na wschód przez Chińską Republiką Ludową (do Gansu, Syczuanu i Junnanu), także Nepal (obszar Mustang) DC: 45–53 cm
DO: 25–34 cm
MC: 1,6–2,7 kg 		 LC 
 
 Vulpes macrotis Merriam, 1888 lis długouchy gatunek monotypowy zachodnie Stany Zjednoczone (na południe od południowego Oregonu i południowo-zachodniego Idaho, na wschód do zachodniego Teksasu), Meksyk (Półwysep Kalifornijski, na południe do północnego Zacatecas) DC: 51–65 cm
DO: 22–29 cm
MC: 3–4,6 kg 		 LC 
 
 Vulpes velox (Say, 1823) lis płowy gatunek monotypowy Wielkie Równiny w południowej Kanadzie (Alberta i Saskatchewan) i Stanach Zjednoczonych (na południe do Nowego Meksyku i północno-zachodniego Teksasu) DC: 47–54 cm
DO: 25–34 cm
MC: 1,6–2,5 kg 		 LC 
 
 Vulpes lagopus (Linnaeus, 1758) lis polarny 4 podgatunki okołobiegunowy we wszystkich siedliskach tundry arktycznej, w tym na większości wysp arktycznych i wielu wyspach Morza Beringa DC: 55–75 cm
DO: 25–42 cm
MC: 3,1–4,2 kg 		 LC 

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski.

Opisano również gatunki wymarłe[33]:

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Nazwa odrzucona ze względów nomenklatorycznych na mocy uprawnień ICZN[2]; młodszy homonim Vulpes Frisch, 1775.
  2. ↑ Nazwa nieprawidłowa, publikacja Okena Lehrbuch der Naturgeschichte został uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niestosowanie się do zasad nazewnictwa binominalnego[6].
  3. ↑ Niepoprawna późniejsza pisownia Vulpes Frisch, 1775.
  4. ↑ Publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną na mocy uprawnień ICZN ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, jednak nawsa Vulpes została zachowana aby uniknąć zamieszania nomenklatorycznego[21].
  5. ↑ DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b J.L. Frisch: Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere. Glogau: Christian Friedrich Günther, 1775, s. 15. (niem.).
  2. ↑ a b ICZN. Opinion 1129. Vulpes Frisch, 1775 (Mammalia) conserved under the Plenary Powers. „The Bulletin of zoological nomenclature”. 36 (2), s. 76–78, 1979. (ang.). 
  3. ↑ E. Skjöldebrand. Ritning och beskrifning. På et litet och rart Djur ifrån Africa, brande til Räf-flågtet. „Kongliga Svenska vetenskapsakademiens handlingar”. 38, s. 267, 1777. (szw.). 
  4. ↑ A.G. Desmarest: Tableau Méthodique des Mammifères. W: Nouveau dictionnaire d’histoire naturelle, appliquée aux arts, à l’agriculture, à l’économie rurale et domestique, à la médecine, etc. Par une société de naturalistes et d’agriculteurs. Cz. 24. Paris: Chez Déterville, 1804, s. 18. (fr.).
  5. ↑ J.K.W. Illiger: Prodromus systematis mammalium et avium: additis terminis zoographicis utriusque classis, eorumque versione germanica. Berolini: Sumptibus C. Salfeld, 1811, s. 131. (łac.).
  6. ↑ ICZN. Opinion 417. Rejection for nomenclatorial purposes of volume 3 (Zoologie) of the work by Lorenz Oken entitled Okens Lehrbuch der Naturgeschichte published in 1815—1816. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 14, s. 1–42, 1956–1957. (ang.). 
  7. ↑ L. Oken: Lehrbuch der Naturgeschichte. T. 3. Cz. 2. Jena: August Schmid, 1816, s. 1033. (niem.).
  8. ↑ J.E. Gray. On the Natural Arrangement of Vertebrose Animals. „The London Medical Repository”. 15, s. 301, 1821. (ang.). 
  9. ↑ T.E. Bowdich: An analysis of the natural classifications of Mammalia, for the use of students and travellers. Paris: J. Smith, 1821, s. 40. (ang.).
  10. ↑ J. Fleming: The philosophy of zoology; or, A general view of the structure, functions, and classification of animals. Cz. 2. Edinburgh: A. Constable, 1822, s. 184. (ang.).
  11. ↑ J.J. Kaup: Skizzirte Entwickelungs-Geschichte und natürliches System der europäischen Thierwelt: Erster Theil welcher die Vogelsäugethiere und Vögel nebst Andeutung der Entstehung der letzteren aus Amphibien enthält. Darmstadt: In commission bei Carl Wilhelm Leske, 1829, s. 85. (niem.).
  12. ↑ C.H. Smith: Dogs. Cz. 1. Edinburg: W.H. Lizars, 1839, s. 222. (ang.).
  13. ↑ J.E. Gray. Notes on the Skulls of the Species of Dogs, Wolves, and Foxes (Canidae) iu the Collection of the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 36 (1), s. 521, 1868. (ang.). 
  14. ↑ A.L. Herrera: Sinonimia vulgar y cientifica de los principales vertebrados mexicanos. Mexico: Officina Tipografica de la Secretan’a de Foment, 1899, s. 30. (hiszp.).
  15. ↑ a b M. Kretzoi. Jelentés a kislángi kalabriai (villafrankai) fauna feltárásáról / Bericht über die calabrische (villafranchische) Fauna von Kisláng, Kom. Fejér. „Magyar Állami Földtani Intézet Jelentése”. 1953 (1), s. 222, 248, 1954. (węg. • niem.). 
  16. ↑ a b Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński, W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 150–151. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
  17. ↑ a b c d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 426–428. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
  18. ↑ a b c d e C. Sillero-Zubiri: Family Canidae (Dogs). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (red. red.): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. Barcelona: Lynx Edicions, 2009, s. 436–438, 441–445. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
  19. ↑ D.E. Wilson & D.M. Reeder (red. red.): Genus Vulpes. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-18]. (ang.).
  20. ↑ a b c d e Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 664–665. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
  21. ↑ ICZN. Opinion 258. Rejection for nomenclatorial Purposes of the work by Frisch (J. L.) published in 1775 under the title Das Natur-system der Vierfüssigen Thiere. „Opinions and declarations rendered by the International Commission on Zoological Nomenclature”. 5, s. 55–72, 1954. (ang.). 
  22. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 708.
  23. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 285.
  24. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 405.
  25. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 89.
  26. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 209.
  27. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 374.
  28. ↑ Palmer 1904 ↓, s. 25–26.
  29. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 284.
  30. ↑ Jaeger 1959 ↓, s. 14.
  31. ↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-16]. (ang.).
  32. ↑ Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-03]. (ang.).
  33. ↑ Vulpes Frisch 1775 (fox). Fossliworks. [dostęp 2021-05-18]. (ang.).
  34. ↑ Ch.I. Forsyth-Major. Considerazioni sulle faune dei mammiferi pliocenici e post-pliocenici della Toscana. „Atti della Società toscana di scienze naturali: Memorie”. 3, s. 207–227, 1877. (wł.). 
  35. ↑ 邱占祥 & 理•戴福德/ Z.-x. Qiu & R.H. Tedford. 山西榆社狐化石一新种 / A Pliocene species of Vulpes from Yushe, Shanxi. „古脊椎动物学报 / Vertebrata PalAsiatica”. 28 (4), s. 246, 1990. (chiń. • ang.). 
  36. ↑ L. Ginsburg. Le gisement de vertébrés pliocènes de Çalta, Ankara, Turquie. 5. Carnivores. „Geodiversitas”. 20 (3), s. 380, 1998. (fr.). 
  37. ↑ D. Geraads. A revision of the fossil Canidae (Mammalia) of north-western Africa. „Palaeontology”. 54 (2), s. 431, 2011. DOI: 10.1111/j.1475-4983.2011.01039.x. (ang.). 
  38. ↑ R.H. Tedford, X.-m. Wang & B.E. Taylor. Phylogenetic systematics of the North American fossil Caninae (Carnivora: Canidae). „Bulletin of the American Museum of Natural History”. 325, s. 48, 2009. (ang.). 
  39. ↑ V.V. Bogachev. Miotsen Zakavkaz’ya. „Trav Azerbaidjan Filial Baku”. 10 (44), s. l-46, 1938. (ros.). 
  40. ↑ D. Geraads, M.S.M. Drapeau, R. Bobe & J.G. Fleagle. Vulpes mathisoni, sp. nov., a new fox from the Pliocene Mursi Formation of southern Ethiopia and its contribution to the origin of African foxes. „Journal of Vertebrate Paleontology”. 35 (4), s. e943765, 2015. DOI: 10.1080/02724634.2014.943765. (ang.). 
  41. ↑ O.P. Hay. Vertebrata mostly from stratum no. 3, at Vero, Florida, together with descriptions of new species. „Annual report”. 9, s. 57, 1917. (ang.). 
  42. ↑ R. Broom. Some South African Pliocene and Pleistocene mammals. „Annals of the Transvaal Museum”. 21 (1), s. 22, 1948. (ang.). 
  43. ↑ T. Kormos. Die Füchse des ungarischen Oberpliozän. „Folia Zoologica et Hydrobiologica”. 4 (2), s. 167–188, 1932. (niem.). 
  44. ↑ T. Kormos. Ungārijas augšējā pleiocēna lapsas. „Folia Zoologica et Hydrobiologica”. 4 (2), s. 188, 1932. (łot.). 
  45. ↑ R. Broom. A preliminary account of the Pleistocene carnivores of the Transvaal caves. „Annals of the Transvaal Museum”. 19 (3), s. 336, 1939. (ang.). 
  46. ↑ X. Wang, Z.J. Tseng, Q. Li, G.T. Takeuchi & G. Xie. From ‘third pole’ to north pole: a Himalayan origin for the arctic fox. „Proceedings of the Royal Society B”. Biological Sciences. 281 (1787), s. 20140893, 2014. DOI: 10.1098/rspb.2014.0893. (ang.). 
  47. ↑ L. Bonis, S. Peigné, A. Likius, H.T. Mackaye, P. Vignaud & M. Brunet. The oldest African fox (Vulpes riffautae n. sp., Canidae, Carnivora) recovered in late Miocene deposits of the Djurab desert, Chad. „Naturwissenschaften”. 94 (7), s. 576, 2007. DOI: 10.1007/s00114-007-0230-6. (ang.). 
  48. ↑ S. Bartolini Lucenti. A new large-sized Pliocene fox (Carnivora, Canidae) from Yushe Basin (Shanxi, China). „Rivista Italiana di Paleontologia e Stratigrafia”. 127 (1), s. 135, 2021. DOI: 10.13130/2039-4942/15206. (ang.). 
  49. ↑ A. Hartstone-Rose, B.F. Kuhn, S. Nalla, L. Werdelin & L.R. Berger. A new species of fox from the Australopithecus sediba type locality, Malapa, South Africa. „Transactions of the Royal Society of South Africa”. 68 (1), s. 3, 2013. DOI: 10.1080/0035919X.2012.748698. (ang.). 
  50. ↑ D.E. Savage. Two new Middle Pliocene carnivores from Oklahoma with notes on the Optima Fauna. „The American midland naturalist”. 25 (3), 1942. DOI: 10.2307/2420725. (ang.). 

Bibliografia

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lis_(ssaki)&oldid=74374743”