Młynówka Królewska

Młynówka Królewska – sztuczne koryto rzeki Rudawy zbudowane w XIII wieku między Mydlnikami, Bronowicami, Łobzowem a Krakowem. W latach 1903–1966 w większości skanalizowane lub zasypane. Utworzony na jego miejscu Park Młynówka Królewska przebiega przez Dzielnicę V Krowodrza oraz VI Bronowice, ma długość 8 km, średnią szerokość 8 metrów i powierzchnię 18,41 ha.

Młynówka Królewska
Młynówka Królewska na zachód od Alei Kijowskiej, widok w kierunku północno-zachodnim
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Dzielnica	Krowodrza, Bronowice
Powierzchnia	18,41 ha
Data założenia	1995, 2009
Położenie na mapie Krakowa Młynówka Królewska
Położenie na mapie Polski Młynówka Królewska
Położenie na mapie województwa małopolskiego Młynówka Królewska
50°04′28″N 19°54′16″E

Historia

Pierwotne koryto rzeki Rudawy biegło śladem zbliżonym do obecnego, od Mydlnik w stronę współczesnych Błoń. Po wybudowaniu Młynówki Królewskiej nazywane było Rudawą Wolską jako własność właścicieli Woli Chełmskiej, późniejszej Woli Justowskiej. Owo koryto rzeki między Bronowicami a Wolą rozdzielało się na trzy nurty: środkowy tworzył liczne rozlewiska na obszarze Błoń bez wyraźnego głównego koryta i z tego powodu był nazywany Niecieczą, północny – Rudawą. Łącząc sę z Niecieczą, wpływał do Wisły w okolicach dzisiejszej ulicy Powiśle. Południowy nurt, nazywany Rudawką, poprowadzony był śladem współczesnego koryta Rudawy, uchodząc do Wisły koło klasztoru ss. Norbertanek.

Koryto Młynówki Królewskiej oddzielało się od pierwotnego nurtu Rudawy przy jazie królewskim w Mydlnikach, płynąc w kierunku północno-wschodnim przez Bronowice, Łobzów i Piasek. W rejonie dzisiejszej ulicy Asnyka dzieliło się na trzy nurty. Dwa zasilały fosę wokół murów miejskich, opływając Kraków od strony zachodniej, pod Wawelem i wschodniej, łącząc się później w okolicach kościoła św. Idziego, uchodziły do nieistniejącego koryta Wisły w okolicach ulicy św. Sebastiana. Trzeci nurt, skierowany na zachód wzdłuż ulicy Garbarskiej i Krupniczej, łączył się z pierwotnymi korytami Rudawy (Niecieczy) opływającymi Błonia.

Budowa nowego kanału Rudawy rozpoczęła się pod koniec XIII wieku. W 1286 roku książę Leszek Czarny wydał dokument zezwalający dominikanom na przeprowadzanie wody z rzeki Rudawy od Mydlnik przez Łobzów do ich krakowskiego klasztoru, w pobliżu którego powstał młyn dominikański. Bezpośrednią przyczyną budowy kanału była konieczność napełnienia fos zbudowanych w latach 1286–1287 za Leszka Czarnego fortyfikacji miejskich. Wisła nie nadawała się ze względu na zagrożenie powodziowe, a Prądnik płynął łatwymi do zdobycia północnymi i wschodnimi obrzeżami miasta. Budowa kanału była wielkim na owe czasy przedsięwzięciem inżynieryjnym. W jej ramach wybudowano 15 kilometrów koryta po grobli. Przebieg Młynówki Królewskiej pokrywał się z naturalnym ukształtowaniem krawędzi doliny Wisły i Rudawy. Pracami przy budowie kanału kierował młynarz Mikołaj Gerlak. Budowa koryta Młynówki ukończona została w 1330 roku. Wybudowany kanał był zabezpieczony szalunkiem z drewnianych ciosów, a brzegi okładane chrustem, który zapewniał czystość wody. W miejscu, gdzie miało się znaleźć urządzenie podnoszące wodę, brzegi zabezpieczano kasztowaniem, czyli obkładaniem ich drewnianymi ścianami z kłód lub tarcic. Koryto Młynówki Królewskiej było regularnie czyszczone, początkowo przez jeńców tatarskich, później przez opłacanych pracowników. Nadzór sprawował rurmistrz, a także dzierżawcy zlokalizowanych nad kanałem młynów.

W 1304 roku w uznaniu zasług wójtów krakowskich w budowie nowego kanału Rudawy Władysław Łokietek wydał przywilej upoważniający ich do budowy młynów nad nowo powstałym akweduktem. Przywilej ten został odebrany przez księcia w 1311 roku, po buncie wójta Alberta. Został on wyłącznym właścicielem wody płynącej nowym korytem. Za względu na rozlokowanie nad kanałem znacznej ilości młynów wodnych, służących do przemiału zboża i napędzających urządzenia, z czasem sztuczne koryto Rudawy zaczęto nazywać Młynówką. Dodany z biegiem czasu do nazwy przymiotnik królewska wskazywał właściciela. Początkowo lokowane nad brzegami Młynówki młyny były proste, stosowano w nich koła młyńskie podsiębierne, poruszane tylko siłą prądu rzeki. W XIII wieku zaczęły być wprowadzane do użytku koła nadsiębierne, które zwiększały wydajność dwukrotnie, ale wymagały budowy sieci młynówek, w których woda spiętrzana była za pomocą jazów. Największymi były:

• Młyn Górny na początku współczesnej ulicy Łobzowskiej, najprawdopodobniej zbudowany przez budowniczego kanału Młynówki Mikołaja Gerlaka. W 1335 roku król Kazimierz Wielki udzielił jedną trzecią praw do młyna synowi Gerlaka – Bieniaszowi, który sprzedał swoją część praw konwentowi Bożego Ciała na Kazimierzu. W 1769 roku Młyn Górny został przebudowany do postaci murowanej przez Wojciecha Tyrankiewicza i Jana Hermana. W tej formie był użytkowany do początków XX wieku, kiedy został przekształcony na skład mąki i budynek mieszkalny.

• Młyn Dolny, powstały po potopie szwedzkim w 1658 roku, na Garbarach w rejonie ulic Czystej i Dolnych Młynów, zbudowany przez Hieronima Wierzbowskiego, wielkorządcę krakowskiego celem pomnożenia dochodów królewskich. Był wyposażony w osiem kół mącznych i dwa stępne do wyrobu kaszy. Przebudowany w II połowie XVIII wieku, spłonął podczas wielkiego pożaru Krakowa w lipcu 1850 roku, odbudowany po tym wydarzeniu pracował do 1939 roku.

• Młyn Kutlowski na wschodnim ramieniu Młynówki Królewskiej. Nazywany był także młynem Gerlaka, jako że król Kazimierz Wielki w 1333 roku nadał Mikołajowi Gerlakowi, a następnie jego synowi Bieniaszowi jedną trzecią praw do niego w uznaniu zasług przy budowie kanału Rudawy. Młyn Kutlowski funkcjonował dla potrzeb piwowarów i karczmarzy, którzy mełli w nim słód. Nazwa pochodzi od słowa kuttelhof oznaczającego w języku staroniemieckim miejsce składowania odpadów z rzeźni. W tym miejscu od czasów średniowiecza były lokowane rzeźnie, a cech rzeźników bronił pobliskiej Bramy Mikołajskiej. W przybliżonej lokalizacji młyna w drugiej połowie XIX wieku, przy ulicy Westerplatte 18 został zbudowany Dom Cechu Rzeźników i Masarzy, nazywany „Na Kotłowem”, od spolszczonej nazwy wyrazu kuttelhof. Młyn funkcjonował do czasu najazdu szwedzkiego, podczas którego zostało zniszczone koryto, którego nie odbudowano.

W okresie największej aktywności, Młynówka Królewska spełniała wiele funkcji gospodarczych. Jej wody zasilały ogrody Pałacu Królewskiego w Łobzowie oraz za pośrednictwem kanału bronowickiego, łączącego Młynówkę z Rudawą Wolską, bronowicką szlifiernię – późniejszą Hamernię i młyn bronowicki. W miejscu, w którym kanał bronowicki oddzielał się od głównego nurtu, w 1533 roku król Zygmunt Stary zarządził zbudowanie żłobu, czyli urządzenia do regulacji przepływu wody. W 1399 roku wybudowano w Krakowie nowoczesne na tamte czasy wodociągi i rurmus, czyli budynek o kształcie podobnym do młyna, w którym zainstalowane były urządzenia do podnoszenia wody: koło młyńskie, wprawiające w ruch szereg konwi, które nabierały wodę i wylewały ją do drewnianych skrzyń, z których woda wpływała do wydrążonych w pniach sosnowych rur wodociągu o długości dwóch metrów i przekroju 25 centymetrów, które były łączone metalowymi obręczami (tzw. buksami). Miejsce łączenia uszczelniano smołą i mchem. W ten sposób zbudowane rurociągi transportowały wodę do zlokalizowanych w kilku punktach w mieście rząpi. Woda lała się z nich za pomocą przepustnicy w formie wprawionej w słup rurki, z której mieszkańcy pobierali wodę. Majętni mieszczanie budowali prywatne odgałęzienia sieci wodociągowej. W XVI wieku ten system stawał się coraz bardziej niewystarczający i odczuwano niedostatek wody. Rada miejska na początku XVI wieku przyjęła regulacje dotyczące ograniczenia zużycia wody, co spotkało się ze sprzeciwem ze strony pospólstwa. Od 1533 roku, za sprawą dodatkowego rurmusu pod Wawelem dostarczano również wodę do komnat na Zamku Królewskim. Ten system został zniszczony podczas działań obronnych w trakcie najazdu szwedzkiego w latach 1655–1657. W rezultacie krakowianie do początków XIX wieku zaopatrywali się w wodę ze studzien.

Proces likwidacji Młynówki Królewskiej rozpoczął się podczas potopu szwedzkiego. Duża część kanałów – w tym wschodni z Młynem Kutlowskim oraz system wodociągów i rurmus uległy znacznej dewastacji i nie zostały później przywrócone do dawnego stanu. W pierwszej połowie XIX wieku zlikwidowano mury miejskie i pozostałości fosy, na których założono Planty, co zatarło ślady tych nurtów Młynówki. Pozostało jedynie koryto prowadzące wzdłuż ulic Garbarskiej, Krupniczej i Retoryka do Wisły. W drugiej połowie XIX wieku w produkcji siły napędowej para zaczęła zastępować koła młyńskie, co spowodowało dalszy spadek znaczenia Młynówki i położonych nad nią młynów. Na początku XX wieku wskutek rozwoju miasta skanalizowano odcinek Młynówki Królewskiej od ulicy Garncarskiej do ulicy Wolskiej (obecnie Piłsudskiego). Po powodzi w 1903 roku, która spowodowała zniszczenia w rejonie Nowego Światu w sąsiedztwie Młynówki, podjęte zostały decyzje o konsekwentnym kanalizowaniu lub zasypywaniu jej nurtu. W 1912 roku został odbudowany młyn bronowicki – jedna z ostatnich inwestycji z wykorzystaniem sił napędowych nurtu Młynówki Królewskiej. W latach 20. XX wieku zasypano odcinki przy ulicy Łobzowskiej, Garbarskiej i Krupniczej. W 1930 roku rozebrano Młyn Górny, a w 1939 Młyn Dolny. W 1934 roku w młynie bronowickim zastosowano napęd elektryczny. W konsekwencji od lat 30. Młynówka Królewska stała się bezużyteczna. W latach 1964–1966 zasypano koryto między Bronowicami Małymi, a Krowodrzą i Alejami Trzech Wieszczów. Z dawnej odnogi rzeki Rudawy zachował się jedynie odcinek zachodni, położony w słabo zurbanizowanym obszarze między zaporą na Rudawie w Mydlnikach, a ulicą Filtrową.

W połowie XX wieku Młynówka Królewska znalazła nowe zastosowanie. W związku z pogarszającym się stanem czystości wody w Wiśle, władze miasta zdecydowały o budowie ujęć wody na pozostałych rzekach. W 1955 roku wybudowano Zakład Uzdatniania Wody „Rudawa” przy ulicy Filtrowej. Surowa woda dla potrzeb zakładu uzdatniania była pobierana na jazie w Mydlnikach, który do tego czasu pełnił funkcję głównie spiętrzania wody dla wprowadzenia jej do kanału Młynówki Królewskiej. W dawnym korycie Młynówki skonstruowano ujście awaryjne. W latach 1987–1997 zbudowano w Mydlnikach nowe zbiorniki retencyjne, z których odtąd pobierana jest woda do zakładu uzdatniania, a ujęcie przy jazie potraktowano jako rezerwę. Od tego czasu dawny kanał Młynówki nie pełni funkcji gospodarczych.

Park miejski

Na początku lat 90. XX wieku Rady Dzielnic V i VI rozpoczęły rewitalizację okolic dawnej Młynówki Królewskiej. W 1992 roku obie Rady Dzielnic podjęły uchwałę o ochronie terenów Młynówki wraz z istniejącą zielenią parkową. W 1993 roku Młynówka Królewska została ujęta w ramach ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego Miasta Krakowa jako obszar miejskiej zieleni publicznej. W 1995 roku Rada Dzielnicy VI włączyła do swoich zadań budowę parku historyczno-krajobrazowego „Młynówka Królewska”, co zatwierdziła uchwałą Rada Miasta Krakowa, a budowa została wpisana do planu gospodarczego na lata 1996–2001. W 1996 roku Wydział Ochrony Zabytków zlecił wykonanie Studium Programowo-Przestrzennego Młynówki Królewskiej, które stało się podstawą projektu utworzenia parku Młynówka Królewska. W 1997 roku rozpoczęto urządzanie parku od zachowanego odcinka między zaporą na Rudawie, a ulicą Na Błonie. Uporządkowano drzewostan, wycinając drzewa obumarłe i chore, w których miejsce nasadzono nowe, a celem utrzymania przy życiu istniejącej roślinności wilgociolubnej nawodniono teren. W 1998 roku zamontowano oświetlenie wzdłuż traktu spacerowego między ulicą Piastowską a ulicą Młodej Polski, a także unowocześniono dwa place zabaw i ustawiono nowe elementy małej architektury. Wzdłuż ciągu spacerowego została zbudowana droga rowerowa.

Pierwszy odcinek parku Młynówka Królewska, ciągnący się od zapory w Mydlnikach do ulicy Filtrowej, jest jedynym utrzymanym w stanie naturalnym wraz z zachowanym korytem. Obszar ten cechuje się bogactwem flory i fauny. Został zagospodarowany w charakterze ścieżki spacerowej w większości bez utwardzonej nawierzchni z małą architekturą. Przez ten odcinek poprowadzono czerwony szlak turystyczny do Lasu Wolskiego i Pasma Sowińca. Drugi fragment prowadzi od ulicy Filtrowej wzdłuż ulicy Zarzecze, przecinając ulicę Armii Krajowej, Przybyszewskiego, Młodej Polski do ulicy Piastowskiej i Podchorążych. Jest to odcinek w całości urządzony jako ciąg spacerowy z ławkami, placami zabaw i ścieżką rowerową, poprowadzony dawnym nurtem Młynówki Królewskiej. Wzdłuż traktu spacerowego zaznaczono pas ciemną kostką brukową, który ukazuje dawny bieg Młynówki. Trzeci fragment prowadzi od ulicy Podchorążych, przecinając aleję Kijowską, wzdłuż alei Grottgera po Aleje Trzech Wieszczów. Jest to odcinek mniej atrakcyjny turystycznie. Urządzanie parku na tym fragmencie przebiegało mniej intensywnie niż w Bronowicach ze względu na kłopoty związane z wykupem działek od prywatnych właścicieli.

Parkowi Młynówka Królewska nazwę nadała 1 lipca 2009 roku Rada Miasta Krakowa.

Flora i fauna

Pierwszy fragment między zaporą w Mydlnikach a ulicą Filtrową jest najbardziej różnorodny pod względem flory i fauny. Jest to jedyny odcinek, gdzie zachowało się koryto młynówki, w którym okresowo płynie woda. W składzie gatunkowym roślin przeważają gatunki wilgociolubne. Wśród drzew najpowszechniejsze są częściowo nasadzone przez człowieka olsze czarne i wierzby kruche, z których najstarsze mają ponad 100 lat, a obwód ich pnia liczy do 300 cm. Z biegiem czasu te drzewa zamierają ze starości, po czym ich spróchniałe pnie stają się siedliskiem owadów i ptaków. Innymi gatunkami drzew występującymi na tym obszarze są lipa drobnolistna, klon zwyczajny, klon jawor, brzoza omszona, brzoza brodawkowata, topola czarna, robinia akacjowa, jesion wyniosły, a także wiązy i graby. Wśród gatunków krzewów występują czeremcha zwyczajna, śliwa tarnina, bez i jarząb pospolity. Występują także pnącza, m.in. chmiel zwyczajny i kielisznik zaroślowy. Rosną tu również mozga trzcinowata, mietlica rozłogowa, rzeżucha gorzka, pałka, mięta długolistna i niezapominajka błotna. W okolice młynówki przedostały się także drzewa i krzewy owocowe i ozdobne z sąsiednich działek i ogródków m.in. jabłoń, wiśnia ptasia, grusza czy orzech włoski. Przy tym odcinku występują zające, wiewiórki pospolite, sarny, nietoperze i lisy rude. Gniazdują tam ptaki, m.in. sikory, wróble, szpak zwyczajny, kos, szczygieł, sroka zwyczajna oraz rzadziej spotykane sójka zwyczajna, kukułka zwyczajna, grzywacz, bażant zwyczajny, słowik szary, kwiczoł, kuropatwa zwyczajna i kaczka krzyżówka. Występuje także jaszczurka zwinka, jaszczurka zielona i zaskroniec zwyczajny.

Drugi fragment między ulicą Filtrową a Alejami Trzech Wieszczów uległ zmianie stosunków wodnych z powodu zasypania koryta. Wcześniejsza roślinność wilgociolubna wymarła i została zastąpiona gatunkami typowymi dla miejskiego parku. Na odcinku od ulicy Filtrowej do Piastowskiej uchowały się pojedyncze stare drzewa z okresu przed likwidacją kanału młynówki, m.in. wiązy, wierzby i olsze czarne. W tym miejscu podczas zagospodarowywania parku wprowadzono gatunki drzew, jak topola włoska, brzoza brodawkowata, miłorząb dwuklapowy, gatunki krzewów, m.in. porzeczka złota, żylistek szorstki, tawuła japońska, tawuła szara, tawuła van Houtte'a, róża pomarszczona, kalina koralowa, pnącza jak np. winobluszcz pięciolistkowy, rdestówka Auberta, powojnik pnący oraz byliny ozdobne, jak barwinek pospolity, nawrot purpurowy, lawenda wąskolistna i rudbekia błyskotliwa. Występuje również czeremcha zwyczajna. Na odcinku od ulicy Piastowskiej do Alej Trzech Wieszczów zostały zatarte ślady po płynącym tam cieku, włącznie z wilgociolubną florą. Na tym odcinku nasadzono drzewa i krzewy charakterystyczne dla parków miejskich. Faunę stanowią gatunki typowo występujące na terenach miejskich jak np. kuna leśna i szczur wędrowny oraz gatunki ptaków m.in. szpak, kos, sierpówka, sroka, a także rzadziej spotykane modraszka zwyczajna, sikora uboga i bogatka zwyczajna.

Przebieg

Młynówka Królewska oddzieliwszy się od Rudawy w Mydlnikach, płynęła wzdłuż następujących dzisiejszych ulic:

1. ulica Zygmunta Starego
2. ulica Filtrowa
3. ulica Zarzecze
4. ulica Jadwigi z Łobzowa
5. ulica Podchorążych (odcinek)
6. aleja Artura Grottgera
7. ulica Łobzowska
8. ulica Garbarska
9. ulica Krupnicza (odcinek)
10. ulica Wenecja
11. ulica Retoryka

Taki przebieg rzeki tłumaczy pochodzenie nazw ulic: Zarzecze, Garbarska (od garbarzy), Wenecja, Dolnych Młynów.

Galeria

• 

  Półdziki fragment na wschód od Mydlnik

• 

  Młynówka Królewska na osiedlu Bronowice Nowe

• 

  Młynówka Królewska w okolicy ulicy Wesele

• 

  Młynówka Królewska przy ulicy Podchorążych

• 

  Młynówka Królewska w okolicach ulicy Urzędniczej, widok na zachód

• 

  Młynówka Królewska wzdłuż alei Artura Grottgera

Zobacz też

• Piesza trasa turystyczno-kulturowa Bronowice Małe – Mydlniki
• Parki w Krakowie
• Akwedukt