Michaił Tuchaczewski

radziecki wojskowy, marszałek

Michaił Nikołajewicz Tuchaczewski (ros. Михаил Николаевич Тухачевский; ur. 4 lutego?/16 lutego 1893 w majątku Aleksandrowskoje k. Smoleńska, zm. 11 czerwca 1937 w Moskwie) – rosyjski i radziecki oficer, dowódca dużych związków operacyjnych Armii Czerwonej w wojnie domowej w Rosji i wojnie polsko-bolszewickiej. Teoretyk wojskowości, Marszałek Związku Radzieckiego (1935).

Michaił Tuchaczewski
Михаил Николаевич Тухачевский
Ilustracja
marszałek Związku Radzieckiego marszałek Związku Radzieckiego
Data i miejsce urodzenia

4 lutego?/16 lutego 1893
Aleksandrowskoje, gubernia smoleńska, Imperium Rosyjskie

Data i miejsce śmierci

11 czerwca 1937
Moskwa (więzienie Łubianka), RFSRR, ZSRR

Przebieg służby
Lata służby

1914–1937

Siły zbrojne

Armia Imperium Rosyjskiego
Armia Czerwona

Główne wojny i bitwy

I wojna światowa,
wojna domowa w Rosji,
wojna polsko-bolszewicka:

powstanie tambowskie

Odznaczenia
Order Lenina Order Czerwonego Sztandaru
Carskie:
Order Świętego Włodzimierza IV klasy (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny II klasy (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny III klasy (Imperium Rosyjskie) Order Świętej Anny IV klasy (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława II klasy (Imperium Rosyjskie) Cesarski i Królewski Order Świętego Stanisława III klasy (Imperium Rosyjskie)

Jego tajny proces i egzekucja w ramach wielkiego terroru w ZSRR dały początek masowej krwawej czystce oficerów Armii Czerwonej lat 1937–1939. Propaganda doby Nikity Chruszczowa nadała mu przydomek sowieckiego Bonapartego.

Życiorys

edytuj

Dzieciństwo i młodość

edytuj

Pochodził z rosyjskiej rodziny ziemiańskiej z guberni smoleńskiej, ojciec był szlachcicem, a matka chłopką[1]. Rodzice chcieli umieścić go w korpusie kadetów, jednak ze względu na brak środków początkowo uczył się w domu. W 1904 rozpoczął naukę w 1 Gimnazjum w Penzie. W 1909 rodzice przeprowadzili się do Moskwy, Tuchaczewski uczęszczał do 10 Gimnazjum Moskiewskiego. W sierpniu 1911 zdał egzaminy i został przyjęty do ostatniej klasy 1 Moskiewskiego Korpusu Kadetów w Lefortowie.

1 czerwca 1912 zakończył Korpus Kadetów z I lokatą i prawem wyboru szkoły wojskowej. Wybrał Aleksandrowską Szkołę Oficerską w Moskwie, którą ukończył 12 lipca 1914 i został awansowany do stopnia podporucznika gwardii z prawem wyboru służby w pułku gwardii cesarskiej. Wybrał Siemionowski Pułk Gwardii Cesarskiej w Petersburgu.

I wojna światowa

edytuj

W czasie wybuchu I wojny światowej przebywał na urlopie. Dogonił pułk, który wchodził w skład 1. Korpusu Gwardii 4. Armii Frontu Południowo-Zachodniego pod Iwangorodem (obecny Dęblin), i walczył w operacji galicyjskiej. Chrzest bojowy przeszedł pod Krzeszowem w bitwie nad Sanem jako pomocnik dowódcy kompanii. Nigdy jednak nie dowodził ani plutonem, ani kompanią, co zdaniem jego krytyków utrudniało mu realną – praktyczną ocenę możliwości podległych mu żołnierzy i oddziałów. Na froncie został odznaczony 6 odznaczeniami bojowymi Imperium Rosyjskiego, m.in. Orderem św. Włodzimierza z Mieczami 4 kl. i Orderem św. Anny. Zimą 1915 pułk Tuchaczewskiego przebazowano na Front Północno-Zachodni, na północ od Warszawy, w rejon granicy rosyjsko-pruskiej. 19 lutego (4 marca) 1915 r., w czasie operacji przasnyskiej, dostał się pod Łomżą do niewoli niemieckiej. Po trzech nieudanych próbach ucieczki, w sierpniu 1917 udało mu się zbiec z obozu jenieckiego w zamku Ingolstadt[1]. Po ucieczce przekroczył granicę ze Szwajcarią, gdzie udał się do ambasady Rosji. Otrzymał paszport rosyjski i przez Paryż, Londyn i Skandynawię dotarł do Rosji. W niewoli niemieckiej, w specjalnym obozie jenieckim dla oficerów złapanych na próbie ucieczki, zetknął się z ówczesnym porucznikiem armii francuskiej Charles’em de Gaulle’em[2].

Wojna domowa w Rosji

edytuj

16 października 1917 przybył do Piotrogrodu i zgłosił się do swojego pułku. Pułk w tym czasie walczył na Froncie Południowo-Zachodnim. W siedzibie pułku szkolono rezerwistów. Po krótkim odpoczynku 20 listopada 1917 wrócił do służby. Został wyznaczony na dowódcę 10 kompanii. Na początku 1918 pułk został rozformowany. Michaił Tuchaczewski w ramach demobilizacji został zwolniony do rezerwy. Na początku marca 1918 rozpoczął pracę jako oficer w Oddziale Wojskowym Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego. 19 marca Rada Komisarzy Ludowych podjęła decyzję o powołaniu do Armii Czerwonej byłych oficerów carskich. Tuchaczewski z mocy dekretu Rady został wcielony do Armii Czerwonej. 5 kwietnia 1918 wstąpił do RKP(b).

27 maja 1918 został wyznaczony na komisarza Moskiewskiego Rejonu Obrony Zachodniej Strefy (zadania: formowanie jednostek, szkolenie i wysyłanie ich na front).

Później dowodził 1 Armią Frontu Wschodniego (czerwiec 1918 – styczeń 1919), 8 Armią Frontu Południowego (styczeń – marzec 1919), 5 Armią Frontu Wschodniego (kwiecień – listopad 1919) – dowodząc zwycięską ofensywą przeciw armii Aleksandra Kołczaka i Korpusowi Czechosłowackiemu. Dowodził wojskami Frontu Kaukaskiego (luty – kwiecień 1920), odnosząc sukcesy w walkach z wojskami gen. Antona Denikina (operacja tichoriecka, operacja kubańsko-noworosyjska).

Wojna polsko-bolszewicka

edytuj

W wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 dowodził Frontem Zachodnim. Po pierwszej nieudanej ofensywie Armii Czerwonej w maju 1920 wysoko cenił postawę żołnierza polskiego i polskich dowódców. Odniósł błyskawiczne sukcesy podczas drugiej ofensywy (lipiec – sierpień 1920) – potrafił dobrze wykorzystać błędy polskiego dowództwa, przewagę liczebną i uzbrojenia Armii Czerwonej oraz taktykę manewrową (systematyczne oskrzydlanie wojsk polskich przez kawalerię sowiecką na północnym skrzydle frontu). W sześć tygodni jego wojska dotarły od Auty i Berezyny pod Warszawę. Pewien ostatecznego zwycięstwa, zlekceważył możliwości ofensywne armii polskiej i poniósł klęskę w Bitwie Warszawskiej. Dowodził także podczas drugiej walnej bitwy wojny polsko-bolszewickiej – bitwy nad Niemnem.

Po zawarciu pokoju z Polską w marcu 1921 dowodził wojskami pacyfikującymi powstanie w Kronsztadzie, a następnie w okresie kwiecień – maj 1921 wojskami tłumiącymi (z użyciem gazów bojowych) antybolszewickie powstania chłopskie Antonowa na Powołżupowstanie tambowskie[3][4].

Dwudziestolecie międzywojenne

edytuj
 
Pierwszych pięciu marszałków Związku Radzieckiego w 1935 (od lewej: Michaił Tuchaczewski, Siemion Budionny, Klimient Woroszyłow, Wasilij Blücher i Aleksandr Jegorow)
 
Michaił Tuchaczewski w oknie wagonu na dworcu w Warszawie, podczas podróży do Londynu na pogrzeb Jerzego V, 25 stycznia 1936.

Po zakończeniu wojny domowej w Rosji w 1921 był krótko komendantem Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego, dowodził wojskami Zachodniego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Smoleńsku. Od 1924 zastępca szefa, a od listopada 1925 do maja 1928 szef Sztabu Generalnego Armii Czerwonej. Brał udział w realizacji reformowania armii w latach 1924–1925. Od maja 1928 do czerwca 1931 dowodził wojskami Leningradzkiego Okręgu Wojskowego. W czerwcu 1931 został mianowany wiceprzewodniczącym Rewolucyjnej Rady Wojennej, wicekomisarzem do spraw wojskowych i morskich oraz szefem uzbrojenia armii. Uruchomił wówczas program masowej produkcji czołgów. Od 1934 zastępca ministra obrony ZSRR. W 1935 został jednym z pięciu ustanowionych wówczas po raz pierwszy marszałków Związku Radzieckiego; mając 42 lata osiągnął najwyższy stopień w karierze wojskowej. Od 1936 I zastępca ministra obrony ZSRR i szef Zarządu Gotowości Bojowej.

Sowiecka propaganda przedstawia go jako człowieka, który odegrał wielką rolę w przezbrojeniu Armii Czerwonej, dokonaniu zmian organizacyjnych i strukturalnych wojsk, organizacji nowych rodzajów wojsk i rodzajów sił zbrojnych: lotnictwa, wojsk zmechanizowanych, powietrznodesantowych, Marynarki Wojennej.

Autor ponad stu książek, podręczników i artykułów pokazujących poglądy na współczesną (w owym okresie) wojnę, które okazały znaczny wpływ na rozwój myśli wojennej i wojskowej oraz praktykę budowy sił zbrojnych. Kampanię roku 1920 w wojnie polsko-bolszewickiej opisał w pracy Pochód za Wisłę (1923) przetłumaczonej na język polski i wydanej w Polsce po raz pierwszy w rok później jako aneks do książki Józefa Piłsudskiego Rok 1920.

Tuchaczewski był zapalonym wielbicielem sztuki i został politycznym patronem oraz bliskim przyjacielem kompozytora Dmitrija Szostakowicza. Po raz pierwszy spotkali się w 1925 roku i regularnie grali razem muzykę w domu marszałka (Tuchaczewski grał na skrzypcach)[5]. W 1936 twórczość Szostakowicza była atakowana przez gazetę Prawda (potępiono m.in. jego operę Lady Makbet mceńskiego powiatu). Tuchaczewski interweniował w tej sprawie u Stalina. Po aresztowaniu Tuchaczewskiego chciano zmusić Szostakowicza aby ten zadenuncjował przyjaciela, ale ostatecznie na skutek aresztowania śledczego działającego w tej sprawie nie doszło do tego[6].

Okoliczności śmierci

edytuj

W lutym 1937 samobójstwo popełnił Sergo Ordżonikidze na skutek sporów z Józefem Stalinem. Stosunki Stalina z Tuchaczewskim uległy ochłodzeniu. Propozycje Tuchaczewskiego dotyczące rozwoju sił zbrojnych, kierowane do Stalina, pozostawały bez odpowiedzi albo były odrzucane w formie kategorycznej bez uzasadnienia. Tuchaczewski czuł ze strony Stalina wrogość. W tym czasie było już przygotowywane oskarżenie dotyczące zdrady ojczyzny. Aresztowany w maju 1936 zastępca dowódcy Leningradzkiego Okręgu Wojskowego Witalij Primakow, obwiniony za rzekomy udział w działalności grupy trockistów, przesłuchiwany przez Nikołaja Jeżowa zeznał o działalności w Armii Czerwonej spisku na czele z Tuchaczewskim.

Od tego czasu NKWD rozpoczęło zbieranie materiałów na Tuchaczewskiego (w archiwalnych materiałach znaleziono zapiskę sekretarza organizacji partyjnej Zachodniego Okręgu Wojskowego z 1924 o niewłaściwym stosunku do komunistów. Na dokumencie była dekretacja Michaiła Frunzego „partia wierzyła Tuchaczewskiemu, wierzy i wierzyć będzie”). Oprócz tego znaleziono zeznania dwóch byłych carskich oficerów posądzonych o zdradę, którzy w czasie zeznań przed NKWD oświadczyli, że Tuchaczewski był inspiratorem ich antysowieckiej organizacji. Na kopiach protokołów Stalin napisał „...nie wykluczone” i skierował do Ordżonikidze.

Wyciągnięto materiały z wyjazdu Tuchaczewskiego w styczniu 1936 do Anglii na pogrzeb króla Jerzego V, a także z wizyty we Francji. Tuchaczewski był przyjmowany bardzo serdecznie w Londynie i Paryżu. W czasie pobytu w Londynie Tuchaczewski spotykał się z Witowtem Putną, byłym dowódcą dywizji w wojnie polsko-bolszewickiej 1920, który był attaché wojskowym ZSRR. Późną jesienią 1936 został wezwany do Moskwy i aresztowany. Wizyta Tuchaczewskiego w Anglii i Francji zaniepokoiła ministerstwo spraw zagranicznych Niemiec i samego Adolfa Hitlera. Zbliżenie Anglii i Francji oraz ZSRR nie było na rękę Berlinowi (rok wcześniej Tuchaczewski napisał duży artykuł o agresywnych zamiarach Niemiec w Europie). Wiosną 1937 Tuchaczewski szykował się do powtórnego wyjazdu do Anglii na koronację Jerzego VI. Wyjazd miał nastąpić w maju. Został on odwołany ze względu na rzekomo szykowany zamach na Tuchaczewskiego w Warszawie. Oficjalnie nieobecność Tuchaczewskiego na koronacji usprawiedliwiono jego chorobą.

11 maja 1937 Tuchaczewski został odwołany ze stanowiska I wiceministra obrony i wyznaczony na dowódcę Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego (co było faktyczną degradacją i operacją logistyczną NKWD w celu aresztowania marszałka). W czasie pożegnania przed wyjazdem do Kujbyszewa, siedziby Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego, Stalin obiecał mu szybki powrót do Moskwy.

Przybyłego do Kujbyszewa Tuchaczewskiego przywitał Pawieł Dybienko, ówczesny dowódca Okręgu – w miesiąc później jeden z sędziów Kolegium Wojskowego sądzących Tuchaczewskiego, a rok później rozstrzelany. Po objęciu stanowiska dowódcy Okręgu dowiedział się o aresztowaniu komkora (odpowiednik gen. płk.) Borisa Feldmana, szefa Głównego Zarządu Kadr Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej.

Aresztowanie i proces

edytuj

Aresztowany 22 maja 1937, w czasie konferencji organizacji partyjnej Okręgu, pod zarzutem szpiegostwa i uczestnictwa w kontrrewolucyjnej organizacji. Rzekome dowody zdrady Tuchaczewskiego, uzyskane za pomocą wywiadu niemieckiego, zostały sfabrykowane w Berlinie z inspiracji NKWD, i na polecenie NKWD przekazane przez byłego generała armii carskiej i generała białogwardyjskiego Nikołaja Skoblina. Aresztowanie potwierdziły gazety wieczorem 26 maja. W tym samym dniu został zwolniony z szeregów Armii Czerwonej. Został przewieziony do Moskwy i umieszczony w więzieniu na Łubiance. Torturowany przyznał się do zarzucanego szpiegostwa i zdrady stanu.

W dwa tygodnie po aresztowaniu stanął przed sądem, obwiniony o udział w „antysowieckiej wojskowej organizacji trockistowskiej”, zdradzie ojczyzny i szpiegostwie na rzecz niemieckiego Sztabu Generalnego. Razem z Tuchaczewskim na ławie sądowej zasiedli Boris Feldman (b. szef Głównego Zarządu Kadr), dowódcy armii 1 rangi Hieronim Uborewicz i Jona Jakir (b. dowódcy Białoruskiego i Leningradzkiego Okręgu Wojskowego), dowódca korpusu Witalij Primakow – zastępca dowódcy Leningradzkiego OW, dowódca armii 2 rangi August Kork – komendant Akademii Wojskowej im. Michaiła Frunzego, Robert Ejdeman – przewodniczący Centralnej Rady Związku Współdziałania Obrony i Lotniczochemicznej Obronności ZSRR i dowódca korpusu Witowt Putna – były attaché wojskowy ZSRR w Anglii.

Wyrok i egzekucja

edytuj

11 czerwca 1937 zapadł wyrok na tajnym posiedzeniu Kolegium Specjalnego Sądu Najwyższego ZSRR pod przewodnictwem przewodniczącego Kolegium Wojskowego Sądu Najwyższego ZSRR – Wasilija Ulricha[7]. W skład sądzących wchodzili: Jakow Ałksnis – zastępca ministra obrony ZSRR i dowódca sił powietrznych, marszałkowie Związku Radzieckiego Siemion Budionny i Wasilij Blücher, Borys Szaposznikow – szef Sztabu Generalnego, trzech dowódców okręgów wojskowych: Iwan Biełow (Białoruski OW), Pawieł Dybienko (Leningradzki OW), Nikołaj Kaszyrin (Północno-Kaukaski OW), dowódca 6. Kozackiego Korpusu Kawalerii – Jelisiej Goriaczow.

W krótkiej informacji sąd powiadomił, że wszyscy obwinieni przyznali się do winy. Sąd zarzucił im zdradę Armii Czerwonej, zdradę ojczyzny, naruszenie obowiązku wojskowego i skazał wszystkich na karę śmierci przez rozstrzelanie. Następnego dnia wyrok został wykonany. Tuchaczewskiego zabił kapitan NKWD Wasilij Błochin nieoczekiwanym strzałem w kark[3].

Legenda głosi, że jego ostatnie słowa brzmiały: „Nie do mnie strzelacie. Rozstrzeliwujecie Armię Czerwoną” (co stoi w sprzeczności z informacją o zastrzeleniu przez Błochina)[3].

Za zasługi w zdemaskowaniu szpiegów, w tym Michaiła Tuchaczewskiego, w lipcu 1937 szef NKWD Nikołaj Jeżow otrzymał Order Lenina[8].

W 1957 r. Tuchaczewski został zrehabilitowany[3].

Odznaczenia

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b William J. Spahr, Generałowie Stalina, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2001, s. 74, ISBN 8311092781, OCLC 297599654.
  2. Andrzej Nowak, 1920 – polski „annus mirabilis” [online], 14 sierpnia 2020 [dostęp 2023-08-20].
  3. a b c d Wacław Radziwinowicz, 1937. Dym nad Moskwą [online], Gazeta Wyborcza, 9 czerwca 2007 [dostęp 2022-06-10].
  4. Wacław Radziwinowicz, Komandarm Tuchaczewski gazuje chłopów, „Gazeta Wyborcza. Ale Historia”, 22 stycznia 2012 [dostęp 2022-06-10].
  5. Elizabeth Wilson, Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 39, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236.
  6. Elizabeth Wilson, Shostakovich. A life remembered, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1994, s. 124–125, ISBN 0-691-02971-7, OCLC 30664236.
  7. Wyrok śmierci na ośmiu generałów sowieckich, „Gazeta Lwowska”, nr 130, 13 czerwca 1937, s. 1.
  8. Wysokie odznaczenie dla Jeżowa, „Gazeta Lwowska”, nr 161, 21 lipca 1937, s. 1.

Bibliografia

edytuj
  • Bolesław Potyrała, Hieronim Szczegóła, Czerwoni marszałkowie. Elita Armii Radzieckiej 1935-1991, Zielona Góra: Wyd. WSP im. Tadeusza Kotarbińskiego, 1997, ISBN 83-86832-23-1, OCLC 835148265.
  • P. WieczorkiewiczSprawa Tuchaczewskiego, Warszawa 1994, ISBN 83-85209-16-6.
  • P. Wieczorkiewicz – Łańcuch śmierci: czystka w Armii Czerwonej 1937-1939, Warszawa 2001.
  • Mała Encyklopedia Wojskowa, t. III, Wyd. MON, Warszawa 1971.
  • (ros.) B. W. Sokołow – Michaił Tuchaczewski: życie i śmierć „Czerwonego marszałka” (Михаил Тухачевский: жизнь и смерть «Красного маршала»), Smoleńsk 1999, ISBN 5-88590-956-3.
  • (ros.) W. M. Iwanow – Marszałek M. N. Tuchaczewski (Маршал М. Н. Тухачевский), Wyd. Wojennoje Izdatielstwo, Moskwa 1990.
  • (ros.) W. Jegorszyn – Feldmarszałkowie i marszałkowie, Moskwa 2000.
  • (ros.) K. Zalesskij – Imperium Stalina. Biograficzny słownik encyklopedyczny, Moskwa 2000.
  • (ros.) Radziecka Encyklopedia Wojskowa, Moskwa.
  • (ros.) Wielka Encyklopedia Radziecka, t. 26, s. 394, Moskwa 1969-1978.
  • (ros.) Wojskowy słownik encyklopedyczny, Moskwa 1986.
  • Wyżsi dowódcy Związku Radzieckiego. b2386828.msk.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-04)]. (ros.)..
  • Проект ХРОНОС – Михаил Николаевич Тухачевский (ros.).