Stanisław Moniuszko
Stanisław Moniuszko herbu Krzywda (ur. 23 kwietnia?/5 maja 1819 w Ubielu, zm. 4 czerwca 1872 w Warszawie[1][2]) – polski kompozytor, dyrygent, pedagog, organista; autor ponad 268 pieśni, wielu oper (najsłynniejsze to Halka, Straszny dwór i Paria), operetek, baletów i muzyki kościelnej.
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Narodowość |
polska |
Język |
język polski |
Dziedzina sztuki | |
Ważne dzieła | |
Krzywda | |
Rodzina | |
---|---|
Ojciec |
Czesław Moniuszko |
Matka |
Elżbieta Madżarska |
Żona |
Aleksandra Müller |
Dzieci |
Elżbieta, Kazimierz, Stanisław, Bolesław, Maria, Jadwiga, Zofia, Aleksandra, Jan, Cecylia |
Tworzył muzykę nacechowaną narodowo, wplatając w swoje kompozycje wyraziste elementy folkloru polskiego (melodie i tańce ludowe) oraz wykorzystując utwory polskich poetów (m.in. Jana Kochanowskiego, Adama Mickiewicza). Jeden z najwybitniejszych kompozytorów polskiego romantyzmu[3][4]. Jest nazywany ojcem „polskiej opery narodowej”[5].
Edukacja
Początkowo w kierunku muzycznym kształciła go matka, Elżbieta z domu Madżarska, m.in. grając swemu synowi na klawikordzie Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza[6].
Gdy w 1827 rodzina przeniosła się do Warszawy, ośmioletni Moniuszko rozpoczął naukę muzyki u Augusta Freyera, organisty w miejscowym kościele Świętej Trójcy. Po trzech latach rodzina przeprowadziła się do Mińska, gdzie Moniuszko kontynuował naukę u Dominika Stefanowicza. W 1837 wyjechał do Berlina, aby kształcić się muzycznie u Carla Friedricha Rungenhagena, u którego studia ukończył w 1840. Następnie zamieszkał w Wilnie, gdzie działał jako organista, kompozytor, pedagog i organizator życia muzycznego w mieście. W 1858, znowu przeniósł się wraz z rodziną do Warszawy, gdzie objął stanowisko dyrektora i organizatora opery. Jednocześnie od 1864 był wykładowcą w Instytucie Muzycznym w Warszawie.
Rodzina
Ojciec, Czesław Moniuszko (1790–1870), był uczestnikiem kampanii napoleońskiej 1812 roku i utalentowanym rysownikiem – do dziś zachowało się wiele jego prac uwieczniających rodzinę i dorastającego syna. Przejawiał również aspiracje literackie – prowadził rodzinną kronikę, napisał również poemat pt. Rok 1812 – wierszowaną opowieść o kampanii napoleońskiej[7]. Matka, Elżbieta z Madżarskich (zm. 1850), grała ponoć na klawikordzie i ładnie śpiewała[6].
Stanisław Moniuszko swoją przyszłą żonę Aleksandrę Müllerównę poznał podczas pobytów w Wilnie ze swoim stryjem, z którym zatrzymywał się zazwyczaj w kamienicy jej rodziny. W wieku zaledwie 17 lat zaręczył się, jednak zanim doszło do ślubu, wyjechał do Berlina, aby dalej kształcić się muzycznie. 25 sierpnia 1840 Stanisław Moniuszko zawarł w Wilnie ślub z Aleksandrą Müllerówną, z którą miał dziesięcioro dzieci: Elżbietę, Kazimierza, Stanisława, Bolesława, Marię, Jadwigę, Zofię, Aleksandrę, Jana i Cecylię[8].
Jego syn Jan Czesław Moniuszko (1853–1908) był malarzem rodzajowym, przedstawiał postacie w strojach polskiej szlachty oraz w strojach epoki rokoka. Malował również obrazy o treści historycznej i religijnej.
Prawnukiem Stanisława Moniuszki był Kazimierz Jaroszewicz[9], a potomkinią jest aktorka Adrianna Janowska-Moniuszko[10].
Opery i podróże
Kilka miesięcy po udanej warszawskiej premierze Halki Moniuszko udał się w podróż do Pragi, Niemiec i Paryża. Po drodze zatrzymał się na kilka dni w Krakowie, gdzie poznał Ambrożego Grabowskiego, Józefa Kremera i Lucjana Siemieńskiego. Pobyt w Krakowie, a zwłaszcza wizyta na Wawelu, gdzie kompozytor zwiedził katedrę i oglądał groby królewskie, zaowocował stworzeniem projektu nowej, nigdy niedokończonej opery Rokiczana, pisanej do słów libretta Józefa Korzeniowskiego. Miała to być opera historyczna o królu Kazimierzu Wielkim, który zresztą miał się pojawić na scenie tylko raz, w końcowej części przedstawienia. O zaniechaniu pracy nad Rokiczaną miały podobno zdecydować względy polityczne (nieprzychylne Czechom fragmenty libretta) i artystyczne (rzekomo nieodpowiednia dla monarchy partia barytonowa).
W Paryżu powstała opera Flis, dzieło o charakterze komiczno-ludowym, wykonane w Warszawie 24 września 1858. Natomiast 7 lutego 1860 odbyła się premiera Hrabiny. 1 stycznia 1861 w Teatrze Narodowym Moniuszko wystawił Verbum nobile, a w grudniu tegoż roku udał się ponownie do Paryża.
W latach 1862–1864 pracował nad Strasznym dworem, który został wystawiony przez operę warszawską 28 września 1865. W tym też roku 7 października odbyło się setne przedstawienie Halki, a Moniuszko pojechał do Lwowa. Do Krakowa kompozytor przybył ponownie w 1866. Pobyt ten trwał miesiąc. Krakowski teatr zaproponował artyście przekazanie na jego rzecz dochodu z przedstawienia Halki, ale z powodu choroby primadonny spektakl musiano odwołać. W zamian zorganizowano trzy koncerty. W jednym z nich wzięła udział Helena Modrzejewska. Sam Moniuszko dyrygował osobiście wykonaniem kantaty Widma i uwertury koncertowej Bajka.
Podczas pobytu w Krakowie kompozytor na 5 dni wyjechał do Pragi, aby spotkać się z Bedřichem Smetaną i omówić sprawy związane z wystawieniem Halki. Teatr w Pradze wystawił tę operę w 1868, a inscenizacją kierował sam Smetana.
W 1869 odbyła się w Warszawie premiera Parii, a w Moskwie wystawiono Halkę. 16 lutego 1870 w Petersburgu miała miejsce premiera Halki, na której obecny był Moniuszko.
W 1871 ukazał się Pamiętnik do nauki harmonii. 2 lutego 1872 Teatr Wielki wystawił ostatnie już dzieło operowe Moniuszki – Beatę[11].
Zmarł na atak serca w 1872, zmęczony pracą, stałymi trudnościami materialnymi i niepochlebnymi recenzjami ostatnich dzieł. Pogrzeb artysty, w którym mogło uczestniczyć nawet 60 do 100 tysięcy osób, stał się manifestacją narodową[12]. Został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie[13]. W 1908 roku Warszawskie Towarzystwo Muzyczne ufundowało „tuż za kościołem cmentarnym pod wezwaniem św. Karola Boromeusza” nowy grobowiec. 29 października przeniesiono do niego trumny ze zwłokami Stanisława i Aleksandry Moniuszków[14][15] (kwatera 9-3-8)[16].
Większość pamiątek po kompozytorze przechowuje Warszawskie Towarzystwo Muzyczne im. Stanisława Moniuszki.
Wybrane dzieła
Dzieła sceniczne
- Opery:
- Halka (premiera wersji 2-aktowej 1848, wersji 4-aktowej 1858) libretto: Włodzimierz Wolski
- Sen Wieszcza (nieukończona, pisana w latach 1852–1853) libretto: Władysław Syrokomla
- Flis (premiera 1858) libretto: Stanisław Bogusławski
- Rokiczana (nieukończona, pisana w latach 1858–1859) libretto: Józef Korzeniowski
- Hrabina (premiera 1859) libretto: Włodzimierz Wolski
- Verbum nobile (premiera 1861) libretto: Jan Chęciński
- Straszny dwór (premiera 1865) libretto: Jan Chęciński
- Paria (premiera 1868) libretto: Jan Chęciński
- Trea (nieukończona, pisana w roku 1872) libretto: J.S. Jasiński
- Balety:
- Monte Christo (1865)
- Na kwaterunku (1868)
- Figle szatana (1870) balet w sześciu obrazach, muzykę do trzech obrazów skomponował Stanisław Moniuszko do trzech obrazów Adama Münchheimera; zaginiony, zrekonstruowany w 1984 przez Rafała Augustyna.
- Operetki:
- Loteria (ok. 1840) libretto: Oskar Korwin-Milewski
- Żółta szlafmyca (1841) libretto: Franciszek Zabłocki
- Jawnuta (1850) libretto: W.L. Anczyc (pierwowzór: Cyganie[17])
- Bettly (1852) libretto: Franciszek Szober
- Beata (1870 lub 1871) libretto: Jan Chęciński
- Nocleg w Apeninach (1839) libretto: Aleksander Fredro
- Ideał (1840) libretto: Oskar Korwin-Milewski
- Karmaniol, czyli Francuzi lubią żartować (1841, premiera 1842) libretto: Oskar Korwin-Milewski
Utwory wokalne
- Kantaty:
- Cztery Litanie Ostrobramskie (1843-1855)
- Milda (tekst – fragm. „Witoloraudy” Józefa Ignacego Kraszewskiego) 1848
- Nijoła (tekst j.w.) po 1848
- Widma (tekst – „Dziadów część II” Adama Mickiewicza) ok. 1852
- Sonety krymskie (tekst – wybrane 8 sonetów Adama Mickiewicza) 1867
- Msze:
- Msza łacińska na cztery głosy z towarzyszeniem organów, Des-dur (1870)
- Msza żałobna na cztery głosy z towarzyszeniem organów, g-moll (1871)
- Msza Piotrowińska na czterogłosowy chór mieszany solistów z towarzyszeniem organów, B-dur, słowa Justyna Wojewodzkiego (1872)
- Pieśni:
268 pieśni zebranych w cyklu 12 zeszytów Śpiewników domowych, m.in.:
- Ojcze z niebios, Boże Panie
- Dziad i baba
- Pieśń wieczorna
- Znasz-li ten kraj (2 wersje)
- Trzech budrysów
- Prząśniczka
- Złota rybka
- Krakowiaczek
- Kozak
- Świtezianka
- Czaty
- Lirnik Wioskowy
- Pieśń wojenna (słowa Józefa Kościelskiego)
- Czarny krzyżyk (słowa Brunona Bielawskiego)
Jednym z najlepiej znanych zbiorów jego utworów drobnych jest cykl dwunastu Śpiewników domowych, zawierających pieśni do słów różnych poetów polskich i obcych (w tłumaczeniu polskim) oraz do słów ludowych – łącznie 268 pieśni. Sześć śpiewników zostało wydanych za życia kompozytora, a sześć po jego śmierci.
Utwory symfoniczne
- Uwertury koncertowe:
- Bajka
- Kain
- Uwertura wojenna
Utwory instrumentalne
- Utwory fortepianowe:
- Walce
- Fraszki
- Polonezy
- Nokturn As-dur
- Polka
- Pieśń włóczęgi (na cztery ręce)
Upamiętnienie
- 26 października 1908 na gmachu przy ul. Mazowieckiej 3 w Warszawie odsłonięto tablicę upamiętniającą zmarłego tam Stanisława Moniuszkę[18].
- Oprócz ulic nazwanych jego nazwiskiem w Polsce, jest też ulica Moniuszki w Mińsku[19].
- Na fasadzie budynku Węgierskiej Opery Narodowej w Budapeszcie (ul. Andrássy 22) zwieńczonej balustradową półką znajduje się rzeźba Stanisława Moniuszki, wykonana z kamienia wapiennego. Autorem rzeźby jest Károly Antal[20].
- Wizerunek Moniuszki widniał na banknocie o nominale 100 000 zł, będącym w obiegu w latach 1990–1996[21].
- Poczta Polska upamiętniła Stanisława Moniuszkę następującymi znaczkami[22]:
- 15 listopada 1951 – Festiwal Muzyki Polskiej (2 znaczki, nr kat. 571-572),
- 25 listopada 1958 – Stanisław Moniuszko (znaczek o nr kat. 932),
- 15 września 1972 – 100. rocznica śmierci St. Moniuszki (seria 8 znaczków, nr kat. 2026-2033),
- 5 maja 2019 – 200. rocznica urodzin Stanisława Moniuszki (znaczek nr kat. 4962)[23].
- W 1993 roku powołano do życia Centrum Kultury Polskiej na Litwie im. Stanisława Moniuszki
- W związku z 200. rocznicą urodzin kompozytora, zarówno uchwałą Sejmu RP z 20 lipca 2018[24], jak i uchwałą Senatu RP z 19 grudnia 2018[25], rok 2019 został ustanowiony Rokiem Stanisława Moniuszki.
- 5 stycznia 2019 imię Stanisława Moniuszki nadano Dworcowi Centralnemu w Warszawie.
- W kwietniu 2019 zachodniopomorskie Przewozy Regionalne wprowadziły do użytku pociąg Moniuszko, opatrzony wizerunkiem kompozytora oraz informacjami dotyczącymi jego osoby[10].
Galeria
-
Pomnik w Częstochowie
-
Pomnik w Raciborzu
-
Pomnik w Bydgoszczy (w galerii kompozytorów i wirtuozów)
-
Popiersie w Wilnie
-
Popiersie, AM w Gdańsku, autor Giennadij Jerszow, brąz 2007
-
Popiersie w Łodzi
-
Popiersie Stanisława Moniuszki w Żorach
Przypisy
- ↑ Pitts Sanborn, Emil Hilb: The Metropolitan book of the opera. Simon and Schuster, s. 156. OCLC 615590.
- ↑ Akt zgonu nr 975 z 1872., Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickiej Świętego Krzyża w Warszawie, Archiwum m.st. Warszawy (ros.).
- ↑ Stanisław Moniuszko – biografia i utwory kompozytora [online], agencjafilharmonia.pl [dostęp 2019-02-05] (pol.).
- ↑ Stanisław Moniuszko – biografia, życiorys, twórczość [online], eszkola.pl [dostęp 2019-02-05] (pol.).
- ↑ Stanisław Moniuszko – Ojciec polskiej opery – History Lessons – Dziennik USA. Wiadomości NY NJ PA CT. Polish Daily News USA [online], poland.us [dostęp 2019-02-09] (pol.).
- ↑ a b Krąg rodzinny Stanisława Moniuszki. Culture.pl. [dostęp 2019-05-06]. (pol.).
- ↑ Czesław Moniuszko, Rok 1812. Poemat [online], napoleon.org.pl [dostęp 2019-01-20] .
- ↑ ACZŁ, Biografia – Moniszko2019 [online], fundacjapolcanart.org [dostęp 2019-01-20] (pol.).
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: KAZIMIERZ JAROSZEWICZ, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2022-06-09] .
- ↑ a b Małgorzata Klimczak , Nowy pociąg Moniuszko, „Głos Szczeciński”, Polska Press, 25 kwietnia 2019, s. 3, ISSN 0137-9178 [dostęp 2021-11-17] .
- ↑ Marek Żukow-Karczewski, Moniuszko w Krakowie, „Echo Krakowa”, 28,29,30 IV – 1 V 1989, nr 84 (12893).
- ↑ 140 lat temu zmarł Stanisław Moniuszko – wspomnienie | meakultura.pl [online], meakultura.pl [dostęp 2019-01-20] .
- ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 507. ISBN 83-01-08836-2.
- ↑ Nowy grób Moniuszki w Warszawie. Nowości Illustrowane 1908 nr 45 s. 4.
- ↑ Na Powązkach Kurier Warszawski 1908 nr 300 z 29 października s. 6.
- ↑ Cmentarz Stare Powązki: MONIUSZKO, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [dostęp 2020-01-20] .
- ↑ Mieczysław Klimowicz: Oświecenie. Wyd. IX – 5 dodruk. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 374, seria: Wielka Historia Literatury Polskiej. ISBN 978-83-01-13845-5.
- ↑ Odsłonięcie tablicy pamiątkowej Moniuszki w Warszawie. „Nowości Illustrowane”. Nr 44, s. 17, 31 października 1908.
- ↑ Вуліца Станіслава Манюшкi w Решение Минского городского исполнительного комитета №1520 от 30.07.2004 г. «Аб найменаванні і перайменаванні вуліц г. Мінска».
- ↑ Wikipedia Commons. File: Hungarian State Opera House. Monument ID 695.
- ↑ To już 20 lat. Pamiętasz jeszcze stare banknoty?. businessinsider.com.pl. [dostęp 2017-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-08-25)]. (pol.).
- ↑ Andrzej Fiszer , Katalog Polskich Znaków Pocztowych (i z Polską związanych), t. I, 2018, ISBN 978-83-62457-18-2 .
- ↑ 200. rocznica urodzin Stanisława Moniuszki: Katalog Znaków Pocztowych. www.kzp.pl. [dostęp 2019-05-12]. (pol.).
- ↑ M.P. z 2018 r. poz. 731.
- ↑ M.P. z 2019 r. poz. 34.
Bibliografia
- Stanisław Moniuszko. Opracował Jan Prosnak. Kraków, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1968. Liczne ilustracje, dyskografia.
- Witold Rudziński: Moniuszko. Kraków, 1972.
- Elżbieta Dziębowska, Krystyna Duszyk: Moniuszko Stanisław, [w:] Elżbieta Dziębowska (red.) Encyklopedia muzyczna PWM t. 6. Kraków, 2000, s. 303–335.
- Witold Rudziński: Stanisław Moniuszko, Cz. I, s. 477, PWN, 1955.
- Jerzy Klechta: Duchowość Moniuszki. Wydawnictwo Goldruk, 2013, s. 190. ISBN 978-83-60900-10-9.
- Władysław Fabry: Moniuszko. Powieść biograficzna (1938)
Linki zewnętrzne
- Biogram Stanisława Moniuszki na Portalu Muzyki Polskiej Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina
- Stanisław Moniuszko – twórczość tego autora dostępna w bibliotece cyfrowej International Music Score Library Project
- Stanisław Moniuszko w Encyklopedii Muzycznej PWM
- Dzieła Stanisława Moniuszki w serwisie Polona
- ISNI: 0000000110684926
- VIAF: 66653621
- LCCN: n80145434
- GND: 118784552
- NDL: 001280443
- LIBRIS: 1zcgkdzk48t7nj0
- BnF: 13922246w
- SUDOC: 080218172
- SBN: MILV116381
- NLA: 67171119
- NKC: ola2002146850
- BNE: XX1369700
- NTA: 069901333
- BIBSYS: 7070982
- CiNii: DA10108513
- Open Library: OL637623A
- PLWABN: 9810699634205606
- NUKAT: n97015192
- J9U: 987007279105105171
- PTBNP: 1391335
- CANTIC: a19545903
- LNB: 000037848
- NSK: 000635967
- CONOR: 113847651
- ΕΒΕ: 235087
- KRNLK: KAC2020S2218
- LIH: LNB:V*139546;=BO
- RISM: people/30008351