Jaćmierz

wieś w województwie podkarpackim

Jaćmierzwieś (dawniej miasto) w Polsce, położona w województwie podkarpackim, w powiecie sanockim, w gminie Zarszyn[6][4].

Jaćmierz
wieś
Ilustracja
Rynek w Jaćmierzu
Państwo

 Polska

Województwo

 podkarpackie

Powiat

sanocki

Gmina

Zarszyn

Wysokość

398 m n.p.m.

Liczba ludności (2022)

790[2]

Strefa numeracyjna

13

Kod pocztowy

38-532[3]

Tablice rejestracyjne

RSA

SIMC

0362884[4]

Położenie na mapie gminy Zarszyn
Mapa konturowa gminy Zarszyn, u góry znajduje się punkt z opisem „Jaćmierz”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Jaćmierz”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum po lewej na dole znajduje się punkt z opisem „Jaćmierz”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Jaćmierz”
Ziemia49°37′13″N 22°01′09″E/49,620278 22,019167[1]
Nieoficjalny herb wsi Jaćmierz
Jaćmierz: dwór i kościół na mapie z 1851
Stary ratusz w Jaćmierzu
Dom Ludowy w Jaćmierzu
Kościół parafialny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny
Kościół parafialny polskokatolicki
Stary budynek szkoły w Jaćmierzu
Zabudowa rynku w Jaćmierzu
Jaćmierz z lotu ptaka[5]

Miejscowość położona jest na terenie dołów jasielsko-sanockich, w okolicy przeważają gleby bardzo żyzne, I klasy.

Jaćmierz z lotu ptaka[5]

Jaćmierz uzyskał lokację miejską przed 1437 rokiem, zdegradowany w 1896 roku[7]. Na przełomie XVI i XVII wieku Jaczmirz położony był w ziemi sanockiej województwa ruskiego[8]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jaćmierz. W latach 1975–1998 miejscowość należała do województwa krośnieńskiego.

W 2020 Jaćmierz zamieszkiwało 801 osób[2].

W 2013 roku przy Szkole Podstawowej w Jaćmierzu oddano do użytku Miasteczko Ruchu Drogowego. Wybudowane Miasteczko Ruchu Drogowego przeznaczone jest przede wszystkim dla rowerzystów i motorowerzystów oraz dla młodszych dzieci w celu nauki poruszania się jako piesi[5]

[5] Miasteczko Ruchu Drogowego

Integralne części wsi edytuj

Integralne części wsi Jaćmierz[6][4]
SIMC Nazwa Rodzaj
0362890 Stefanówka część wsi

Historia edytuj

Za panowania Kazimierza Wielkiego w miejscu dzisiejszego Jaćmierza powstała niewielka osada. W 1390 rycerz Fryderyk Myssnar z Miśnii otrzymał wieś jako dar za zasługi wojenne od Władysława Jagiełły. W dokumencie z 1390, dotyczącym Jaćmierza w opisie granic wymieniono „...campum dictum Dlugie pole”. W 1390 król Władysław nadaje przywilej dla wsi Jaćmierz, której granice biegną, m.in. do potoku Siedliska, a tym potokiem do bagna.

W 1427 w dokumentach figuruje Jaćmierz, kiedy to Piotr Mleczko z Jedlicza, pożycza szlachetnemu Fryderykowi z Jaćmierza 100 marek. Prawa miejskie Jaćmierz ma od 1437. Miasto stanowiło następnie własność rodu Jacimierskich, którzy wywodzili się od wspomnianego Fryderyka Myssnara, z których Jan Jaćmierski podpisał w 1464 konfederację szlachty ze Lwowem. Nazwę miejscowości dawniej zapisywano jako: Oppido Iaczymyrz (1437), Iaczymyerz (1484), Jaczmyerz (1508), Jacimierz (1653). W owym czasie miejscowość leżała w dawnym województwie ruskim (ziemia sanocka). W 1460 odnotowano pierwszych rajców miejskich Michaela Naydethera i Stanisława Steala, którzy złożyli podpisy z okazji fundacji kościoła przez Fryderyka pana na Jaćmierzu. Pod koniec XV wieku własność Jakuba Pieniążka od 1493 wojskiego sanockiego, starosty sanockiego oraz jego żony Anny Zarszyńskiej, córki Stanisława Zarszyńskiego. W 1492 roku dobra Jaćmierz z przyległościami Jan Amor Tarnowski Junior kupił od braci Mikołaja, JanaBartłomieja Frysztackich za 4000 złotych węgierskich[9].

W II poł. XVI w. Jaćmierz był własnością Stanisława Drohojowskiego – kasztelana przemyskiego herbu Korczak (zm. ok. 1583) sekretarza królewskiego. Od 1558 funkcjonował dość krótko, zbór ewangelicki, kalwiński, a mecenasem kościoła był Stanisław Drohojowski kasztelan przemyski. Zbór przetrwał do najazdu tatarskiego w roku 1624.

Grunty miejskie dzielą się w tym czasie na niwy Piernikówka, Obszary, Podłe Błonie i Janikówka. W XVII Jaćmierz był własnością Adama Bala – chorążego przemyskiego (zm. ok. 1646), w 1634 r. ożenionego z Reginą Konstancją z Konar. Potem Jaćmierz należał do wdowy po Adamie Balu. W XVIII do Śleszyńskiego, kasztelana brzeskiego, potem do wdowy Anastazji Grabowskiej Śleszyńskiej.

W 1795 Jaćmierz należał do Stanisława Grodzickiego herbu Łada, który zmarł bezpotomnie w roku 1818. W następnym roku bratanek Stanisława, Feliks Grodzicki, sprzedał Jaćmierz wraz z Posadą Jaćmierską Dolną, Posadą Jaćmierską Górną i Chmurówką Sebastianowi Ostaszewskiemu herbu Ostoja. Ten z kolei przepisał te dobra w roku 1832 swej córce, Marii z Ostaszewskich, żonie Franciszka Grotowskiego, po których dziedziczył ich syn, Leon Grotowski (ur. 1834, poseł do Rady Państwa), żonaty z Marią z hr. Starzeńskich (ur. 1845). Po Leonie i Marii Grotowskich dobra jaćmierskie otrzymał w spadku ich syn, Władysław Grotowski (1871-1930), żonaty ze Stanisławą z Dydyńskich. Ostatnim właścicielem był syn Władysława i Stanisławy Grotowskich, Franciszek (1906-1962). Po II wojnie światowej jego majątek został przejęty przez Skarb Państwa.

W Jaćmierzu od czasów lokacji miasta odbywały się trzy jarmarki w roku: 12 marca, 8 maja i 24 czerwca. Targi odbywały się co tydzień. Handlowano bydłem i końmi oraz drobnicą. W interesach przyjeżdżali kupcy z odległych stron. Z końcem XVIII w. notował Ewaryst Andrzej, hr. Kuropatnicki w swym "Opisaniu królestw Galicyi i Lodomeryi": Jaćmierz. Domu Grodzkich; wieś bardziej niż miasteczko, tak sławne ma jarmarki na konie i woły, iż dla koni szlachty i kupców z krakowskiego, sandomirskiego, z Węgier i Galicyi wielka liczba; a dla wołów kupców z Czech, Szląska, Morawy, Polski bardzo wiele bywa[10].

Do majątku Grotowskich należała jedna z największych w całej Galicji hodowla bydła zarodowego rasy simentalskiej i berneńskiej sprowadzonego ze Szwajcarii. Od tamtych czasów tradycję hodowlaną simentali podtrzymuje ośrodek bydła zarodowego w Odrzechowej. Istniały cechy rzemieślnicze, stolarski, ślusarski, tkacki, garncarski, garbarski – największym był cech szewski. Pod koniec XIX w. do nowych zajęć doszło chmielarstwo, a zbyt zapewniał nowo otwarty browar w Zarszynie. W 1880 miasto liczyło 145 domów oraz 840 mieszkańców, wyłącznie Polaków.

W 1898 miasteczko (nm. Markt) liczyło 148 domów oraz 716 mieszkańców, w tym 650 rzymskich katolików oraz 52 żydów, językiem polskim posługiwało się 716 osób. Powierzchnia miasta wynosiła 4,06 km². Obszar dworski z folwarkiem Stefanówka wynosił 3,56 km² i zamieszkany był przez 32 osoby.

Całkowicie zniszczony przez armię rosyjską w 1915 r.

W roku 1929 miasteczko liczyło 620 mieszkańców, właścicielem większościowym był Leon Grotowski. W miasteczku funkcjonowała Kasa Stefczyka i Spółdzielnia Rolnicza. Działalność usługową prowadzili handlarz bydła Wilner A., kowal Lutecki S., rzeźnik Musiał k., sklepy E. Silbermana i B. Smolnickiego oraz gospoda K. Wilnera.

Obwód sanocki AK wydawał w czasie okupacji, tygodnik pt. Przegląd Tygodniowy wychodzący w Jaćmierzu pod red. Jana Radożyckiego.

Benedykt Gajewski stworzył publikację pt. Jaćmierz. Zarys monograficzny (2003).

Kalendarium edytuj

  • 1437 lokacja miasta na prawie magdeburskim;
  • 1460 fundacja Fryderyka Jaćmirskiego syna Fryderyka Myssnara z Miśnii dla kościoła;
  • 1530 i 1556 napad zbójników beskidzkich na miasto;
  • 1558-1624 kościół zostaje zamieniony na zbór protestancki;
  • 1624 spalenie kościoła przez Tatarów;
  • 1640 budowa nowego drewnianego kościoła fundacji Jana Kantego Oleszko;
  • 1646 dotacja dla kościoła fundacji Reginy Konstancji z Konar Balowej, wdowie po Adamie Balu chorążym przemyskim;
  • 1664 erygowanie i poświęcenia przez biskupa przemyskiego Stanisława Sarnowskiego kościoła pw. Najświętszej Marii Panny i Wszystkich Świętych;
  • 1737 pożar kościoła;
  • 1760 budowa kościoła fundacji Anastazji Grabowskiej Sleszyńskiej, poświęcenie w 1798;
  • 1892 założono Kółko Rolnicze;
  • 1897 zostały założone dwie Ochotnicze Straże Pożarne w mieście Jaćmierzu i Posadzie Jaćmierskiej;
  • 1899 wybudowano sześcioklasową szkołę powszechną do której, uczęszczały dzieci i młodzież z okolicznych miejscowości: Górek, Bażanówki, Wzdowa i Strachocin;
  • w XIX w. w pełnił funkcję centrum kulturalnego. W latach międzywojennych działał Klub Kawalerów, który organizował życie społeczno-kulturalne, działały dwa Koła Gospodyń w Jaćmierzu i Posadzie Jaćmierskiej;
  • 2005 rewitalizacja rynku w Jaćmierzu.

Religia edytuj

W Jaćmierzu znajdują się dwa kościoły parafialne:

Architektura sakralna edytuj

Obiekty zabytkowe edytuj

Osoby związane z Jaćmierzem edytuj

Drogi krajowe edytuj

Wieś położona jest 5 km od drogi krajowej nr 28 ZatorWadowiceNowy SączGorliceBieczJasłoKrosnoSanokMedyka.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Źródło kronika PSL powiat sanocki.

Przypisy edytuj

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 43042
  2. a b Raport o stanie Gminy Zarszyn za rok 2022. s.4
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 368 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
  5. a b c d Start, zarszyn.pl [dostęp 2019-07-11] [zarchiwizowane z adresu 2019-05-06] (pol.).
  6. a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
  7. Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 34-35.
  8. Atlas historyczny Rzeczypospolitej Polskiej wydany z zasiłkiem Akademii Umiejętności w Krakowie, [T. 1] , Epoka przełomu z wieku XVI-ego na XVII-sty. Dział II-gi. "Ziemie Ruskie" Rzeczypospolitej , Dział opracowany przez Aleksandra Jabłonowskiego [...], k. 4.
  9. Łukasz Winczura, Hetman hetmanów. Jan Amor Tarnowski (1488–1561), Kraków [b.d. w.], s.
  10. Ewaryst Andrzej Kuropatnicki: "Geografia albo dokładne opisanie królestw Galicyi i Lodomeryi", Przemyśl 1786, s. 59
  11. Kronika. „Kurjer Lwowski”. Nr 133, s. 4, 13 maja 1892. 
  12. Bieszczad – Katalog.Czasopism.pl, katalog.czasopism.pl [dostęp 2020-07-09] (pol.).
  13. Zbigniew Wawszczak. „Tajne nauczanie – trudna historia mego pokolenia”. „Nowiny”, s. 5, Nr 83 z 9-10 kwietnia 1983. 
  14. Książki nadesłane. Stanisław Haduch: W służbie Eskulapa. „Nowiny”, s. 5, Nr 213 z 12-13 września 1987. 

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj