Kazimierz Tumidajski
Kazimierz Antoni Tumidajski[1] ps. „Edward”, „Marcin”, „Maciej”, „Edmund”, „Kazimierz Grabowski” (ur. 28 lutego 1897 w Radłowie, zm. 4 lipca 1947 w Skopinie pod Riazaniem) – pułkownik piechoty Wojska Polskiego, komendant Okręgu Lublin Armii Krajowej (1943–44), kawaler Krzyża Srebrnego i Krzyża Złotego Orderu Wojennego Virtuti Militari.
w stopniu majora 1934 | |
pułkownik | |
Data i miejsce urodzenia |
28 lutego 1897 |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Przebieg służby | |
Lata służby |
1914–1947 |
Siły zbrojne | |
Formacja | |
Jednostki |
2 Pułk Piechoty |
Stanowiska |
d-ca 3 batalionu 2 PSP |
Główne wojny i bitwy |
I wojna światowa |
Odznaczenia | |
|
Rodzina
edytujUrodził się w Radłowie[2]. Pochodził z wielodzietnej rolniczej rodziny – miał dziewięcioro rodzeństwa[3]. Jego rodzicami byli Karol i Magdalena z domu Jawień[4]. Ojciec był handlowcem, pełnił funkcję prezesa miejskiego Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” i Kasy Stefczyka[5]. Jego najstarszy brat Aleksander (1890–1919) brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i zginął 9 stycznia 1919 pod wsią Skiernice[6] (jego ciało sprowadził do rodzinnego Radłowa Kazimierz i tam zostało pochowane).
W 1920 Kazimierz Tumidajski ożenił się z Janiną Oborską, wówczas studentką Uniwersytetu Warszawskiego (oboje poznali się na froncie, gdzie Janina służyła jako sanitariuszka w pociągu sanitarnym)[7]. Mieli dwoje dzieci: Leszka (1921–1943) i Wandę (1923–2007). Żona Janina podczas wojny służyła jako łączniczka pomiędzy Komendantem Okręgu i KG AK, syn Leszek był żołnierzem Kedywu, został rozstrzelany w publicznej egzekucji w Warszawie na ulicy Puławskiej 12 grudnia 1943, córka Wanda działała w Szarych Szeregach, w 1944 została wywieziona do Ravensbrück[8][9].
Prawnukiem Kazimierza Tumidajskiego jest Kamil Zaradkiewicz[10].
Działalność niepodległościowa
edytujKształcił się w I Gimnazjum im. K. Brodzińskiego w Tarnowie. Po wybuchu I wojny światowej, w wieku 17 lat uciekł z domu rodzinnego i bez zgody rodziców 8 sierpnia 1914 zgłosił się do Legionów Polskich[11], po czym trafił do 2 pułku piechoty[12] (tak samo jego brat Aleksander). Walczył w Karpatach i Besarabii. Od 1 lutego 1916 służył w 6 pułku piechoty[11] (tak samo brat Aleksander) jako starszy szeregowy w szeregach 12 kompanii III batalionu od 27 maja 1916. Uczestniczył w walkach na Wołyniu. Podczas służby w Legionach używał pseudonimów „Edward” i „Marcin”. Został wówczas odznaczony Krzyżem Srebrnym Virtuti Militari V klasy. W październiku 1916 wraz z pułkiem trafił do Baranowicz, a w listopadzie do Królestwa Polskiego.
W październiku 1917 po kryzysie przysięgowym został internowany i przetrzymywany w obozach w Szczypiornie, potem w Marmaros Siget na Węgrzech. Następnie w lipcu 1917 został wcielony do armii austro-węgierskiej, z której zdezerterował 4 marca 1918[11]. Następnie przyłączył się do II Korpusu Polskiego w Rosji płk. Józefa Hallera[11]. W maju 1918 brał udział w bitwie pod Kaniowem, po czym został wzięty do niewoli niemieckiej, z której zbiegł i przyjechał do Kijowa[11]. W Kijowie wstąpił do Oddziału Lotnego Leopolda Lisa-Kuli w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej[11] i brał udział w akcjach sabotażowych przeciw Niemcom.
Służba w Wojsku Polskim
edytuj5 grudnia 1918 powrócił z Kijowa i wstąpił do Wojska Polskiego[11]. W latach 1919–1920 walczył w wojnie polsko-bolszewickiej. Od stycznia 1919 w Sztabie Dowództwa Frontu Wołyńskiego oraz Oddziale II Sztabu 3 Armii i Grupy Operacyjnej gen. Edwarda Rydza Śmigłego. Za udział w walkach odznaczony został Krzyżem Złotym Virtuti Militari IV klasy i czterokrotnie Krzyżem Walecznych.
Po zakończeniu wojny pozostał w służbie stałej Wojska Polskiego i został zweryfikowany w stopniu porucznika. Ukończył kurs dowódców kompanii w Rembertowie, po czym pełnił służbę w batalionie zapasowym 6 pułku piechoty Legionów w Płocku, Oddziale V Ministerstwa Spraw Wojskowych i Departamencie I Piechoty Ministerstwa Spraw Wojskowych.
Z dniem 15 października 1924 został przydzielony z Dowództwa Okręgu Korpusu Nr IX w Brześciu do macierzystego 6 pp Leg.[13] 1 grudnia tego roku został awansowany do stopnia kapitana ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924. Później został przeniesiony do 36 pułku piechoty Legii Akademickiej w Warszawie. 17 grudnia 1931 został mianowany majorem ze starszeństwem z 1 stycznia 1932 i 24. lokatą w korpusie oficerów piechoty[14]. W marcu 1932 został wyznaczony na stanowisko kwatermistrza[15]. W maju 1934 został przeniesiony 2 pułku strzelców podhalańskich w Sanoku na stanowisko dowódcy III batalionu[16][17].
W Sanoku mieszkał przez niespełna 10 lat[18]. Jednocześnie działał społecznie na rzecz miasta, był członkiem Towarzystwa Przyjaciół Ziemi Sanockiej, przewodniczącym Oddziału Ligi Morskiej i Kolonialnej[19], prezesem Domu Żołnierza Polskiego[20]. Za działalność na rzecz miasta małżeństwo Tumidajskich otrzymało Krzyż Zasługi (w 1937 Janina – Srebrny, w 1938 Kazimierz – Złoty)[21].
Po wybuchu II wojny światowej w kampanii wrześniowej 1939 dowodzony przez niego III batalion 2 psp włączony został w skład 156 Rezerwowego pułku piechoty ppłk. Waleriana Młyńca. Walczył koło Bochni, Brzeska, Wiśnicza i w lasach radłowskich, gdzie został rozbity i 9 września rozpuszczony przez dowódcę. Sam Tumidajski w cywilnym ubraniu przedostał się do Radłowa i Tarnowa[22].
Działalność konspiracyjna
edytujJuż pod koniec 1939 organizował komórki Służby Zwycięstwu Polski w Tarnowie. Na początku 1940 został inspektorem rejonowym Związku Walki Zbrojnej w Tarnowie, a następnie zastępcą komendanta Obszaru Południowego Związku Walki Zbrojnej w Krakowie. Wiosną 1941 przeniesiony został do Lublina i mianowany szefem sztabu Lubelskiego Okręgu Armii Krajowej. W 1942 spotkał się z Michałem Rolą-Żymierskim, który przedstawił mu swoją prośbę o przyjęcie do Armii Krajowej w stopniu sprzed degradacji. Wkrótce po spotkaniu, które odbyło się w mieszkaniu rodzinnym, zostali aresztowani przez Gestapo przebywający w nim córka Wanda i syn Leszek. Od 1 stycznia 1943 do 4 sierpnia 1944 był komendantem Lubelskiego Okręgu AK. W 1944 organizował akcję „Burza” na terenie Lubelszczyzny.
Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Lubelszczyznę spotkał się z gen. Zygmuntem Berlingiem, lecz nie wyraził zgody na wcielenie podległych mu oddziałów do 1 Armii Wojska Polskiego. Zdecydował się na rozbrojenie oddziałów.
Uwięzienie i śmierć
edytuj27 lub 28 lipca tego roku został aresztowany przez NKWD w siedzibie komendy Okręgu Lubelskiego Armii Krajowej w Lublinie przy ulicy Górnej i 6 sierpnia przewieziony do Moskwy[23]. Więziony w więzieniu Lefortowo, później w Charkowie, a następnie od 4 stycznia 1946 w obozie NKWD nr 179 w Diagilewie koło Riazania. W okresie uwięzienia funkcjonował w tożsamości „Kazimierz Grabowski”. Nie zostały mu postawione żadne zarzuty. Rodzina aresztowanego nie została powiadomiona o miejscu jego uwięzienia; szukającą kontaktu z mężem żonę Janinę Tumidajską na cztery miesiące aresztowano[23]. Janina Tumidajska skomentowała to tak:
Obóz rosyjski był gorszy od niemieckiego w tym sensie, iż nie wolno było porozumiewać się z rodziną. Córka z Ravensbrück pisała do mnie raz na miesiąc i ode mnie otrzymywała odpowiedź, a od męża przez trzy lata nie dostałam ani jednego oficjalnego listu - wpadł tam człowiek jak kamień w wodę[24].
W marcu 1945 miał być świadkiem w procesie gen. Leopolda Okulickiego, ale z powodu „złych warunków atmosferycznych” nie został doprowadzony na rozprawę. W obozie był przywódcą strajku głodowego, po czym pod koniec czerwca 1947 został przewieziony do obozu w Skopinie pod Riazaniem. Tam 4 lipca 1947, w szpitalu NKWD nr 4791, podczas przymusowego karmienia został uduszony (wskutek wprowadzenia do tchawicy rurki celem karmienia i wlania gorącej kaszy[25]). Dokumenty NKWD wskazały zawał serca jako przyczynę śmierci[26]. Tam też został pochowany na cmentarzu przyszpitalnym w numerowanej mogile[27] oznaczonej I/25 pod nazwiskiem generała Kazimierza Grabowskiego[25]. Oficjalne zaświadczenie władz sowieckich jako przyczynę śmierci wskazywało arteriosklerozę.
Upamiętnienie
edytujWieloletnie starania córki Wandy Tumidajskiej-Styrczuli o ekshumację ciała ojca zostały zwieńczone dopiero 18 lipca 1991, dzięki pomocy Stowarzyszenia Memoriał, Oddział w Riazaniu, a także konsula generalnego Michała Żórawskiego. Starania tego ostatniego doprowadziły do tego, że strona rosyjska wzięła na siebie koszty ekshumacji, choć nie miała takiego prawnego obowiązku. Z kolei transport ciała do Polski nastąpił dzięki uprzejmości dyrektora generalnego PLL LOT Klimaszewskiego, który zgodził się na bezpłatne użyczenie samolotu[28].
Pogrzeb, który odbył się 14 września 1991 na Cmentarzu Wojskowym w Lublinie miał charakter uroczysty, przybyli nań m.in. biskup polowy Wojska Polskiego, kompania honorowa Wojska Polskiego, kombatanci[29]. Mogiła znajduje się w sektorze N I/1-3[30].
Postanowieniem Nr W.111-48-94 Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Wałęsy z dnia 28 września 1994 mianowany został za szczególne zasługi w działalności konspiracyjnej i w walce zbrojnej z niemieckim okupantem, pośmiertnie, do stopnia generała brygady[31].
Śledztwo prowadzone przez lubelski IPN w sprawie bezprawnego pozbawienia wolności Tumidajskiego oraz pozbawienia go życia zostało w 2006 roku umorzone z powodu niewykrycia sprawców. Ich wykrycie nie było możliwe z uwagi na fakt, że rosyjska prokuratura odmówiła polskim śledczym pomocy prawnej w tej sprawie tłumacząc, że ew. zabójstwo Tumidajskiego byłoby zbrodnią pospolitą i jako takie uległoby przedawnieniu[32].
W kościele Matki Bożej Zwycięskiej w Lublinie umieszczono epitafium pamięci żołnierzy AK i ich komendanta, gen. bryg. Kazimierza Tumidajskiego[33]. Jego imieniem nazwano ulice w Radłowie, Lublinie i Bieczu. Kazimierz Tumidajski jest wśród upamiętnionych na Pomniku straconych oficerów w Rembertowie[34].
10 listopada 2017 na Placu Harcerskim w Sanoku został odsłonięty klon „Kazimierz” upamiętniający Kazimierza Tumidajskiego[35].
Awanse
edytuj- chorąży
- podporucznik
- porucznik – zweryfikowany ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 (w 1924 zajmował 19 lokatę w korpusie oficerów piechoty)
- kapitan – ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 (w 1928 zajmował 28 lokatę)
- major – 1 stycznia 1932
- podpułkownik – 1943
- pułkownik – 24 września 1944
- generał brygady – 28 września 1994 pośmiertnie. Pułkownik Tumidajski („Marcin”), podobnie jak inni komendanci okręgów: Aleksander Krzyżanowski („Wilk”), Władysław Filipkowski („Janka”), otrzymał prawo używania w rozmowach z władzami sowieckimi w czasie Akcji Burza tytułu generała brygady (został „tytularnym generałem”)[36]. Mianowany pośmiertnie do stopnia generała brygady przez prezydenta Lecha Wałęsę, który uregulował ostatecznie sprawę stopni wszystkich trzech dowódców okręgów wschodnich AK.
Ordery, odznaczenia i wyróżnienia
edytuj- Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari (28 września 1944, za całokształt pracy konspiracyjnej)[37]
- Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari nr 6445 (za wybitne zasługi w czasie walk na Wołyniu oraz za wykazanie odwagi i organizację skutecznego oporu w czasie szarży kozackiej pod Maniewiczami w 1916)
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski – pośmiertnie (18 lutego 2011, za wybitne zasługi dla Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej)[38][39]
- Krzyż Niepodległości z Mieczami (6 czerwca 1931, za pracę w dziele odzyskania niepodległości)[40]
- Krzyż Walecznych – czterokrotnie
- Złoty Krzyż Zasługi (1938)
- Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918–1921
- Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
- Krzyż Armii Krajowej – pośmiertnie
- Odznaka Związku Kaniowczyków („Krzyż Kaniowski”)
- Medal Pamiątkowy Wielkiej Wojny 1914–1918 (Francja)
- Honorowy obywatel Radłowa[41]
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ 26 stycznia 1934 ogłoszono sprostowanie imienia z „Kazimierz” na „Kazimierz Antoni”. Zarządzenia Ministra Spraw Wojskowych. Zmiany (sprostowania) nazwisk, imion i dat urodzenia. „Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych”. Nr 2, s. 27, 26 stycznia 1934.
- ↑ Wybitni Radłowianie. Generał Kazimierz Tumidajski. zs-radlow.pl. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 394. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Kolekcja VM ↓, s. 1.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 101.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 399. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 102.
- ↑ Spotkanie Klubu poświęcone gen. bryg. Kazimierzowi Tumidajskiemu, Komendantowi Okręgu Lubelskiego AK. klub-generalagrota.pl. [dostęp 2014-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (10 stycznia 2015)].
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 406. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Emilia Świętochowska: Kamil Zaradkiewicz kontra TK. Zagadkowa przemiana. gazetaprawna.pl, 2016-07-25. [dostęp 2016-11-12].
- ↑ a b c d e f g Kolekcja VM ↓, s. 4.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 396. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 90 z 5 września 1924 roku, s. 506.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 12 z 18 grudnia 1931 roku, s. 399.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 23 marca 1932 roku, s. 224.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 11 z 7 czerwca 1934 roku, s. 158.
- ↑ Franciszek Groński. 22 Dywizja Piechoty Górskiej. 2 Pułk Strzelców Podhalańskich – Sanok. „Przemyskie Zapiski Historyczne”, s. 264, R. XIV-XV z 2003-2005. ISSN 0860-0317.
- ↑ Ludzie. powiat-sanok.pl. [dostęp 2013-05-26]. (pol.).
- ↑ Edward Zając, Oświata i szkolnictwo. Życie kulturalne – Organizacje o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturalnym i sportowym w: Sanok. Dzieje miasta. Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, s. 608.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 103.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 104.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 403. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ a b J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 416. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 420. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ a b Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 108.
- ↑ 65 lat temu Sowieci zamordowali Kazimierza Tumidajskiego-dowódcę Okręgu Lubelskiego AK. pch24.pl, 2012-07-04. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 438, 455. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 451–453. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 457. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Mogiła gen. Kazimierza Tumidajskiego. Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. [dostęp 2019-04-07].
- ↑ Postanowienie Nr W.111-48-94 Prezydenta RP z dnia 28 września 1994 r.
- ↑ J. Drużyńska, Stanisław M. Jankowski: Wyklęte życiorysy. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2009, s. 458–460. ISBN 978-83-7510-373-1.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 109.
- ↑ Pomnik straconych oficerów. lepszyrembertow.pl. [dostęp 2013-08-05]. (pol.).
- ↑ FZ. Nowe drzewko na Placu Harcerskim Klon im. gen. Kazimierza Tumidajskiego. „Tygodnik Sanocki”. Nr 46 (1349), s. 10, 17 listopada 2017.
- ↑ „Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944” pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, Tomasz Strzembosz, s. 511, przyp. 58. ISBN 978-83-7399-287-0.
- ↑ „Niepodległość. Czasopismo poświęcone najnowszym dziejom Polski”. T. 36, s. 212.
- ↑ M.P. z 2011 r. nr 47, poz. 533.
- ↑ Ordery i odznaczenia za zasługi dla Rzeczypospolitej. prezydent.pl, 2011-09-13. [dostęp 2011-09-17].
- ↑ M.P. z 1931 r. nr 132, poz. 199.
- ↑ Honorowi obywatele - Oficjalna strona Miasta i Gminy Radłów [online], www.gminaradlow.pl [dostęp 2023-09-26] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2020-03-31].
- Rocznik Oficerski 1923. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1923.
- Rocznik Oficerski 1924. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1924.
- Rocznik Oficerski 1928. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1928.
- Rocznik Oficerski 1932. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1932.
- H. P. Kosk, „Generalicja Polska”, t. 2, Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Pruszków 2001.
- „Po latach powrócił do Ojczyzny”, Polska Zbrojna z 13 września 1997
- Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944 pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego, T. Strzembosz, s. 511, przyp. 58. ISBN 978-83-7399-287-0.
- Wspomnienie o gen. Tumidajskim, ps. „Marcin”, „Grabowski”. „Tygodnik Sanocki”, s. 10, nr 6 (38) z 12 lutego 1992.
- Eligiusz Tomkowiak: Kawalerowie Virtuti Militari 1792-1945. T. T. II (1914-1921) Cz. 2. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Inżynierskiej, 1993, s. 221–222. ISBN 83-900510-0-1.
- Tumidajski Kazimierz Antoni. [w:] Kolekcja Orderu Wojennego Virtuti Militari; sygn. I.482.77-7444 [on-line]. Wojskowe Biuro Historyczne. [dostęp 2024-09-24].
- Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka. Część druga, Sanok 2000, s. 101–109, ISBN 83-909787-0-9.
- Andrzej Brygidyn: Żołnierskimi rzuceni losami. Sanok: 1997, s. 221–222. ISBN 83-87282-47-2.
- Komendanci obszarów i okręgów ZWZ AK. Kazimierz Tumidajski. stankiewicze.com. [dostęp 2019-04-07].
- Dariusz Szczepiński: Kazimierz Tumidajski – życiorys pisany wojnami. tarnowiny.info. [dostęp 2014-06-14].
- Żołnierze Niepodległości. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku. [dostęp 2020-12-19].