Marian Turski

Marian Turski (ur. 26 czerwca 1926 jako Mosze Turbowicz w Druskienikach) – polski historyk, dziennikarz i działacz społeczny pochodzenia żydowskiego. Od 1940, jako osadzony, przebywał w getcie łódzkim, w latach 1944–1945 więzień KL Auschwitz-Birkenau.

Marian Turski

Marian Turski (2023)
Imię i nazwisko urodzenia	Mosze Turbowicz
Data i miejsce urodzenia	26 czerwca 1926 Druskieniki
Zawód, zajęcie	dziennikarz, historyk
Partnerka	Halina Paszkowska-Turska (zm. 2017)
Dzieci	Joanna Turska
Odznaczenia

W latach 1956–1957 zastępca redaktora naczelnego „Sztandaru Młodych”. Od 1957 publicysta, a od 1958 kierownik działu historycznego „Polityki”. Członek (od 1995), wiceprzewodniczący (1995–1999; ponownie od 2011) i przewodniczący (1999–2011) Zarządu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce. Członek Zarządu Głównego Stowarzyszenia Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Członek Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej i Rady Stowarzyszenia prowadzącego Dom Konferencji Wannsee. Od 2009 przewodniczący Rady Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Życiorys

Marian Turski urodził się w 1926 w Druskienikach, w ówczesnym województwie białostockim. Wychował się w Łodzi, gdzie poznali się jego rodzice: Eliasz i Rachela Turbowicz. W kwietniu 1940 rodzina Turbowiczów została przesiedlona przez Niemców do Litzmannstadt Ghetto. W trakcie pobytu w łódzkim getcie wstąpił do konspiracyjnej antyfaszystowskiej organizacji „Lewa Związkowa”. W sierpniu 1944 Turbowicz został deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W styczniu 1945 podczas ewakuacji obozu przeżył marsz śmierci więźniów z Auschwitz do Wodzisławia Śląskiego, skąd przetransportowano go do KL Buchenwald. Zgodnie z informacjami zgromadzonymi w Instytucie Pamięci Narodowej zbiegł w czasie ewakuacji w kwietniu 1945 i ukrywał się na terenie Czechosłowacji, natomiast zgodnie z jego późniejszymi relacjami trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Terezinie, gdzie w dniu 8 maja 1945 w stanie agonii doczekał się wyzwolenia.

W sierpniu 1945 przybył na Dolny Śląsk. Pełnił funkcję przewodniczącego gminnych struktur Związku Walki Młodych w Mieroszowie, a następnie kierował zarządem powiatowym tej organizacji w Wałbrzychu. W listopadzie 1945 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, w której m.in. był członkiem egzekutywy Komitetu Powiatowego w Wałbrzychu, a następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Od 1946 do 1949 studiował prawo na Uniwersytecie Wrocławskim, równocześnie będąc prelegentem Wydziału Propagandy KW PPR we Wrocławiu, a następnie członkiem egzekutywy Komitetu Międzyuczelnianego PZPR. Był również korespondentem „Trybuny Dolnośląskiej”. Od 1946 do 1949 pracował w Wojewódzkim Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk we Wrocławiu, a równocześnie był m.in. pełnomocnikiem PPR ds. wyborów w powiecie trzebnickim, a także przewodniczącym komisji w referendum ludowym. Od 1949 do 1951 był słuchaczem Szkoły Partyjnej przy KC PZPR w Warszawie. Od 1951 do 1956 pracował jako instruktor, a później starszy instruktor w Wydziale Prasy i Wydawnictw, a następnie Wydziale Propagandy i Agitacji Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1958 objął kierownictwo działu historycznego tygodnika „Polityka”.

M. Turski na Stacji Radegast podczas 72. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto

W marcu 1965 uczestniczył w zorganizowanym przez Martina Luthera Kinga marszu przeciwko segregacji rasowej na południu USA z Selmy do Montgomery.

25 marca 2009 został wybrany przewodniczącym Rady Muzeum Historii Żydów Polskich. Jest także członkiem Komitetu Honorowego Stowarzyszenia Żydowskie Motywy oraz organizowanego przez to stowarzyszenie Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Żydowskie Motywy.

Z okazji 90. urodzin, 26 czerwca 2016, otrzymał życzenia m.in. od prezydenta Polski Andrzeja Dudy, kanclerz Niemiec Angeli Merkel, prezydenta Niemiec Joachima Gaucka, prezydenta USA Baracka Obamy i prezydenta Izraela Szimona Peresa.

28 stycznia 2019 wygłosił przemówienie w sali Zgromadzenia Ogólnego ONZ z okazji Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu.

M. Turski podczas 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz apelował, by ludzie nie byli obojętni na kłamstwa historyczne i dyskryminowanie mniejszości. Przypominał słowa: „Auschwitz nie spadło z nieba”

27 stycznia 2020, podczas obchodów 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz, wygłosił przemówienie, w którym zaapelował, by ludzie nie byli obojętni na kłamstwa historyczne i dyskryminowanie mniejszości. Przypomniał słowa prezydenta Austrii Aleksandra van der Bellena, który w rozmowie z nim powiedział, że Auschwitz „nie spadło z nieba”. Zwracał uwagę, że III Rzesza w swojej polityce potrafiła spełnić żądania robotnicze, przezwyciężyć bezrobocie, a także odwołać się do poczucia godności narodowej, a jednocześnie „władza ta sprawiła, że ludzi powoli ogarnęła znieczulica, obojętność, i przestali reagować na zło”. Zaapelował: „Jeśli będziecie obojętni, jakieś Auschwitz spadnie wam z nieba”. Przemówienie Mariana Turskiego było komentowane w mediach polskich i międzynarodowych.

W lipcu 2020 napisał list otwarty opublikowany przez Frankfurter Allgemeine Zeitung, w którym wezwał założyciela Facebooka Marka Zuckerberga do usunięcia wszystkich grup, stron i postów zaprzeczających Holokaustowi w ramach kampanii #No Denying It zainicjowanej przez ocalałych z Zagłady. W 2021 został wybrany na stanowisko przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego. 19 kwietnia 2023 przemawiał podczas państwowych obchodów 80. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim.

Rodzina

Był mężem zmarłej w 2017 operatorki dźwięku Haliny Paszkowskiej-Turskiej. Ich córką jest flecistka Joanna Turska.

Twórczość

Książki

• Lumumba i jego kraj (Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1962);
• Operacja „Terminal” (Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967; seria: „Sensacje 20 Wieku”; wydanie II jako: Kryptonim „Terminal”, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1982, seria: „Sensacje 20 Wieku”, ISBN 83-11-06748-1);
• Ruch pokoju. Ludzie, fakty. Z historii polskiego ruchu obrońców pokoju (wspólnie z Henrykiem Zdanowskim; Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1975; wersja w języku angielskim: The peace movement. People and facts. Pages from the history of the peace movement in Poland, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976; wersja w języku francuskim: Le mouvement de la paix. Les hommes, les faits. Aperçu historique du mouvement polonais des partisans de la pax, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976);
• Mój najszczęśliwszy dzień / Mein glücklichster Tag (3 wol. w obwolucie; stanowi całość z: Chrystus oświęcimski, Wciąż pytają...; wydanie jubileuszowe z okazji 25-lecia Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu; tłumaczenie na język niemiecki Rafał Wędrychowski; ilustracje Kalina Dulko; Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży – Biuro Regionalne Fundacji im. Heinricha Bölla, Oświęcim-Warszawa 2011, ISBN 978-83-929532-9-6; wersja polsko-angielska, z tłumaczeniem Andy MacBride: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2019, ISBN 978-83-645542-1-6; wersja polsko-niemiecka, z tłumaczeniem Rafała Wędrychowskiego [wznowienie]: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2023, ISBN 978-83-645545-7-5);
• Co ofiary wiedziały o swoim losie / What did the victims know about their fate (tłumaczenie i redakcja tekstu angielskiego John Fell; Fundacja Judaica-Centrum Kultury Żydowskiej, Kraków 2020, ISBN 978-83-93633968; seria: „The 2018 Aleksander and Alicja Hertz Annual Memorial Lecture”, No. 15);
• XI Nie bądź obojętny. XI Thou shalt not be indifferent (zbiór tekstów i przemówień; wybór tekstów: Michał Majewski, Marta Markowska, prof. Adam Daniel Rotfeld, prof. Dariusz Stola, Marian Turski, Piotr Wiślicki; wstęp Olga Tokarczuk, Wydawnictwo Czarne-Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Wołowiec-Warszawa 2021, ISBN 978-83-8191-251-8; wydanie 2: Wydawnictwo Czarne-Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Wołowiec-Warszawa 2023, ISBN 978-83-819162-8-8);
• Opór cywilny z perspektywy świadka historii (Wydawnictwo Austeria, Kraków 2023, ISBN 978-83-7866-624-0).

Marian Turski (2023)

Opracowania, prace redakcyjne, udział w pracach zbiorowych

• Dziejów Polski blaski i cienie (autor wyboru, opracowania oraz rozmowy ze współautorami na końcu książki pt. Zamiast posłowia; autorzy: Juliusz Bardach, Aleksander Gieysztor, Adam Vetulani, Jerzy Starościak, Jerzy Topolski, Antoni Mączak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Wyczański, Jan Baszkiewicz, Bogusław Leśnodorski, Janusz Pajewski, Stanisław Herbst, Bogdan Suchodolski, Eugeniusz Olszewski, Stefan Kieniewicz; Książka i Wiedza, Warszawa 1968);
• Byli wówczas dziećmi (wybór, opracowanie i wstęp; teksty nadesłane na konkurs tygodnika „Polityka” oraz Rady Ochrony Pomników, Walk i Męczeństwa; Książka i Wiedza, Warszawa 1975; wydanie 2: Książka i Wiedza, Warszawa 1976; wydanie 3: Książka i Wiedza, Warszawa 1980);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Oficyna Wydawnicza „ADIUTOR”, Warszawa 1996, ISBN 83-902971-5-9);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 2 (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej, Warszawa 1999);
• Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946 (redakcja naukowa i przedmowa; przekład z języka hebrajskiego Zoja Perelmuter; posłowie Władysław Bartoszewski; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, ISBN 83-011303-2-6; wydanie 2 zmienione: Wydawnictwo Naukowe PWN 2020, ISBN 978-83-012145-2-4);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 3 (redakcja i wstęp; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2006, ISBN 83-887978-5-9);
• Polish witnesses to the Shoah (pomysł i opracowanie; przedmowa Antony Polonsky; Vallentine Mitchell, London – Portland 2010, ISBN 978-0853034599);
• Czarny rok... Czarne lata... Zbiór wspomnień wojennych, nadesłanych na apel tygodnika „Polityka” i Stowarzyszenia dzieci Holocaustu pt. „Scena, której nie mogę zapomnieć” (autor epilogu; oprac. i przypisy Wiktoria Śliwowska; słowo wstępne: Wiktoria Śliwowska i Katarzyna Meloch; Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce, Warszawa 1993, ISBN 83-863012-6-0; wydanie 2: opracowanie Halina Szostakiewicz; wstęp i opracowanie Katarzyna Meloch; wstęp Wiktoria Śliwowska; „Polityka” 2010, ISBN 978-83-621481-8-9; seria: Biblioteka „Polityki”);
• Na początku było marzenie. Jak powstawało Muzeum Historii Żydów Polskich 1993-2014 / In the beginning was the dream. Creating the Museum of the History of Polish Jews (współautor; pozostali autorzy: Piotr Wiślicki, Małgorzata Niezabitowska, Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Justyna Pobiedzińska; Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce-Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014, ISBN 978-83-93843-43-5);
• Arnold Mostowicz, Żółta gwiazda i czerwony krzyż (autor przedmowy; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi [2014], ISBN 978-83-63182-12-0);
• Halina Taborska, Sztuka w miejscach śmierci. Europejskie pomniki ofiar hitleryzmu (współpraca; Klezmerhojs Wydawnictwo Austeria, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2019, ISBN 978-83-786622-9-7);
• Ilja Erenburg, Wasilij Grossman, Czarna księga. O zbrodniczej, powszechnej zagładzie Żydów dokonanej przez niemiecko-faszystowskich okupantów na tymczasowo zajętych terenach Związku Radzieckiego i w obozach na terenie Polski w czasie wojny 1941-1945 (autor słowa wstępnego; opracowała Joanna Nalewajko-Kulikov; Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2020, ISBN 978-83-65254-99-3);
• Roman Kent, Jedynym wyjściem była odwaga (autor przedmowy; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi 2020, ISBN 978-83-63182-47-2);
• Tadeusz Zych, Mistrz drugiego planu. Artysta malarz Marian Ruzamski 1889-1945 (autor przedmowy; Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega 2022, ISBN 978-83-886608-2-5);
• Marian Berland, Dni długie jak wieki. Świadectwo z ukrycia od powstania w getcie warszawskim 1943-1944 (autor wprowadzenia; Ośrodek KARTA – Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-66707-88-7);
• Elie Wiesel, Noc (autor przedmowy; tłumaczenie Hanna Abramowicz; Kompania Mediowa 2023, ISBN 978-83-965958-5-0);
• Dlaczego Powstanie wybuchło tak późno w: Marian Turski. Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (redakcja Teresa Dunin; pozostałe teksty: Iwona Hofman, Antony Polonsky, Dariusz Stola, Konrad Zieliński; Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2022, s. 19–29, ISBN 978-83-227-9567-5);
• Dlaczego Powstanie wybuchło tak późno w: Wokół nas morze ognia (publikacja towarzysząca wystawie: Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim; redakcja merytoryczna: Barbara Engelking, Zuzanna Schnepf-Kołacz; Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, s. 185–196, ISBN 978-83-966189-3-1);
• Łukasz Tomasz Sroka, Lili Haber. Drugie pokolenie po Holokauście w Izraelu. Narodziny nowego narodu (autor przedmowy; Wydawnictwo Austeria, Kraków 2023, ISBN 978-83-7866-608-0);
• Opór cywilny z perspektywy świadka historii w: Żydzi w walce z Niemcami 1939-1945 | Jews Against Nazi Germany 1939-1945 (współautor, str. 197-211; redakcja Krzysztof Persak; Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów - Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN - Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-63444-75-4).

Nagrody i odznaczenia

Szablon przedstawiający Mariana Turskiego wykonany na warszawskim Muranowie przez grupę 3fala

• Srebrny Krzyż Zasługi (1946)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1997)
• Krzyż Oficerski Orderu Zasługi RFN (2007)
• Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej (2012)
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RFN (2013)
• Honorowa Nagroda „Kowadła” przyznana przez Radę Stowarzyszenia „Kuźnica” (2014)
• Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Ochrony Praw Człowieka” (2015)
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2015)
• Honorowe obywatelstwo miasta stołecznego Warszawy (2018)
• Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga (2020)
• Nagroda Honorowa Superbrands przyznawana „wybitnym osobistościom wpływającym pozytywnie na wizerunek Polski za granicą” (2020)
• Nagroda Honorowa im. Sérgio Vieira de Mello Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka (2020)
• Odznaka „Adwokatura Zasłużonym” (2020)
• Krzyż Oficerski Orderu „Za Zasługi dla Litwy” (2021)
• Medal Wolności Słowa przyznany przez Fundację Grand Press – Medal Specjalny za bycie Świadkiem (2021)
• Krzyż Kawalerski I Klasy Odznaka Honorowa za Zasługi dla Republiki Austrii (2021)
• Doktor honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (2022)
• Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi (2023)
• Honorowy Medal 600-lecia Miasta Łodzi „za działania na rzecz rozwoju Łodzi przyznawane z okazji 600-lecia Miasta” (2023)

Linki zewnętrzne

• Marian Turski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-04-23] .