Quo vadis

powieść historyczna Henryka Sienkiewicza

Quo vadis: Powieść z czasów Neronapowieść historyczna Henryka Sienkiewicza.

Quo vadis: Powieść z czasów Nerona
ilustracja
Autor

Henryk Sienkiewicz

Typ utworu

powieść historyczna

Wydanie oryginalne
Język

polski

Data wydania

26 marca 1895 – 29 lutego 1896 (czasopismo)
1896 (druk zwarty)

Wydawca

Gazeta Polska

Publikowana najpierw w odcinkach w warszawskiejGazecie Polskiej” (lata 1895–1896) i – z minimalnym opóźnieniem w stosunku do „Gazety” – także w krakowskim dziennikuCzas” i „Dzienniku Poznańskim”. Wkrótce powieść została wydana w formie druku zwartego, jej premiera odbyła się w Krakowie, w 1896 roku. Powieść odniosła światowy sukces i została przetłumaczona na ponad pięćdziesiąt języków. Pełny tekst powieści Quo vadis znajduje się w rękopisie Biblioteki Narodowej, a we wrocławskim Ossolineum znajduje się 39 luźnych kart pierwszego szkicu powieści[1]. Rękopis BN został zakupiony od spadkobierców Leopolda Kronenberga. Karty znajdujące się w zbiorach Ossolineum pochodzą ze zbiorów rodziny pisarza z Oblęgorka.

Henryk Sienkiewicz dostał Literacką Nagrodę Nobla za całokształt twórczości. Quo vadis jest jednym z najbardziej znanych dzieł autora, dlatego częstym błędem jest uznawanie, że nagroda Nobla została przyznana właśnie za to dzieło. W istocie w 1905 roku Sienkiewicz otrzymał ją za wybitne osiągnięcia pisarskie w literaturze epickiej[2].

Tytuł książki to łaciński zwrot, oznaczający: Dokąd idziesz?. Odwołuje się on do słów Quo vadis, Domine? (Dokąd idziesz, Panie?), wypowiedzianych według legendy, przywołanych również w powieści, przez apostoła Piotra do Chrystusa.

Ilustracje do powieści wykonali m.in. znani malarze Piotr Stachiewicz i Jan Styka.

W 1894 roku powstały pierwsze rozdziały Quo vadis, które ukazały się drukiem od marca 1895 roku w warszawskiej „Gazecie Polskiej”, krakowskim „Czasie” oraz „Dzienniku Poznańskim” (do lutego 1896 roku). Wydanie książkowe pojawiło się niedługo później i zrobiło zawrotną karierę w całej Europie. Książka do dziś cieszy się wyjątkową popularnością, została przetłumaczona na 57 języków, w tym na arabskijapoński, a także esperanto i opublikowana w ponad 70 krajach[6]Quo vadis wielokrotnie adaptowano i wystawiano na deskach teatrów, ukazała się opera oparta na motywach powieści. W 1913 roku dzieło zostało po raz pierwszy sfilmowane, a później było ekranizowane jeszcze kilkakrotnie.

W 2016 Sienkiewiczowską powieść odczytywano publicznie podczas akcji społecznej propagującej znajomość literatury narodowej – Narodowe Czytanie Quo vadis[3][4]. Z tej okazji 3 września rękopis powieści opuścił na jeden dzień skarbiec Biblioteki Narodowej i można go było oglądać w warszawskim Pałacu Rzeczypospolitej. Rękopis ten był własnością rodziny Kronenbergów i złożony był w Banku Handlowym[5]. Do Biblioteki Narodowej trafił w 1951[5]. Od 2024 manuskrypt prezentowany jest na wystawie stałej w Pałacu Rzeczypospolitej[5].

Miejsce i czas akcji

edytuj
 
Popiersie Henryka Sienkiewicza w kościele Domine Quo Vadis w Rzymie na Via Appia Antica.

Akcja rozgrywa się głównie w Rzymie, podczas końcowych 6 lat panowania Nerona (6368 r.), akcja epilogu – ok. 68 r. Wydarzenia pozwalające określić czas akcji to: przybycie Winicjusza do Rzymu po zawarciu pokoju z Partami (63 r.), pożar Rzymu (64 r.), śmierć Petroniusza (66 r.), śmierć Nerona (68 r.). Rzym był wówczas miastem wielonarodowościowym, bardzo zróżnicowanym.

Opis fabuły

edytuj
 
Pocztówka ze sceną z „Quo Vadis”: „Ligia porzuca dom Aulusa” (Domenico Mastroianni, 1913).

Głównym wątkiem powieści jest miłość Winicjusza i Ligii. Należą oni do dwóch odrębnych światów: Winicjusz jest patrycjuszem rzymskim, Ligia zakładniczką pochodzącą z barbarzyńskiego plemienia Ligów, a także chrześcijanką. Wątek miłosny posiada liczne zwroty akcji: ucieczkę Ligii, jej poszukiwania przez Winicjusza, próbę porwania, przemianę Winicjusza i przyjęcie przez niego chrztu, wreszcie uwięzienie i cudowne ocalenie na arenie. Historyczny wątek powieści skupia się na osobie rzymskiego cesarza Nerona, a także na prześladowaniach i szerzeniu się wiary chrześcijańskiej. Istotną dla utworu postacią jest Petroniusz – rzymski patrycjusz, bliski doradca Nerona, wyrocznia smaku i elegancji, będący w powieści symbolem odchodzącej kultury antycznej. Balansujący na krawędzi życia i śmierci, krytykuje pomysł cesarza i przegrywa. Tak jak zaczął, kończy akcję, umierając samobójczo w ramionach ukochanej Eunice. Najbardziej tragiczną i jednocześnie komiczną postacią jest Chilon Chilonides. Nie ma zasad moralnych i jest gotów sprzedać niewinnego. Jednak i w nim zachodzi poważna zmiana, na końcu umiera na krzyżu w obronie tych, których wydał – chrześcijan. Punkt kulminacyjny stanowi walka Ursusa z turem. Pokonanie zwierza oznacza szczęśliwe zakończenie wątku miłosnego. Odtąd Ligia, Winicjusz i Ursus są pod opieką ludu rzymskiego. Ten moment symbolizuje także odwrót sympatii Rzymian od Nerona i zwrócenie się ku chrześcijanom.

Bohaterowie

edytuj

W powieści pojawiają się:

  • augustianie – najbliżsi z otoczenia cesarza Nerona (doradcy).
  • patrycjusze – możne rody rzymskie w senacie, sprawują najwyższe urzędy, biorą udział w wyprawach wojennych.
  • plebejusze– ludzie wolni, ale niezbyt bogaci (kupcy, rzemieślnicy, a także wolna biedota).
  • niewolnicy – często to jeńcy wojenni, nie mają żadnych praw, wśród nich wyróżniają się gladiatorzy.

Bohaterowie historyczni[6]

  • Akte – wyzwolenica i kochanka Nerona, pochowała ciało cesarza.
  • Aulus Plaucjusz – konsul, namiestnik Panonii i Brytanii, mąż Pomponii Grecyny.
  • Lukan – poeta, bratanek Seneki, bliski towarzysz Nerona. Brał udział w spisku Pizona, za co został skazany na śmierć i popełnił samobójstwo.
  • Neron – cesarz rzymski, panował w latach 54–68. W 65 r. brutalnie stłumił wymierzony przeciw sobie spisek Pizona. Popełnił samobójstwo w willi wyzwoleńca Faona.
  • św. Paweł Apostoł
  • Petroniuszarbiter elegantiarum, mistrz dobrego smaku, patrycjusz rzymski, obiekt zawiści Tygellina, zamieszany w spisek Pizona, popełnił samobójstwo. W utworze Sienkiewicza jest wujem Marka Winicjusza, epikurejczykiem, estetą, odmawia udziału w spisku.
  • św. Piotr Apostoł
  • Pizon – konsul, w 65 r. przywódca spisku przeciw Neronowi.
  • Pomponia Grecyna – żona Aulusa Plaucjusza, według przekazu Tacyta rzeczywiście poddana sądowi mężowskiemu z podejrzenia o wyznawanie obcego zabobonu.
  • Poppea Sabina – druga żona Nerona, również jego ofiara – zmarła podczas kolejnej ciąży, kopnięta przez cezara.
  • Seneka Młodszy – poeta, pisarz, filozof rzymski – stoik, dawny nauczyciel Nerona. Uczestnik spisku Pizona, popełnił samobójstwo.
  • Tygellin – prefekt pretorianów, wierny zausznik Nerona, rywal Petroniusza o względy cesarza.
  • Wespazjan – późniejszy cesarz rzymski, za czasów Nerona namiestnik Afryki. Wsławił się drzemkami podczas występów cesarza, za co popadł w niełaskę[7].
  • Westynus – konsul, jego pierwszą żoną była Statilia Messalina, początkowo jeden z najbliższych przyjaciół Nerona, następnie przez niego zgładzony.

Bohaterowie fikcyjni

 
Ligia Piotra Stachiewicza
  • Marek Winicjusz – patrycjusz rzymski, trybun wojskowy. Zakochuje się w Ligii i pod jej wpływem zostaje chrześcijaninem.
  • Ligia (Kallina) – córka wodza barbarzyńskiego plemienia Ligiów, zakładniczka Rzymu, wychowana przez Aulusa Plaucjusza i Pomponię Grecynę. Chrześcijanka, ukochana Marka Winicjusza. Jednak odmawia zostania kochanką Winicjusza i ucieka przy pomocy Ursusa. Dzięki niej młody patrycjusz przechodzi przemianę, stając się chrześcijaninem. Wówczas Ligia zgadza się go poślubić.
  • Ursus – po chrzcie Urban; służył matce Ligii, po jej śmierci przyrzekł, że będzie bronić jej córki; odznaczał się potężną siłą fizyczną: zabił zapaśnika Krotona, na arenie gołymi rękami pokonał tura.
  • Glaukus – z pochodzenia Grek; lekarz; chrześcijanin; kilkakrotnie skrzywdzony przez Chilona Chilonidesa, który sprzedał w niewolę jego dzieci i żonę; wielokrotnie przebaczał Chilonowi jego czyny, czym w końcu przyczynił się do jego nawrócenia; zginął na płonącym krzyżu - pochodni Nerona.
  • Kryspus – fanatyczny chrześcijanin, bardzo radykalny, ginie na krzyżu podczas Igrzysk.
  • Eunice – niewolnica i kochanka Petroniusza, wybiera śmierć samobójczą z ukochanym zamiast wyzwolenia i życia pośród jego bogactw.
  • Chilon Chilonides – filozof; Grek; żyje z nauczania przypadkowych ludzi i oszustw; jest łasy na pieniądze – wydaje chrześcijan Neronowi za posadę i złoto, wcześniej sprzedał rodzinę Glaukusa w niewolę; nawraca się pod koniec powieści (pod wpływem postawy Glaukusa umierającego na płonącym palu).
  • Germanin Gulo – niewolnik, wychowawca i nauczyciel Marka Winicjusza.

Interpretacja

edytuj

Utwór ma wyraźną wymowę ideową, głosi zwycięstwo idei moralnej nad fizyczną przemocą. Pojawiały się interpretacje, które Ligię pochodzącą z północnego ludu Ligiów utożsamiały z Prasłowianami, wiele domysłów snuto na temat kim jest i kogo oznacza Ursus, olbrzym ratujący księżniczkę (Polskę)[8]. W ówczesnej literaturze europejskiej autorzy często wstawiali bohaterów swojej narodowości – np. J. Verne. Ówczesna nauka także nie odrzucała jednoznacznie hipotezy o Ligach jako Prasłowianach.

Tytuły alternatywne

edytuj

Tytuły poszczególnych wydań nieznacznie się od siebie różniły. Różnice dotyczyły podtytułów oraz znaku zapytania.

  • Quo vadis
  • Quo vadis?
  • Quo vadis: Powieść z czasów Nerona
  • Quo vadis?: Powieść z czasów Nerona

Ekranizacje

edytuj

Na podstawie książki nakręcono kilka filmów:

Adaptacje muzyczne

edytuj

Literackie nawiązanie

edytuj

Na Quo vadis Sienkiewicza oparta została fabuła powieści Quo vadis. Trzecie tysiąclecie autorstwa Martina Abrama, której akcja rozgrywa się w XXII wieku.

Przypisy

edytuj
  1. Jadwiga Chojko-Boutière, Dwie wersje „Pieśni Nerona” w rękopisie „Quo vadis”, Pamiętnik Literacki nr 57/3, 1966
  2. Nobel Prizes – Literature 1905
  3. 2016 Quo vadis. www.prezydent.pl. [dostęp 2016-09-03]. (pol.).
  4. Narodowe Czytanie – 2016. www.polskieradio.pl, 2016-09-03. [dostęp 2016-09-03]. (pol.).
  5. a b c Pałac Rzeczypospolitej. Trzy razy otwierana. Najcenniejsze zbiory Biblioteki Narodowej w Pałacu Rzeczypospolitej. Tomasz Makowski (oprac.), Patryk Sapała (współprac.). Warszawa: Biblioteka Narodowa, 2024, s. 9, 166.
  6. E. Jastrzębowska, Rzym w czasach „Quo vadis”, Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 115–122.
  7. A. Krawczuk, Poczet cesarzy rzymskich – pryncypat, Iskry, 1996, s. 109–110.
  8. J. Kulczycka-Saloni, A. Nofer-Ładyka, Literatura polska okresu realizmu i naturalizmu, PZWS, 1968, s. 143–146.

Linki zewnętrzne

edytuj