Wikipedia

Łazienki Królewskie w Warszawie

park w Warszawie

Łazienki Królewskie – zespół pałacowo-ogrodowy w Warszawie założony w XVIII wieku przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Od 1960 siedziba Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie.

Łazienki Królewskie
Obiekt zabytkowy nr rej. 2/1 z 1.07.1965
Ilustracja
Pałac Na Wyspie, fasada północna (2019)
Państwo

 Polska

Województwo

 mazowieckie

Miejscowość

Warszawa

Dzielnica

Śródmieście

Adres

ul. Agrykola 1

Powierzchnia

ok. 76[1] ha

Data założenia

XVIII wiek

Projektant

Dominik Merlini, Jan Chrystian Kamsetzer, Jan Chrystian Szuch

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Łazienki Królewskie”
Ziemia52°12′52″N 21°01′54″E/52,214444 21,031667
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Łazienki na akwareli Zygmunta Vogla, koniec XVIII wieku
Hipodrom wybudowany w 1927
Nieistniejący pawilon wzniesiony dla przechowywania kolekcji drzew egzotycznych z Nieborowa
Ermitaż
Biały Dom
Pałac Myślewicki
Amfiteatr
Wielka Oficyna (tzw. Podchorążówka)
Nowa Kordegarda
Stara Pomarańczarnia
Nowa Pomarańczarnia
Stara Kordegarda
Świątynia Sybilli
Pomnik Fryderyka Chopina
Most i pomnik Jana III Sobieskiego
Promenada prowadząca od Białego Domku do pałacu Na Wyspie

Nazwa zespołu pochodzi od barokowego pawilonu Łaźni, wzniesionego w latach 80. XVII wieku przez Stanisława Herakliusza Lubomirskiego i przebudowanego przez Stanisława Augusta Poniatowskiego na pałac Na Wyspie[2]. Oprócz budynków, pawilonów oraz wolnostojących rzeźb znajdują się tam cztery ogrody: Królewski, Romantyczny, Modernistyczny oraz Chiński.

Historia edytuj

Łazienki do 1798 edytuj

W średniowieczu w miejscu Łazienek znajdował się zwierzyniec służący jako teren polowań książąt mazowieckich[2]. W latach 80. XVII wieku właściciel tego terenu, marszałek wielki koronny Stanisław Herakliusz Lubomirski, zbudował tam dwa pawilony: Ermitaż oraz bogato dekorowany pawilon Łaźni. Obydwa zostały zaprojektowane przez Tylmana z Gameren[2].

We wrześniu 1764 Ujazdów wraz ze zwierzyńcem został kupiony od Elżbiety (wdowy po Teodorze Lubomirskim) i jej syna Kacpra przez Stanisława Augusta Poniatowskiego (w tamtym czasie jeszcze stolnika litewskiego)[3]. Przygotowując się do roli króla, szukał poza miastem miejsca na swoją prywatną rezydencję[3]. Na terenie dawnego zwierzyńca przeprowadzono prace melioracyjne i wykarczowano stare olchy[4]. Jego przekształcanie w letnią rezydencję królewską – krajobrazowy park angielski ozdobiony pawilonami – rozpoczęto w 1774, po zarzuceniu rozpoczętego projektu przebudowy Zamku Ujazdowskiego[5]. Pierwszym budynkiem zbudowanym przez króla w Łazienkach był Biały Dom[2]. W 1784 w miejscu niewielkiej sadzawki powstałej w czasach Lubomirskiego wykopano dwa duże stawy, na północ i południe od przebudowanego z pawilonu Łaźni pałacu Na Wyspie. Staw południowy otrzymał fantazyjną linię brzegową z romantyczną kępą, na której wzniesiono scenę Amfiteatru[6] (drugi teatr na terenie Łazienek powstał w Starej Pomarańczarni)[7]. Wszystkie obiekty wzniesione przez króla były utrzymane w stylu klasycyzmu[7].

Park założono na skarpie warszawskiej: na jej tarasie górnym, zboczu oraz terenie poskarpowym[8]. Miało to duże walory krajobrazowe, stwarzając jednocześnie urozmaicone warunki dla flory i fauny[8]. W różnych częściach parku z jego drzewostanem liściastym i iglastym, z siecią dróg, ścieżek i kanałów, wzniesiono niewielkie budynki ogrodowe zaprojektowane przez nadwornych architektów Stanisława Augusta Poniatowskiego[7][9]. Pomiędzy Białym Domem a pałacem Na Wyspie urządzono szeroką aleję nazwaną Promenadą, a na jej skrzyżowaniu z Drogą Wilanowską wzniesiono Altanę Chińską[10]. Obszar parku powiększono od strony zachodniej, przenosząc mieszkającą tam ludność do nowej osady – Nowej Wsi[7].

Stanisław August Poniatowski, którego oficjalną siedzibą był należący do skarbu Rzeczypospolitej Zamek Królewski, przebywał w Łazienkach od końca maja do września[11]. Gościł tam m.in. przedstawicieli innych państw, uczonych i literatów[7]. Król mieszkał w przebudowanym z pawilonu Łaźni pałacu Na Wyspie, rodzina królewska w Białym Domu, wyżsi urzędnicy dworscy w pałacu Myślewickim, a niżsi urzędnicy i służba – w Wielkiej Oficynie[12]. Park był dostępny dla publiczności[13].

W 1767 do Łazienek został przyłączony Belweder, w którym w 1768 uruchomiono Królewską Fabrykę Farfurów[14]. W 1784 w zamian za przylegającą do Łazienek część Solca król przekazał magistratowi Starej Warszawy jurydyki Mariensztat i Stanisławów[15].

Lata 1798–1918 edytuj

Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego (1798) Łazienki przeszły na własność jego bratanka Józefa Poniatowskiego[16].

W latach 1801–1805 w Białym Domu mieszkał w okresie letnim przebywający na wygnaniu król Francji Ludwik XVIII[17].

W 1808 Józef Poniatowski przekazał Belweder za długi Onufremu Kickiemu[16]. Po śmierci księcia (1813) Łazienki stały się własnością jego siostry, Marii Teresy z Poniatowskich Tyszkiewiczowej[18]. Ta w 1817 sprzedała je carowi Aleksandrowi I[18]. W 1818 wydzielono z nich północno-zachodnią część ogrodu z przeznaczeniem na Ogród Botaniczny[19]. Po zakupie w tym samym roku przez rząd Królestwa Polskiego Belwederu z przeznaczeniem na siedzibę wielkiego księcia Konstantego, został on ponownie połączony z Łazienkami[18].

Romanowowie kontynuowali prace w Łazienkach. Wzniesiono m.in. Świątynię Sybilli (ok. 1820), Świątynię Egipską (1822) i Koszary Kantonistów (1826) oraz przebudowano Nową Kordegardę (1830). W latach 1844–1846 w przebudowanym zachodnim pawilonie pałacu Na Wyspie powstała cerkiew św. Aleksandra Newskiego[20]. Do Łazienek przywieziono z Nieborowa zakupioną przez cara Aleksandra II od Zygmunta Radziwiłła kolekcję drzew egzotycznych[21][22], na potrzeby której ok. 1870 wzniesiono specjalny pawilon[23]. Jej najważniejszą część stanowił największy w Europie zbiór drzew pomarańczowych (ponad 100 sztuk, z których ok. 70 liczyło 300–400 lat)[24][25]. Pochodzącą z Drezna kolekcję Radziwiłłowie otrzymali od Augusta II Mocnego[24].

W maju 1849 car Mikołaj podejmował w Łazienkach cesarza Franciszka Józefa[26]. W podpisanym wtedy porozumieniu Rosja zobowiązała się do udzielenia Austrii pomocy wojskowej w celu stłumienia powstania na Węgrzech[26].

Na podstawie porozumienia magistratu i carskiej administracji należący do Romanowów zespół pałacowo-parkowy Łazienek i Belwederu był udostępniany dla publiczności[27]. W 1891 park Łazienkowski został ogrodzony[28]. Po wybuchu I wojny światowej, w latach 1914–1915, Rosjanie ewakuowali z obiektów w Łazienkach ruchome wyposażenie wnętrz[29]. Pozostawiona w Warszawie nieborowska kolekcja drzew pomarańczowych wymarzła w 1915[30] w nieogrzewanych pomieszczeniach, a pawilon, w którym się znajdowała, został rozebrany po wojnie[31].

II Rzeczpospolita edytuj

W okresie II Rzeczypospolitej Łazienki jako dawne mienie carskie przeszły na własność Skarbu Państwa[32]. Wywiezione przez Rosjan ruchome wyposażenie wnętrz zostało zwrócone w 1921 na mocy traktatu ryskiego[33].

W 1926 w zachodniej części parku, przy Alejach Ujazdowskich, odsłonięto pomnik Fryderyka Chopina[34].

W 1927 w południowo-wschodniej części Łazienek wybudowano hipodrom z drewnianymi trybunami, uznawany za jeden z najpiękniejszych tego typu obiektów w Europie[35].

II wojna światowa edytuj

Podczas obrony Warszawy we wrześniu 1939 kolekcje Państwowych Zbiorów Sztuki przewieziono do gmachu Muzeum Narodowego, a na terenie Łazienek stacjonowało wojsko[36].

W 1940 Łazienki zostały zamknięte przez niemieckie władze okupacyjne dla ludności polskiej[37]. 31 maja 1940 Niemcy wysadzili w powietrze pomnik Chopina[38]. Zlikwidowano jako instytucję Ogród Botaniczny, a jego teren przyłączono do Łazienek[39], którym nadano niemiecką nazwę Seegarten[40]. Wiele dzieł sztuki zostało wywiezionych do rezydencji Hansa Franka w Krzeszowicach[41].

Po upadku powstania warszawskiego, w grudniu 1944, Niemcy oblali wnętrza pałacu Na Wyspie benzyną i podpalili je[42]. W ścianach częściowo spalonego budynku nawiercono otwory na dynamit, jednak nie wysadzono go w powietrze[43]. Pożary zniszczyły także Ermitaż i Starą Kordegardę, a pałac Myślewicki, Biały Dom i Nową Pomarańczarnię zdewastowano[44]. Zniszczono rośliny egzotyczne przechowywane w Starej i Nowej Pomarańczarni oraz uszkodzono niektóre rzeźby znajdujące się na terenie ogrodu[44]. Straty w drzewostanie wyniosły ok. 25%[45].

Po 1945 edytuj

Od 1959, od maja do września, pod odbudowanym pomnikiem Fryderyka Chopina zaczęły być organizowane niedzielne koncerty chopinowskie, organizowane przez Towarzystwo im. Fryderyka Chopina i Stołeczną Estradę[46]. Pałac Na Wyspie przekazano Muzeum Narodowemu w Warszawie, natomiast Łazienki jako całość podlegały Pałacowi Kultury i Nauki[47].

W kwietniu 1960 w Łazienkach utworzono muzeum, będące oddziałem Muzeum Narodowego w Warszawie[48][49]. Po zakończeniu odbudowy i urządzania wnętrz do zwiedzania udostępniono siedem pierwszych odrestaurowanych sal pałacu Na Wyspie[49].

W latach 1958–1970 w pałacu Myślewickim odbywały się poufne rozmowy pomiędzy ambasadorami Chińskiej Republiki Ludowej i Stanów Zjednoczonych, których wynikiem było nawiązanie stosunków dyplomatycznych między tymi krajami[50]. W 1995 dotychczasowy oddział Muzeum Narodowego przekształcono w samodzielną placówkę – Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie[51].

W 1973 park Łazienkowski, administrowany przez zarząd Pałacu Kultury i Nauki, został przekazany pod opiekę Miejskiego Przedsiębiorstwa Robót Ogrodniczych[52].

W latach 2012–2015 przeprowadzono kapitalny remont pałacu Na Wyspie, a także Amfiteatru i pałacu Myślewickiego oraz ich otoczenia. Z parkowych alejek całkowicie usunięto asfalt zastępując go kostką brukową lub nawierzchnią mineralną[53]. W 2018 do Muzeum Łazienki Królewskie przyłączono Muzeum Łowiectwa i Jeździectwa[54].

W związku z pandemią COVID-19 w marcu 2020, jeszcze przed wprowadzeniem od 1 kwietnia przez rząd Mateusza Morawieckiego zakazu korzystania z terenów zieleni[55], park wraz ze wszystkimi obiektami muzeum został zamknięty do odwołania[56]. Został ponownie otwarty po uchyleniu zakazu przez rząd 20 kwietnia 2020[57].

Powierzchnia Łazienek Królewskich wynosi ok. 76 ha[58][1], w tym powierzchnia wód 4,9 ha[59]. Ogółem znajduje się tam ok. 40 budynków, z czego 10 o bardzo dużej wartości historycznej i artystycznej. Na teren parku prowadzi 10 bram[60].

Muzeum Łazienki Królewskie jest członkiem Stowarzyszenia Europejskich Rezydencji Królewskich (Association of European Royal Residences)[61].

Dyrektorzy Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie edytuj

Obiekty architektoniczne na terenie Łazienek Królewskich edytuj

Obiekty projektowane przez Tylmana z Gameren edytuj

Obiekty projektowane przez Dominika Merliniego edytuj

Obiekty projektowane przez Jana Christiana Kamsetzera edytuj

Obiekty projektowane przez Wilhelma Henryka Mintera edytuj

Obiekty projektowane przez Jakuba Kubickiego edytuj

Obiekty projektowane przez Adama Adolfa Loewego i Józefa Orłowskiego edytuj

Obiekty innych architektów edytuj

Ogrody edytuj

W 2015 przed Starą Pomarańczarnią powstał niewielki Ogród Holenderski[74].

Pomniki i rzeźby edytuj

 
Rzeźba psa Asa
 
Omfalos

Inne obiekty i upamiętnienia edytuj

Obiekty nieistniejące edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Łazienki Królewskie. Ogrody. lazienki-krolewskie.pl. [dostęp 2017-10-31].
  2. ↑ a b c d Wielka Encyklopedia PWN. Tom 16. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 272. ISBN 83-01-13826-2.
  3. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Stanisław August. Król-architekt. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, s. 71. ISBN 83-04-00850-5.
  4. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 97.
  5. ↑ Aleksander Gieysztor, Janusz Durko: Warszawa. Jej dzieje i kultura. Warszawa: Arkady, 1980, s. 209, 213. ISBN 83-213-2958-6.
  6. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 105.
  7. ↑ a b c d e Anna Berdecka, Irena Turnau: Życie codzienne w Warszawie okresu Oświecenia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1969, s. 18.
  8. ↑ a b Czesław Łaszek: Przyroda Warszawy. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, s. 9.
  9. ↑ Wojciech Fijałkowski: Szlakiem warszawskich rezydencji i siedzib królewskich. Warszawa: Wydawnictwa PTTK „Kraj”, 1990, s. 47. ISBN 83-7005-191-X.
  10. ↑ Mariusz Karpowicz (red.): Sztuka Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 194. ISBN 83-01-04060-2.
  11. ↑ Paweł Jaroszewski: Łazienki. Spacer z Markiem Kwiatkowskim. Warszawa: Wydawnictwo Nobilis, 2005, s. 29. ISBN 83-917612-6-6.
  12. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Arkady, 1968, s. 64.
  13. ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 16. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003, s. 273. ISBN 83-01-13826-2.
  14. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 34. ISBN 83-7255-684-9.
  15. ↑ Andrzej Zahorski: Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970, s. 60.
  16. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 142. ISBN 83-7255-684-9.
  17. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 132. ISBN 978-83-935584-3-8.
  18. ↑ a b c Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 143. ISBN 83-7255-684-9.
  19. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 449. ISBN 83-01-08836-2.
  20. ↑ Piotr Paszkiewicz: Pod berłem Romanowów. Sztuka rosyjska w Warszawie 1815–1915. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1991, s. 73. ISBN 83-900047-7-1.
  21. ↑ Krzysztof Jabłoński, Włodzimierz Piwkowski: Nieborów. Arkadia. Warszawa: Sport i Turystyka, 1988, s. 16, 36. ISBN 83-217-2539-2.
  22. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 133.
  23. ↑ Stefan Kieniewicz: Warszawa w latach 1795–1914. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1976, s. 209.
  24. ↑ a b Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892 (reprint). Warszawa: Wydawnictwo Sowa, 2009, s. 110. ISBN 978-83-60660-38-6.
  25. ↑ Adam Kaczkowski: Czy drzewa prędko obiecują liście w Łazienkach... Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1979, s. 18. ISBN 83-217-2220-2.
  26. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 161. ISBN 83-7255-684-9.
  27. ↑ Krzysztof Oktabiński. Od wirydarza do parku krajobrazowego. „Kronika Warszawy”. 101/102, s. 55, 1996. 
  28. ↑ Ilustrowany przewodnik po Warszawie na rok 1892 (reprint). Warszawa: Wydawnictwo Sowa, 2009, s. 99. ISBN 978-83-60660-38-6.
  29. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 169. ISBN 83-7255-684-9.
  30. ↑ Jerzy S. Majewski: Warszawa na starych pocztówkach. Warszawa: Agora, 2013, s. 147. ISBN 978-83-268-1238-5.
  31. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 169, 171. ISBN 83-7255-684-9.
  32. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 170. ISBN 83-7255-684-9.
  33. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 134.
  34. ↑ Hanna Kotkowska-Bareja: Pomnik Chopina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 42.
  35. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 171. ISBN 83-7255-684-9.
  36. ↑ Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRI, 2005, s. 51–52. ISBN 83-7436-003-8.
  37. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium Historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 38. ISBN 978-83-07-03239-9.
  38. ↑ Hanna Kotkowska-Bareja: Pomnik Chopina. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 48, 50–51.
  39. ↑ Piotr Majewski: Wojna i kultura. Instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo TRI, 2005, s. 153. ISBN 83-7436-003-8.
  40. ↑ Tomasz Szarota: Okupowanej Warszawy dzień powszedni. Studium historyczne. Warszawa: Czytelnik, 2010, s. 49. ISBN 978-83-07-03239-9.
  41. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000, s. 176. ISBN 83-7255-684-9.
  42. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 179. ISBN 83-7255-684-9.
  43. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 449–450. ISBN 83-01-08836-2.
  44. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 180. ISBN 83-7255-684-9.
  45. ↑ Władysław Tatarkiewicz: Łazienki Warszawskie. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1968, s. 136.
  46. ↑ Łazienki Królewskie w Warszawie. Towarzystwo im. Fryderyka Chopina. [dostęp 2011-08-07].
  47. ↑ Marek Kwiatkowski. Już prawie ćwierć wieku walczę o Łazienki... Spotkanie z doc. dr. hab. Markiem Kwiatkowskim. „Kronika Warszawy”. 2(58), s. 48, 1984. 
  48. ↑ Warszawa. Przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”, 1966, s. 23.
  49. ↑ a b Marek Kwiatkowski: Muzeum Łazienki Królewskie, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy. Warszawa: ARX REGIA. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 133. ISBN 978-83-7022-160-7.
  50. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 151–152. ISBN 978-83-935584-3-8.
  51. ↑ Dorota Folga-Januszewska: Muzea Warszawy. Przewodnik. Olszanica: Wydawnictwo BOSZ, 2012, s. 49. ISBN 978-83-7576-159-7.
  52. ↑ Danuta Zawierucha. Kronika wydarzeń w Warszawie 1 IV–10 VI 1973. „Kronika Warszawy”. 16, s. 113, 1973. 
  53. ↑ Tomasz Urzykowski. Łazienki piękniejsze i bez asfaltu. „Gazeta Stołeczna”, s. 3, 11 września 2015. 
  54. ↑ Dziennik Urzędowy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego poz. 91. 22 grudnia 2017. [dostęp 2018-07-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-09-29)].
  55. ↑ Art. 17 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 31 marca 2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. z 2020 r. poz. 566)
  56. ↑ Muzeum Łazienki Królewskie działa online. [w:] Muzeum Łazienki Królewskie [on-line]. [dostęp 2020-03-22].
  57. ↑ Tomasz Urzykowski. Można iść w zielone. „Gazeta Stołeczna”, s. 1, 20 kwietnia 2020. 
  58. ↑ Anna Pawlikowska-Piechocińska: Turystyka i wypoczynek w zabytkowych parkach Warszawy. Gdynia: Novae Res, 2009, s. 111. ISBN 978-83-61194-88-0.
  59. ↑ Marian Gajewski: Urządzenia komunalne Warszawy. Zarys historyczny. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1979, s. 328. ISBN 83-06-00089-7.
  60. ↑ Marek Kwiatkowski: Muzeum Łazienki Królewskie, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy. Warszawa: ARX REGIA. Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego w Warszawie, 2006, s. 135. ISBN 978-83-7022-160-7.
  61. ↑ Full members. europeanroyalresidences.eu. [dostęp 2018-02-01].
  62. ↑ Kwiatkowski nie będzie już dyrektorem warszawskich Łazienek. Życie Warszawy, 2008-09-30. [dostęp 2009-01-02].
  63. ↑ a b Aleksandra Pinkas: Łazienki mają nowego dyrektora. Życie Warszawy, 2008-12-29. [dostęp 2009-01-02].
  64. ↑ Tomasz Urzykowski. Nowy dyrektor Łazienek: zniosę zakaz wchodzenia na trawę. „Gazeta Stołeczna”, 2010-07-16. 
  65. ↑ Nie żyje dyrektor Muzeum Łazienki Królewskie. Prof. Zbigniew Wawer zmarł po ciężkiej chorobie [online], warszawa.wyborcza.pl [dostęp 2023-02-01].
  66. ↑ Marianna Otmianowska dyrektorem Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [online], gov.pl/web/kultura [dostęp 2023-10-05].
  67. ↑ Marianna Otmianowska [online], niepodlegla.gov.pl [dostęp 2023-02-01].
  68. ↑ M. Otmianowska: będziemy kontynuować projekty rozpoczęte przez prof. Wawra [online], dzieje.pl [dostęp 2023-02-01].
  69. ↑ Nowa Palmiarnia. [w:] Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie [on-line]. [dostęp 2022-11-15].
  70. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 186. ISBN 978-83-935584-3-8.
  71. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 197. ISBN 978-83-935584-3-8.
  72. ↑ Izabela Zychowicz, Jadwiga Abramowicz: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. Warszawa: Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, 2013, s. 202. ISBN 978-83-935584-3-8.
  73. ↑ Marta Chodorska, Tomasz Chodorski: Warszawa 2014. Najciekawsze realizacje roku. Warszawa: Wydawnictwo Horn, 2015, s. 201. ISBN 978-83-932396-5-8.
  74. ↑ Dariusz Bartoszewicz. Holenderska obfitość w Łazienkach. „Gazeta Stołeczna”, s. 7, 27–28 sierpnia 2016. 
  75. ↑ Warszawska przyroda. Obszary i obiekty chronione. Warszawa: Biuro Ochrony Środowiska Urzędu m.st. Warszawy, 2005, s. 126.
  76. ↑ Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 114–115. ISBN 978-83-61253-51-8.
  77. ↑ Marek Kwiatkowski: Wielka Księga Łazienek. Warszawa: Prószyński i S-ka SA, 2000, s. 184. ISBN 83-7255-684-9.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Łazienki_Królewskie_w_Warszawie&oldid=73014555”