Amarylkowate
Amarylkowate (Amaryllidaceae J. St.-Hil.) – rodzina bylin jednoliściennych. Systematyka rodziny była przedmiotem daleko idących zmian na przełomie XX i XXI wieku. W ujęciu systematycznym APG III (2009) i APG IV (2016) obejmuje w randze podrodzin, obok amarylkowych, czosnkowe i agapantowe (wcześniej traktowane zwykle jako odrębne rodziny)[2]. Należą tu 73 rodzaje, których przedstawiciele występują na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych[2]. Wiele gatunków z rodzaju czosnek to popularne warzywa. Spożywane są też rośliny z rodzaju Tulbaghia i Nothoscordum. Rośliny z podrodziny amarylkowych są trujące, ale stosowane były w praktykach szamańskich do wywoływania halucynacji. Liczne gatunki uprawiane są jako rośliny ozdobne[3]. Rośliny z podrodziny amarylkowych zawierają alkaloidy amarylkowate, należące do grupy alkaloidów izochinolinowych, o właściwościach leczniczych znanych już w starożytnej Grecji, takie jak likoryna i galantamina, stosowana w leczeniu choroby Alzheimera[4].
Amarylis nadobny | |
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina |
amarylkowate |
Nazwa systematyczna | |
Amaryllidaceae J. St.-Hil. Expos. Fam. Nat. 1: 134. Feb-Apr 1805 |
Morfologia
edytuj- Pokrój
- Rośliny z podziemnymi, mięsistymi cebulami i kłączami okrytymi pozostałościami obumarłych liści[2].
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe, dwurzędowe. Liście unifacjalne, płaskie lub cylindryczne na przekroju; najczęściej nitkowate lub równowąskie, rzadziej lancetowate do jajowatych; zazwyczaj siedzące, rzadko ogonkowe[3].
- Kwiaty
- Kwiaty zebrane w baldachy (rzadko pojedyncze lub tworzące kłos (Allium spicatum), stanowiące skrócone kwiatostany wierzchotkowe. Baldach podparty jest 1-2 do kilku, czasem zrośniętymi ze sobą, listkami okrywy, często obejmującej w całości nie rozwinięty kwiatostan. Kwiaty obupłciowe o budowie promienistej lub dwubocznie symetrycznej. Okwiat złożony jest z 6 (rzadko 3 lub 5), wyrastających w dwu okółkach, zrośniętych przynajmniej u nasady listków, czasem tworzących rurkę. Między listkami a pręcikowiem występują przydatki, czasem okazałe i tworzące powabnię. Pręcików jest zwykle 6 (rzadko 18 lub więcej), przyrośniętych do podstaw listków okwiatu. Najczęściej w obu okółkach jednakowe; zazwyczaj wolne, rzadziej pozrastane (zrośnięte podstawami nitki są u części gatunków czosnku Allium); w dwu okółkach (3+3). Prątniczki występują rzadko, w liczbie 3 lub 4. Pylniki przytwierdzone do nitek grzbietami, zwrócone są do środka kwiatu, otwierają się podłużnym pęknięciem lub porami. Zalążnia górna lub dolna, trójkomorowa, powstaje z trzech owocolistków. Miodniki występują u podstawy lub na szczycie zalążni[3].
- Owoc
- Sucha pękająca torebka, rzadziej niepękająca lub jagoda[3].
Systematyka
edytuj- Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)
Rodzina stanowi grupę siostrzaną szparagowatych Asparagaceae s.l. i w opisanym tu ujęciu opisana została po raz pierwszy w systemie APG III w 2009. Przy czym ścisłe powiązania filogenetyczne wcześniej odrębnie klasyfikowanych rodzin (amarylkowatych, czosnkowatych i agapantowatych) wskazywane były już w systemie APG II (sugerowano w nim możliwość połączenia tych taksonów w jedną rodzinę czosnkowatych Alliaceae s.l.)[2].
Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:
← |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
- Podział rodziny na podrodziny i plemiona według Angiosperm Phylogeny Website i National Plant Germplasm System 2021[2][5]
Podział rodziny opublikowany został także w 2009 r. przez Chase'a, Reveala i Faya[6]. Lista zaakceptowanych nazw rodzajów według Plants of the World Online[7].
- Podrodzina agapantowe (Agapanthoideae Endlicher)
Jeden rodzaj z 9 gatunkami występującymi w południowej Afryce:
- Agapanthus L'Hér. – agapant
- Podrodzina czosnkowe ( Allioideae Herbert)
Takson obejmujący 13 rodzajów łączonych w 3 plemiona. Spośród 795 gatunków aż 690 należy do rodzaju czosnek (Allium). Przedstawiciele wyróżniają się górną zalążnią, obecnością styloidów, rurek mlecznych oraz związków siarki, będących allilowymi pochodnymi cysteiny, nadających roślinom charakterystyczny zapach[2]:
Plemię Allieae Dumortier:
- Allium L. – czosnek
Plemię Tulbaghieae Meisner:
- Tulbaghia L. – tulbagia
Plemię Gilliesieae Baker:
- Gilliesia Lindl. – ubogla
- Ipheion Rafinesque – ifejon
- Latace Phil.
- Leucocoryne Lindl.
- Miersia Lindl.
- Nothoscordum Kunth – notoskordum
- Schickendantziella Spegazzini
- Trichlora Baker
- Tristagma Poepp.
- Podrodzina amarylkowe (Amaryllidoideae Burnett)
Przedstawiciele wyróżniają się dolną zalążnią, okazałymi kwiatami oraz obecnością alkaloidów amarylkowatych (norbelladyny) i aminokwasów niebiałkowych. Należy tu ok. 60[7]–75[2] rodzajów z ponad 900 gatunkami. Łączone są one w 14 plemion, których relacje filogenetyczne w znacznym stopniu są poznane, jednak wciąż podlegają modyfikacjom[2]:
Plemię Amaryllideae Dumortier
- Amaryllis L. – amarylis
- Ammocharis Herb.
- Boophone Herb.
- Brunsvigia Heist.
- Crinum L. – ponętlin, kryn, kryna
- Crossyne Salisb.
- Hessea Herb. – krętolin
- Namaquanula D.Mull.-Doblies & U.Mull.-Doblies
- Nerine Herb. – nerina
- Strumaria Jacq. ex Willd. – zamiłostka
Plemię Calostemmateae D. & U. Müller-Doblies
- Calostemma R.Br. – wyszczerzka
- Proiphys Herb.
Plemię Cyrtantheae Traub
- Cyrtanthus Aiton
Plemię Haemantheae Hutchinson
- Apodolirion Baker
- Clivia Lindl. – kliwia
- Cryptostephanus Welw. ex Baker
- Gethyllis L. – powoń
- Haemanthus L. – krasnokwiat
- Scadoxus Raf.
Plemię Lycoridae D. Müller-Doblies & U. Müller-Doblies
Plemię Galantheae Parlatore
- Acis – Salisb.
- Galanthus L. – śnieżyczka, przebiśnieg
- Leucojum L. – śnieżyca
Plemię Pancratieae Dumortier
- Pancratium L. – pankracjum
Plemię Narcisseae Lamarck & de Candolle
- Narcissus L. – narcyz
- Sternbergia Waldst. & Kit. – sternbergia
Plemię Griffinieae Ravenna
Plemię Hippeastreae Sweat
- Eremolirion Nic.García
- Hippeastrum Herb. – zwartnica, hipeastrum
- Phycella Lindl. – barwotlina
- Pyrolirion Herb. – ogniar
- Rhodolirium Phil.
- Sprekelia Heist. – sprekelia
- Traubia Moldenke
- Zephyranthes Herb. – zefirant
Plemię Eustephieae Hutchinson
- Chlidanthus Herb. – klidant
- Eustephia Cav. – ognizierka
- Hieronymiella Pax
Plemię Eucharideae Hutchinson
- Caliphruria Herb.
- Eucrosia Ker Gawl.
- Mathieua Klotzsch
- Phaedranassa Herb. – brzętka
- Plagiolirion Baker
- Rauhia Traub
- Stenomesson Herb.
- Urceolina Rchb.
Plemię Hymenocallideae Small
- Hymenocallis Salisb. – błonczatka, hymenokalis
- Ismene Salisb. ex Herb. – ismena
- Leptochiton Sealy
Plemię Clinantheae Meerow
- Clinanthus Herb.
- Pamianthe Stapf
- Paramongaia Velarde
Podział nieustalony:
- Cearanthes Ravenna
- Hannonia Braun-Blanq. & Maire
- Lapiedra Lag.
- Vagaria Herb.
Przypisy
edytuj- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-02-12] (ang.).
- ↑ a b c d Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 170-171. ISBN 978-1-84246-634-6.
- ↑ Agata Ptak , Autoreferat, Kraków: Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, 2014 .
- ↑ USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. 2020. Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy). National Germplasm Resources Laboratory, Beltsville, Maryland. [dostęp 2021-02-13]. (ang.).
- ↑ Chase, M. W. Reveal, J. W., & Fay, M. F. 2009. A subfamilial classification for the expanded asparagelean families Amaryllidaceae, Asparagaceae and Xanthorrhoeaceae. Botanical Journal of the Linnean Society 161: 132-136
- ↑ a b Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2021-02-13]. (ang.).
- BioLib: 3379
- EoL: 8187
- Flora of China: 10032
- Flora of North America: 10032
- GBIF: 7682
- identyfikator iNaturalist: 55849
- IPNI: 30000959-2
- ITIS: 182703
- NCBI: 4668
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30000959-2
- Tela Botanica: 100931
- identyfikator Tropicos: 42000442
- identyfikator taksonu Fossilworks: 55831
- CoL: 694