Ferenc Liszt
Ferenc Liszt ([ˈfɛrɛnt͡s ˈlist], niem. Franz Liszt; ur. 22 października 1811 w Raiding, zm. 31 lipca 1886 w Bayreuth) – węgierski kompozytor i pianista, jedna z najwybitniejszych postaci romantyzmu w muzyce[1][2][3][4][5][6][7][8]. Zajmował się też filozofią, pisaniem esejów i artykułów, działał na arenie politycznej[1][2][3][4][5][6][7][8].
Ferenc Liszt (1886) na fotografii Nadara | |
Data i miejsce urodzenia | |
---|---|
Data i miejsce śmierci | |
Narodowość | |
Dziedzina sztuki | |
Epoka | |
Ważne dzieła | |
| |
Odznaczenia | |
Życiorys
edytujDzieciństwo i młodość
edytujFranz Liszt urodził się 22 października 1811 roku we wsi Raiding, 50 kilometrów od Wiednia, gdzie mieścił się folwark księcia Mikołaja II Esterhazyego . Pracował tam jego ojciec, Adam Liszt , kontrabasista i urzędnik[1][2][3][4][5][6][7][8]. Franciszek był „blady i chorowity”, lecz mimo to ćwiczył przez długie godziny grę na fortepianie, i w niedługim czasie został uznany za cudowne dziecko[1][2][3][4][8]. Liszt polubił narodową muzykę węgierską oraz cygańską[2][4].
Gdy młody muzyk miał 9 lat odbył się jego pierwszy koncert, na którym znalazł się Chopin[1][2][3][4][5][6][8]. Arystokraci dostrzegli talent Liszta, i zapewnili mu fundusze na wyjazd do Wiednia i naukę muzyki. W wieku jedenastu lat studiował grę na fortepianie u Carla Czernego oraz kompozycję u Antonia Salieriego[2][3][4][5][6]. Niedługo potem młody kompozytor poznał Beethovena i Schuberta, a Diabelli poprosił go, by jako jeden z pięćdziesięciu kompozytorów napisał wariacje na temat jego prostego walca[1][2][3][4][6].
Choć Liszt zyskiwał coraz większą popularność i wiedzę, nie został przyjęty do paryskiego konserwatorium, pobierał więc prywatne lekcje[2][3][4][6][8]. Jego koncerty przyciągały coraz większą publiczność; ojciec Liszta, jako osoba przedsiębiorcza, zawarł zawczasu umowę z Sébastienem Érardem, by ten dostarczał instrumenty na koncerty Franciszka[4]. Liszt wielokrotnie występował w Londynie, a w Windsorze zagrał przed angielskim królem[2][3][4][6][8].
W międzyczasie skomponował jednoaktową operę Don Sanche.[1][2][3][4][6] W następnych latach wiele podróżował do Francji, Szwajcarii, a nawet do Irlandii[2][3][4]. Jego wynagrodzenie ciągle rosło – w Manchesterze otrzymał sto funtów[3][4][6].
Młodego wirtuoza przerosło jednak tempo kariery – piętnastoletni Liszt przeżył załamanie nerwowe. Zabrano go do Boulogne, gdzie miał zażywać gorących kąpieli w celu uspokojenia – był wtedy rok 1826, a jego ojciec, w wieku 51 lat zmarł na tyfus[3][4][6]. Kompozytor zarabiał teraz na życie głównie jako nauczyciel gry na fortepianie; stał się pobożny, chciał nawet zostać księdzem[2][3][4][6]. Doszedł jednak do siebie, wrócił do Paryża, a w 1828 zakochał się w jednej ze swoich uczennic, jednak jej ojciec, minister handlu, nie chciał o tym słyszeć – Liszta znów ogarnęła choroba[2][3][6]. Całe jego życie było zresztą naznaczone okresami wzlotów i upadków, po których zaznawał swoistego pesymizmu religijnego[2][3][3][6]. Tymczasem fortepian był ciągle udoskonalany, a czas „sprzyjał młodym wirtuozom”[4][6]. W 1831 Liszt spotkał Paganiniego, i zafascynowany jego grą, postanowił zostać „Paganinim fortepianu”[1][2][3][4][5][6][8].
Znów występował jako wirtuoz, poznał też wiele ważnych osobistości związanych z kulturą tamtych czasów – m.in. Alphonsa de Lamartina, Victora Hugo i Heinricha Heinego[1][2][4][5][6]. Związał się z ruchem saintsimonstycznym, popierał poglądy księdza Hugesa-Félicita de Lamennais. Jednak gdy rząd stracił zaufanie do tego ruchu, Liszt opuścił go[4]. Rewolucja lipcowa we Francji w 1830 roku zainspirowała do naszkicowania obecnie mało znanego dzieła, Symfonii rewolucyjnej[2]. Uważał, że „o ile naukowcy mogą jedynie wskazywać środki wiodące do celu, o tyle artystom przypada głoszenie ideałów, do których powinno dążyć społeczeństwo”[4]. Pogląd ten Liszt popierał przez całe życie[4]. Postanowił szerzyć edukację muzyczną, organizował zbiórki pieniędzy dla biednych[4].
Dojrzałość – lata z hrabiną Marie d’Agoult
edytujLiszt był już dojrzałym kompozytorem, co potwierdziły jego liryczne i poetyckie dzieła Harmonies poétiques et religieuses, oparte na poematach Lamartina oraz Apparitions[2][3][4]. Kompozytor „odrzucił” swoją religijną naturę, i zainteresował się kobietami[4] – jako smukły, wysoki i wykształcony muzyk, z ogromnymi, niebieskimi oczami z pewnością był atrakcyjny dla salonowych dam.[4] Poprzez poetę i dramaturga Alfreda de Musset spotkał George Sand i Marie d’Agoult – o sześć lat starszą od niego, inteligentną i pełną temperamentu hrabinę, która przypadła mu do gustu[2][3][4]. Dyskutowali o sprawach religii i sztuce[4]. Ich miłość wywołała skandal[2][3][4] – minął rok, zanim ten związek został skonsumowany[4].
W połowie 1835 roku, tuż po śmierci pierwszego dziecka, kochankowie uciekli do Bazylei, a potem do Genewy[2][3][4]. Niedługo później, 18 grudnia urodziła się ich córka Blandine[2][3][4]. Genewa stała się „bazą” Liszta, który co jakiś czas pozwalał sobie na podróż do Paryża lub Włoch – studiował filozofię na uniwersytecie tego miasta, zaś jego kochanka oddawała się głównie lekturze dzieł filozoficznych i religijnych[4]. Jego żona pisała artykuły, które początkowo były publikowane pod nazwiskiem Liszta[4]. Nieco później sytuacja stała się jeszcze bardziej skomplikowana, gdy dołączył do nich uczeń Liszta, Hermann Cohen[4].
Latem 1836 roku dołączyła do nich George Sand; trochę później wybrali się do Paryża, gdzie utworzyli ménage à trois, oraz założyli salon, który stał się miejscem spotkań literackich i muzycznych[4]. To tu przedstawiono Sand Chopinowi[4]. Tymczasem Liszt rywalizował z innym wirtuozem, Sigismudem Thalbergiem, znakomitym pianistą, zachwalanym przez prasę, faworytem życia muzycznego Wiednia[3][4]. Konfrontację zorganizowano w marcu 1837 roku na rzecz włoskich uchodźców – odbyła się w domu włoskiej księżniczki Belgiojoso[3][4]. Obaj zostali obwołani zwycięzcami, a efektem tej rywalizacji, wraz ze współpracą innych kompozytorów (J.P. Pixisa, C. Czernego, F. Chopina czy H. Herza) było wspólne dzieło Hexameron, złożone z wariacji na temat Marszu Purytanów z opery I Puritani (Purytanie) Vincenza Belliniego[3][4][6].
Liszt i hrabina wyjechali do Włoch; po drodze wzięli udział w koncercie na rzecz strajkujących szwaczek z Londynu[2][3][4]. Liszt zaczął pisać artykuły do gazet, w których atakował „błaznów wykonawczych” (choć sam został określony przez Schumanna „domokrążcą sztuki” – był też znienawidzony przez Brahmsa i Clarę Schumann)[2][3][4]. Napisał m.in. „O pozycji artystów”. Sześć miesięcy później urodziła się ich córka Cosima, przyszła żona Wagnera[2][3][4][6]. Wkrótce powstało wirtuozerskie, potężne dzieło, które przyniosło Lisztowi jeszcze większą sławę kompozytora i pianisty – cykl dwunastu Etiud transcendentalnych – utwór ten jest do dziś uważany za jeden z najtrudniejszych i najwybitniejszych pozycji literatury fortepianowej – Schumann określił go jako „dzieło dla trzech, góra czterech pianistów na świecie”[1][2][3][4][6][7]. Następnie powstały trzyczęściowe Lata pielgrzymstwa zainspirowane podróżami Liszta po Szwajcarii, Włoszech i Francji[2][3][4][6][7]. Przetranskrybował też niektóre utwory Paganiniego (Wielkie etiudy Paganiniego, na podstawie wybranych Kaprysów op.1) i Rossiniego[4].
Żona Liszta chciała, by był kompozytorem „arystokratycznym”, jednak kompozytor nadal prowadził nieokiełznany tryb życia, kontynuował karierę wirtuoza – grał „gdzie się dało”; raz zagrał nawet, gdy był pijany; możliwe, że chciał choć na chwilę uwolnić się od idealistycznej żony[2][3][6][7]. W marcu 1838 roku nastąpiła powódź spowodowana przez wezbranie wód Dunaju; Liszt „skorzystał z okazji” – wyjechał do Wiednia i dał osiem koncertów, które przyniosły mu duży dochód. Rok później, w Rzymie urodził się syn Daniel. Jean-Auguste-Dominique Ingres wykonał rysunek przedstawiający Liszta i zadedykował go hrabinie d’Agoult. Cała rodzina wyruszyła do San Rossore – wówczas małej rybackiej wioski niedaleko Pizy; Liszt dowiedział się tu o marnej sytuacji finansowej projektu zbudowania pomnika Beethovena – na ten cel zebrano dotychczas tylko 424 franki – Liszt podziwiał Beethovena, i w październiku 1839 roku zaoferował swoje wsparcie przy zbieraniu środków[2][3][4]. Przedsięwzięcie wzbudziło zainteresowanie ówczesnych kompozytorów – Schumann sprzedawał swoją Fantazję C-dur[4]. Dzieci Liszta udały się z Marie do Paryża, lecz ze względu na konwenanse zamieszkały ostatecznie z matką kompozytora[2][3][4][6].
Następnie kompozytor udał się w ośmioletnią podróż artystyczną – przemierzał rozległe obszary, czasem pokonując 80 do stu kilometrów dziennie, od Irlandii aż po Gibraltar i Ural[2][3][4][7]. Bardzo możliwe, iż zetknął się z realiami podróży jego epoki – niebezpiecznymi drogami w złym stanie, marną higieną i żywieniem[4]. Rozrywkę kompozytora podczas podróży stanowiły partie wista i bilarda[4]. Liszt był obiektem zainteresowania wiedeńskiej policji, podobnie jak wielu podobnych wirtuozów jego epoki i nie tylko (chociażby Schubert)[4]. Stał się coraz bardziej popularny, tak że zaistniały objawy zbiorowej histerii na punkcie jego muzyki, określanej jako lisztomania[1][2][3][4][5][6][7]. Mimo wszystko ucierpiały na tym jego dzieła – choć było wśród nich kilka dobrych kompozycji, publiczność najbardziej przyciągały proste składanki melodii oraz „reminiscencje”, czyli transkrypcje fragmentów oper m.in. Belliniego i Verdiego, najczęściej z najpopularniejszymi tańcami i ariami[1][2][3][4][6][7]. Powstała też bardzo lubiana etiuda Grand Galop Chromatique oparta jedynie na progresji chromatycznej[4]. Damy zbierały niedopałki cygar i fusy z kawy Liszta[4]. Grał też przed ważnymi osobistościami; był bardzo hojny i przyjazny[4]. Temu wszystkiemu towarzyszył stres, z którym Liszt walczył przy pomocy używek[2][3][4]. Nie wszędzie dobrze go przyjmowano – jego styl bycia wywołał zgorszenie w Niemczech (Liszt był zagorzałym romantykiem i antysemitą, co nie spodobało się tamtejszemu środowisku muzycznemu, złożonemu z klasycystów, którzy często byli Żydami) i Anglii, gdzie publiczność zdobył modny i rzekomo arystokratyczny, a muzycznie niedorastający Lisztowi do pięt Sigismund Thalberg[2][3][4][6]. W czasie rozłąki kochankowie pisali do siebie często, lecz stosunek Liszta do Marie był coraz gorszy – kompozytor nie przestawał być zaborczy, a gdy Charles d’Agoult zaproponował, by Marie do niego wróciła, Liszt zagroził mu pojedynkiem[4]. Oliwy do ognia dolała George Sand, pisząc w 1840 sztukę parafrazującą historię ich małżeństwa. Sztuka poniosła klapę, choć jej przesłanie było złowieszcze[4]. Ostatecznie Liszt rozwiódł się z Marie d’Agoult w 1844 roku[2][3][4][6][7].
Lata z księżną Karoliną von Sayn-Wittgenstein
edytujPodczas pobytu w Kijowie w ramach jednej z podróży artystycznych spotkał księżnę Karolinę von Sayn-Wittgenstein, przybyłą tam, by handlować zbożem[4]. Arystokratka ta przekazała Lisztowi trochę pieniędzy, a on spotkał się z nią, by jej podziękować[4]. Gościł u niej zaledwie dziesięć dni, a jednak tuż po powrocie ze Stambułu wrócił do jej rezydencji. Liszt nie mógł jednak zostać na Ukrainie, lecz księżna rozwiązała ten problem – oboje przenieśli się do Weimaru[2][3][4]. Wcześniej jednak należy wspomnieć, co stało się z dziećmi Liszta – urodziły się za granicą, a więc prawa do nich miał jedynie kompozytor, który nie zezwalał im na kontakt z matką, twierdząc, że je przekupuje. Nie zajmował się jednak nimi, robiła to jego matka. Liszt sprowadził złośliwą guwernantkę, piastującą opiekę nad dziećmi[4]. Córka Cosima poślubiła Hansa von Bülowa; syn Liszta Daniel, z aspiracjami na stanowisko prawnika, zmarł przedwcześnie na galopujące suchoty w wieku 29 lat[4].
Liszt i księżna mieszkali teraz w małej rezydencji w Altenburgu, której otoczenie niewątpliwie inspirowało kompozytora[2][3][4]. Przyjmowali „istne procesje” gości.
Wkład w muzykę i kulturę
edytujLiszt stworzył nowy gatunek muzyczny: poemat symfoniczny, którego charakterystyczną cechą była transformacja motywów, podobna do leitmotivu R. Wagnera i H. Berlioza[2][4][6]. Choć tak naprawdę rozwinął pomysł F. Mendelssohna, sam nadał tej formie muzycznej charakter i oblicze jakie dziś znamy – sam skomponował 13 poematów symfonicznych[1][2][4][6].
W muzyce fortepianowej rozwinął fakturę i technikę pianistyczną, wprowadzając wirtuozerski kunszt do wielu utworów, wyprzedzając impresjonistyczny styl Claude’a Debussy’ego i Maurice’a Ravela, ekspresjonizm Aleksandra Skriabina, a także późnoromantyczny koncert fortepianowy Piotra Czajkowskiego i Siergieja Rachmaninowa. Obalił też tradycyjne struktury tonalne (chociażby w utworze, którego tytuł mówi sam za siebie: Bagatelle sans tonalité, czyli Bagatela bez tonacji) i zachęcał swoich uczniów do tego samego[1][4][6]. Niechęć i opór środowiska muzycznego wywoływała też pogarda Liszta do klasycznych form, zwłaszcza sonaty; tak, że jego niektóre bardziej kontrowersyjne utwory (kończone dysonansem, eksperymentalne) spotkały się z bojkotem głównie z konserwatywnym środowiskiem muzycznym Niemiec (J. Brahms, Robert Schumann, krytyk E. Hanslick)[1][3][4]. Jeden z jego uczniów zapytał o Csaradas macabre: „Czy wolno komponować takie dzieła i ich słuchać”[7]. Prócz niezwykłych osiągnięć jako pianista i dyrygent, nauczał ponad 400 uczniów, skomponował ponad 800 dzieł, z czego co najmniej połowa to transkrypcje[1][2][3][4]. Napisał lub współpracował przy pisaniu przynajmniej 8 książek. Pozostawił pokaźny zbiór korespondencji, a także ponad 200 parafraz utworów innych kompozytorów na fortepian. Był jednym z inicjatorów użycia nowych dźwięków harmonicznych w XIX wieku, przede wszystkim skomplikowanych akordów. Badał nowe techniki muzyczne, zajmował się wariacjami tematycznymi.
Był również aktywnym propagatorem kultury polskiej, zaprzyjaźnionym m.in. z Fryderykiem Chopinem, Adamem Mickiewiczem, Juliuszem Słowackim, Julianem Ursynem Niemcewiczem, Henrykiem Wieniawskim, Juliuszem Kossakiem, Janem Ruckgaberem; uczył także Carla Tausiga, Juliusza Zarębskiego i Józefa Wieniawskiego. Był teściem i przyjacielem Richarda Wagnera. To Wagner namówił Liszta do skrócenia Symfonii Dantejskiej do dwóch części. Liszt został pochowany na cmentarzu w Bayreuth, niedaleko willi i miejsca spoczynku Wagnera.
Podobnie jak wielu artystów w jego czasach, był wolnomularzem[2][4][6][7][9].
Lisztomania
edytujZa życia Liszt był pierwszym tak popularnym i rozchwytywanym celebrytą, otoczonym tłumem fanów i fanek. Stał się prekursorem zachowania dla gwiazd sceny muzycznej XX i XXI wieku. Pierwszy raz szał ogarnął słuchaczy podczas jego koncertu w Berlinie w 1841 r. Termin lisztomania został później użyty przez Heinricha Heinego w felietonie z 25 kwietnia 1844 r. omawiającym paryski sezon koncertowy. Lisztomania charakteryzowała się intensywną histerią w czasach nieznających jeszcze takiej ekscytacji związanej z wydarzeniem muzycznym. Młode kobiety podczas jego koncertów krzyczały, szlochały i omdlewały, czatowały na elementy jego garderoby, zbierały urwane struny od fortepianu, fusy z wypitej przez niego kawy[10].
- 1811 – 22 października urodził się w Raiding (węg. Doborján) na pograniczu austriacko-węgierskim.
- 1820 – pierwszy publiczny występ małego Liszta. Później przeprowadził się do Wiednia.
- 1823 – paryskie konserwatorium odmówiło przyjęcia młodego kompozytora
- 1824 – w Manchesterze odbyła się premiera jego pierwszej opery, Don Sanche
- 1826 – ojciec kompozytora zmarł na tyfus; Liszt ograniczył swoje koncertowanie
- 1833 – spotkał się z Chopinem, dzięki któremu poznał Marie d’Agoult
- 1835 – przeprowadził się do Szwajcarii; na świat przyszło pierwsze z jego trojga dzieci
- 1837 – powrót do Wiednia; koncerty
- 1844 – koniec związku z Marie d’Agoult
- 1847 – poznał księżną Karolinę Sayn-Wittgenstein, z d. Iwanowską
- 1848–1859 – mieszkał w Weimarze
- 1851–1854 – powstała ostateczna wersja Rapsodii węgierskich
- 1857 – koncert w żagańskim kościele farnym na zaślubinach Marii Doroty de Castellane z Antonim Radziwiłłem
- 1862 – zmarła córka kompozytora, Blandine
- 1865 – Liszt przyjął z rąk papieża Piusa IX posługi ostiariatu, lektoratu, egzorcystatu oraz akolitatu[11]
- 1869 – początek ostatniego romansu z „kozacką hrabiną” Olgą Janiną
- 1886 – 31 lipca zmarł na zapalenie płuc w Bayreuth
Wybrane dzieła
edytujOrkiestrowe
edytujOpery
edytuj- Don Sanche
- Sardanapale (niedokończona)
Symfonie
edytuj- Symfonia faustowska
- Symfonia dantejska
13 poematów symfonicznych
edytuj- Co słychać w górach
- Tasso
- Preludia
- Orfeusz
- Prometeusz
- Mazepa
- Festklänge (Uroczyste brzmienia)
- Héroïde funèbre
- Hungaria
- Hamlet
- Die Hunnenschlacht (Bitwa Hunów)
- Ideały
- Od kołyski do grobu
- Cztery walce Mefisto
- Szózat i Hymn – Fantazja
Fortepianowe
edytuj- Sonata h-moll
- I Koncert Es-dur
- II Koncert A-dur
- III Koncert Es-dur op. posth. (ukończony około 1839 roku)
- Fantazja węgierska
- Totentanz. Parafraza na temat „Dies irae”
- Années de pèlerinage (Lata pielgrzymstwa)
- Polonezy: c-moll nr 1, E-dur nr 2
- 6 Consolations (Pocieszenia)
- 3 Libestraume (Marzenia miłosne)
- 4 Walce Mefisto
- 19 Rapsodii węgierskich
- Rapsodia hiszpańska
- Grandes études de Paganini („Wielkie Etiudy na motywach Paganiniego”, uznawane czasem za parafrazę)
Harmonie poetyckie i religijne
edytuj- 1. Invocation
- 2. Ave Maria
- 3. Bénédiction de Dieu dans la solitude
- 4. Pensée des morts
- 5. Pater Noster
- 6. Hymne de l’enfant à son réveil
- 7. Funérailles
- 8. Miserere, d’après Palestrina
- 9. Andante lagrimoso
- 10. Cantique d’amour
12 Etudes d’exécution transcendante (12 Etiud transcendentalnych)
edytuj- 1. Preludio
- 2. Bez tytułu (Molto Vivace)
- 3. Paysage
- 4. Mazeppa
- 5. Feux-follets
- 6. Vision
- 7. Eroica
- 8. Wilde Jagd
- 9. Ricordanza
- 10. Bez tytułu (Allegro Agitato)
- 11. Harmonies du soir
- 12. Chasse-Neige
Parafrazy dzieł innych kompozytorów
edytuj- Reminescencje Don Juana (na podstawie opery Mozarta)
- Reminescencje Normy (na podstawie opery Belliniego)
- Parafraza na temat „Rigoletto” Verdiego
Religijne
edytuj- Missa choralis
- Węgierska msza koronacyjna
- Requiem
Oratoria
edytuj- Chrystus
- Legenda o św. Elżbiecie
- Legenda o św. Stanisławie (najbardziej znane jest interludium „Salve Polonia”)
- Legenda o św. Krzysztofie
Transkrypcje fortepianowe
edytuj- Fantazja i Fuga g-moll Bacha
- 9 symfonii Beethovena
- Symfonia fantastyczna Berlioza
- Harold w Italii Berlioza
- Sześć pieśni polskich Chopina
- Uwertura Wilhelm Tell Rossiniego
- 54 pieśni Schuberta
- Don Sanche
Nagrania
edytuj- Piano Concerto nr 1, mvts. 1, 2 (informacje o pliku)
- Piano Concerto nr 1, mvts. 3, 4 (informacje o pliku)
- Totentanz (informacje o pliku)
- La Campanella – wykonanie na fortepianie marki Józef Jan Budynowicz z 1850
Odznaczenia
edytuj- Komandor z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa (1867, Austria)[12]
- Order Korony Żelaznej III klasy (1859, Austria)[13]
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi św. Michała (1866, Bawaria)[14]
- Komandor Orderu Piusa IX (1869, Państwo Papieskie)[15]
- Komandor Orderu św. Grzegorza Wielkiego (1859, Państwo Papieskie)[15][14]
- Order Legii Honorowej III, IV i V kl. (1861, 1860 i 1845, Francja)[16][14][17][18]
- Order „Pour le Mérite” (1942, Prusy)[16]
- Krzyż Wielki Orderu Sokoła Białego (1841, Weimar)[16]
- Komandor I Klasy Orderu Sokoła Białego (1854, Weimar)[16][15]
- Order Maksymiliana (1884, Bawaria)
- Komandor Orderu Ernestyńskiego (1848, Saksonia-Koburg-Gotha)[16]
- Komandor Orderu Korony (1843, Wirtembergia)[16]
- Komandor z Gwiazdą Orderu Hohenzollernów (1860, Hohenzollern-Hechingen)[15]
- Komandor Orderu Hohenzollernów (1843, Hohenzollern-Hechingen)[16]
- Order Królewski Lwa (1842, Belgia)[18][16]
- Order Karola III z diamentami (1844, Hiszpania)[18][15]
- Order Wojskowy Chrystusa (1845, Portugalia)[15]
- Order Sławy z diamentami (1847, Turcja)[18][15][19]
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Franz Liszt | Biography & History | AllMusic [online], AllMusic [dostęp 2017-06-21] .
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar Franz Liszt, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-09-30] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as Franz Liszt [online], Biography.com [dostęp 2017-06-21] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al am an ao ap aq ar as at au av aw ax ay az ba bb bc bd be bf bg bh bi bj bk bl bm bn bo bp bq br bs bt bu bv bw Steen Michael: Wielcy kompozytorzy i ich czasy. Wyd. Polskie (2009,2013). Poznań: Rebis, 2003, s. 469–504. ISBN 978-83-7510-252-9.
- ↑ a b c d e f g h J. Ekiert: Bliżej muzyki. Warszawa: MUZA SA, 2006, s. 276–277. ISBN 83-7200-087-5.
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae Classical Net – Basic Repertoire List – Liszt, „Classical Net” [dostęp 2017-06-25] (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Franz Liszt. W: Peter Gammond: Kompozytorzy świata. ISBN 978-83-7175-834-8.
- ↑ a b c d e f g h Franz Liszt [online], IMDb [dostęp 2017-07-04] .
- ↑ Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Wrocław 1982, s. 536.
- ↑ Clemency Burton-Hill , Forget the Beatles – Liszt was music’s first ‘superstar’ [online] [dostęp 2020-05-10] (ang.).
- ↑ Rocznice Franciszka Liszta. [dostęp 2014-09-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-09)].
- ↑ Staatshandbuch 1886, s. 192.
- ↑ Staatshandbuch 1886, s. 151.
- ↑ a b c Klára Hamburger: Franz Liszt. Lettres à Cosima et à Daniela. Spirmont: Editions Mardaga, 1996, s. 59. (fr.).
- ↑ a b c d e f g Alan Walker: Franz Liszt. The final years 1861-1886. Cornell University Press, 1987, s. 550. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h Michael Saffle, Michael M. Saffle: Liszt in Germany 1840-1845. A Study in Sources, Documents, and the History of Reception. Pendragon Press, 1994, s. 33, 73, 126–127, 136, 147, 162–163, seria: en.
- ↑ Ben Arnold: The Liszt Companion. Londyn: Greenwood Publishing Group, 2002, s. 17. (ang.).
- ↑ a b c d Alan Walker: Franz Liszt. The Virtuoso Years 1811-1847. Cornell University Press, 1987, s. 146, 287–288, 409.
- ↑ Georg Predota: Franz Liszt in Istanbul. [w:] Anecdotes [on-line]. interlude.hk. [dostęp 2019-12-26]. (ang.).
Bibliografia
edytuj- Demko Miroslav: Franz Liszt compositeur Slovaque, L’Age d’Homme, Suisse, 2003.
- Stanisław Szenic: Franiszek Liszt, PIW, Warszawa, 1975.
Linki zewnętrzne
edytuj- Oficjalny serwis poświęcony Międzynarodowemu Konkursowi Pianistycznemu im. Ferenca Liszta. liszt.nl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-01-06)].
- Franz Liszt – twórczość tego autora dostępna w bibliotece cyfrowej International Music Score Library Project
- Ferenc Liszt – nuty tego kompozytora dostępne w bibliotece cyfrowej Choral Public Domain Library (ChoralWiki)
- Korespondencja F. Liszta. globusz.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-28)].
- Partytury do utworów Ferenca Liszta w serwisie Polona.pl
- ISNI: 000000012280979X
- VIAF: 64199483
- ULAN: 500330920
- LCCN: n79079048
- GND: 118573527
- NDL: 00523887
- LIBRIS: jgvxzrq25hj3qsq
- BnF: 139773750
- SUDOC: 026991535
- SBN: CFIV029699
- NLA: 35308243
- NKC: jn19981001756
- DBNL: lisz001
- BNE: XX963604
- NTA: 068284764
- BIBSYS: 90066794
- CiNii: DA03176116
- Open Library: OL403805A
- PLWABN: 9810574380305606
- NUKAT: n97005967
- J9U: 987007264655105171
- PTBNP: 75134
- CANTIC: a10431202
- LNB: 000035855
- NSK: 000042593
- BNA: 000031589
- CONOR: 7760227
- BNC: 000064558
- ΕΒΕ: 71395, 211970
- BLBNB: 000273763
- KRNLK: KAC199616810
- LIH: LNB:V*33673;=BI
- NSZL: 38663
- RISM: people/107196