Wikipedia

George Washington

pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych
(Przekierowano z Jerzy Waszyngton)
Na tę stronę wskazuje przekierowanie z „Jerzy Waszyngton”. Zobacz też: serial o takim tytule.

George Washington[1] (forma spolszczona: Jerzy Waszyngton)[2] (ur. 11 lutego?/22 lutego 1732[a] w Pope’s Creek(inne języki), zm. 14 grudnia 1799 w Mount Vernon) – amerykański generał, polityk, mąż stanu, wódz naczelny Armii Kontynentalnej (1775–1784), deputowany do Kongresu Kontynentalnego, pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych (1789–1797), mason[3]. Uważany za ojca narodu amerykańskiego.

George Washington
Ilustracja
Portret Washingtona, autorstwa Gilberta Stuarta
Data i miejsce urodzenia

22 lutego 1732
Pope’s Creek

Data i miejsce śmierci

14 grudnia 1799
Mount Vernon

1. prezydent Stanów Zjednoczonych
Okres

od 30 kwietnia 1789
do 4 marca 1797

Przynależność polityczna

bezpartyjny

Pierwsza dama

Martha Dandridge Custis

Wiceprezydent

John Adams

Poprzednik

brak

Następca

John Adams

Faksymile
Odznaczenia
Congressional Gold Medal
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach
Conotocaurious
Ilustracja
Lieutenant General Lieutenant General
Data i miejsce urodzenia

22 lutego 1732
Hrabstwo Westmoreland

Data śmierci

14 grudnia 1799

Przebieg służby
Lata służby

1775–1799

Siły zbrojne

Trzynaście kolonii Armia Kontynentalna
 US Army

Główne wojny i bitwy

wojna o panowanie w Ameryce Północnej:

wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych:

wojna z Indianami Północnego Zachodu

Późniejsza praca

Prezydent Stanów Zjednoczonych

Lata młodości i edukacja

edytuj
 
Lawrence, starszy przyrodni brat George’a, który opiekował się nim po śmierci ojca
 
Herb głowy rodu Washingtonów

George Washington urodził się 22 lutego 1732 r. w Pope’s Creek w brytyjskiej kolonii Wirginia, jako pierwszy z sześciorga dzieci Augustine’a Washingtona i jego drugiej żony Mary Ball Washington[4]. George miał dwie siostry oraz trzech braci (Charlesa, Johna i Samuela), a także dwóch przyrodnich braci (Lawrence’a i Augustine’a) oraz przyrodnią siostrę[4] z poprzedniego związku ojca[5]. Jego pradziadek, John Washington z Purleigh w Esseksie (w Anglii), przybył do Wirginii w 1657 r. Matka, Marry Ball Washington, miała przodków angielskich, niemieckich i holenderskich. Washington najprawdopodobniej nie uczęszczał do szkoły, a pobierał nauki w domu. Jego nauczycielem, mentorem i opiekunem (zwłaszcza od śmierci ojca) był przyrodni brat przyszłego prezydenta, Lawrence, który uczył go geografii, arytmetyki i geometrii[4]. Poza tym przyszły prezydent był samoukiem[4].

 
George Washington i jego niewolnicy; w tle Mount Vernon

W 1751 wybrali się w – trwającą pięć tygodni – podróż na wyspę Barbados, gdzie Lawrence miał nadzieję wyzdrowieć z gruźlicy[4]. Na Barbados George zachorował na ospę i dopiero gdy wyzdrowiał, powrócił do rodzinnej Wirginii. Była to jedyna zagraniczna podróż przyszłego prezydenta poza granice Stanów Zjednoczonych[4].

Brak dyplomu nie przeszkodził pięciu największym amerykańskim uczelniom nadać mu tytuł honorowego doktora prawa: Uniwersytet Harvarda (1776), Uniwersytet Yale (1781), Uniwersytet Pensylwanii (1783), Washington College (1789), Uniwersytet Browna (1790).

Kariera wojskowa

edytuj

Początki

edytuj

Po śmierci brata wstąpił do milicji kolonialnej w stopniu majora[6]. Już w 1754 awansował do stopnia podpułkownika i wziął udział w wojnie z Francuzami[6]. Został wówczas skierowany na misję do Ohio, gdzie miał ubezpieczać tworzony tam fort[6]. W czasie podróży fort został przejęty przez Francuzów, a męcząca droga powrotna spowodowała, że pod koniec roku Washington chciał wycofać się z czynnej służby[6]. Kilka miesięcy później został adiutantem generała Edwarda Braddocka, a niedługo potem awansował na pułkownika i dowódcę milicji w Wirginii[7]. Po kilku latach jednak wycofał się ze służby na okres 16 lat, prowadząc przez ten czas życie plantatora w Mount Vernon[7].

Wojna o niepodległość

edytuj

W początkach konfliktu z Anglią Washington wcale nie chciał walczyć o niepodległość, gdyż sam uważał się za Anglika, a zwolenników zerwania stosunków z Wielką Brytanią określał mianem ekstremistów[8]. W aktywne życie polityczne kolonii włączył się dopiero w 1774 roku, kiedy sprzeciwił się tak zwanej ustawie stemplowej, poparł ruch oporu zorganizowany w Massachusetts i sprzeciwił się rozwiązaniu House of Burgesses[9]. W tym samym roku został także delegatem na I Kongres Kontynentalny, jednak nie zabierał na nim głosu[9]. Rok później, jako delegat, wziął udział w II Kongresie Kontynentalnym, gdzie 15 czerwca 1775 roku został mianowany Naczelnym Dowódcą Armii Kontynentalnej, jako kandydat kompromisowy, zgłoszony przez Johna Adamsa[9]. Formalnie dowództwo objął 3 lipca i już na samym początku często zaznaczał, że gubernatorzy kolonii powinni bardziej troszczyć się o przyszłe państwo, zamiast o interesy lokalne[9].

Rok później, krótko po sygnowaniu Deklaracji niepodległości Stanów Zjednoczonych, mający znaczną przewagę liczebną Anglicy, pod dowództwem braci Williama i Richarda Howe’ów, zaatakowali Nowy Jork[10]. 25 marca 1776 – w uznaniu mądrego i odważnego postępowania, a także w imieniu oficerów i żołnierzy pod jego dowództwem podczas oblężenia i zdobycia Bostonu – jako pierwszy w historii został uhonorowany Złotym Medalem Kongresu[11]. Jesienią 1776 roku, w wyniku działań wojennych Korony, Washington musiał cofać swoje wojska z Long Island na Manhattan i dalej przez New Jersey aż do Pensylwanii[10]. W Boże Narodzenie zaatakował jednak Anglików z Trenton i odniósł zwycięstwo, co korzystnie wpłynęło na morale żołnierzy[10]. Kolejne zwycięstwa pod Princeton i Saratogą (do którego walnie przyczynił się Tadeusz Kościuszko), dały wojskom Armii Kontynentalnej przewagę[10]. Po porażce pod Filadelfią 11 września 1777 Washington wycofał się do Valley Forge[12]. W czasie zimy armia przeżywała jeden ze swoich największych kryzysów – głównie z powodu braku jedzenia czy ubrań, jednak największym problemem były masowe dezercje[12]. W czerwcu 1778 Washington odniósł zwycięstwo podczas bitwy pod Monmouth, która była ostatnim większym starciem z Brytyjczykami w północnej części kolonii[12]. Po przyłączeniu się do kolonistów Francuzów, Armia Kontynentalna wyruszyła do Wirginii[12]. Wojna zakończyła się 18 października 1781 pod Yorktown. Dowódca wojsk brytyjskich Charles Cornwallis poddał się, widząc przygniatającą przewagę wojsk amerykańskich i francuskich[12].

 
Generał Washington składa urząd Naczelnego Wodza

W 1782 w Stanach Zjednoczonych wybuchały bunty przeciw podatkom, polityce gospodarczej władz, a żołnierze domagali się wypłat zaległego żołdu. Zwolennicy silnej władzy wykonawczej proponowali, aby George Washington koronował się na króla Stanów Zjednoczonych[13]. Przyszły prezydent zdecydowanie sprzeciwiał się temu pomysłowi, uważając go za „odrażający”[13]. W rocznicę bitwy pod Lexington 19 kwietnia 1783 generał zakończył działania militarne przeciwko Anglii i wkroczył do Nowego Jorku[13]. Kilka miesięcy później, 23 grudnia, w Annapolis złożył dowództwo Armii Kontynentalnej[13].

Kariera polityczna

edytuj

Jeszcze przed zdaniem służby wojskowej, w czerwcu 1783 roku, Washington wystosował „List okólny do gubernatorów wszystkich stanów”, w którym podkreślał federalny charakter nowej republiki i wyrażał swoje rozczarowanie względem osób przedkładających interesy lokalne ponad dobro nowego państwa[13].

W maju 1787 w Filadelfii w celu opracowania tekstu konstytucji zebrała się Konwencja Konstytucyjna, na której był jednym z delegatów Wirginii[14]. Został jednomyślnie obrany przewodniczącym konwencji, na której zachowywał neutralność i wygłosił tylko jedno przemówienie – opowiedział się w nim za szerszymi prerogatywami prezydenta, a także poruszył kwestię sposobu wyboru członków Izby Reprezentantów[14]. Kiedy 21 czerwca 1788 stan New Hampshire ratyfikował Konstytucję, stało się jasne, że wejdzie ona w życie[15].

Prezydentura

edytuj
Gabinet George’a Washingtona (1789-1797)
Urząd Nazwisko Kadencja
Prezydent George Washington 1789-1797
Wiceprezydent John Adams 1789-1797
Sekretarz stanu John Jay 1789-1790
Thomas Jefferson 1790-1793
Edmund Randolph 1794-1795
Timothy Pickering 1795-1797
Sekretarz skarbu Alexander Hamilton 1789-1795
Oliver Wolcott Jr. 1795-1797
Sekretarz wojny Henry Knox 1789–1794
Timothy Pickering 1795–1795
James McHenry 1796–1797
Prokurator generalny Edmund Randolph 1789–1794
William Bradford 1794–1795
Charles Lee 1795–1797
Poczmistrz generalny Samuel Osgood 1789-1791
Timothy Pickering 1791-1795
Joseph Habersham 1795-1797
 
W Federal Hall w Nowym Jorku zaprzysiężono pierwszego prezydenta USA

W wyborach prezydenckich w 1789 roku, które odbyły się 4 lutego, po wejściu w życie Konstytucji, Kolegium Elektorskie jednogłośnie wybrało Washingtona na pierwszego prezydenta Stanów Zjednoczonych[16]. Zaprzysiężenie odbyło się 30 kwietnia w Nowym Jorku, ówczesnej stolicy Stanów Zjednoczonych, w Federal Hall, a odebrał je Robert R. Livingston, kanclerz stanu Nowy Jork[16]. Wiceprezydentem w administracji Washingtona został federalista John Adams, który w głosowaniu elektorów uzyskał 34 głosy[16].

Ponieważ prezydent chciał zachować jedność w sprawach ważnych dla młodego państwa, do swojego rządu zaprosił i federalistów (z którymi sympatyzował), i antyfederalistów (z którymi się spierał)[17]. Sekretarzem stanu został lider demokratycznych republikanów i zarazem zwolennik Francji, Thomas Jefferson, a sekretarzem skarbu – lider federalistów i zwolennik Anglii, Alexander Hamilton[17]. Podczas pełnienia urzędu Washington skupiał się głównie na utrzymaniu jedności kraju, dlatego nie angażował się w sprawy ustawodawcze[17]. Jako zwolennik trójpodziału władzy (według Monteskiusza), Washington korzystał z przysługujących mu prerogatyw[18]. Jednym z pierwszych problemów, przed którymi stanęła nowa republika, była zła sytuacja finansowa, której rozwiązanie prezydent powierzył Hamiltonowi[18]. Dzięki kompromisowi zawartemu z Jeffersonem i Madisonem, Washington i Hamilton wprowadzili program reform, który uwzględniał między innymi przejęcie długów stanowych przez rząd federalny, utworzenie banku centralnego i wprowadzenie systemu dziesiętnego w obiegu monetarnym[18].

Podczas wyborów w 1792 roku Washington ponownie został jednogłośnie wybrany na prezydenta[19]. Przysięgę złożył 4 marca 1793 w Federal Hall w Filadelfii[19], a odebrał ją sędzia Sądu Najwyższego William Cushing. Dzień 4 marca był do 1933 datą inauguracji amerykańskich prezydentów.

Tuż przed ponownym objęciem przez Washingtona funkcji prezydenta Francja wypowiedziała wojnę Anglii, co postawiło Amerykanów w trudnym położeniu, ponieważ państwo było zbyt słabe, by angażować się w nowy konflikt[19]. Washington ogłosił wówczas neutralność Stanów Zjednoczonych, co nie spodobało się zarówno federalistom (anglofilom), jak i republikanom (frankofilom)[19]. Jednym z pierwszych problemów wewnętrznych, jakie napotkał prezydent, rozpoczynając drugą kadencję, była tzw. „Rebelia o whisky”[19]. W lipcu 1794 roku producenci whisky z zachodniej Pensylwanii protestowali przeciwko nałożeniu na nich wysokich podatków przez Kongres[19]. Prezydent powołał wówczas 13-tysięczną armię milicji, mającą stłumić zamieszki[19]. Osobiście stanął na czele wojska, co pozwoliło (dzięki poważaniu, jakim cieszył się w społeczeństwie) zakończyć protest bez oddawania strzałów[19].

Jeszcze w 1793 roku do USA przybył cieszący się popularnością wśród opinii publicznej poseł francuski Edmond-Charles Genêt[19]. W wyniku jego działań (zatrzymał statek amerykański i skonfiskował jego ładunek) rozpoczął się konflikt na linii Biały Dom – dyplomacja francuska[20]. Prasa federalistyczna atakowała Genêta i nakłaniała prezydenta do odwołania go[20]. Ostatecznie Washington zmuszony był wydalić posła Genêta, co ochłodziło kontakty Stanów Zjednoczonych z Francją[21]. Równocześnie amerykańskie okręty przechwytywała flota brytyjska, co zmuszało prezydenta do podjęcia działań przeciwko Anglii[21]. W tym celu wysłał do Anglii prezesa Sądu Najwyższego, Johna Jaya, który miał wynegocjować traktat amerykańsko-brytyjski[21]. Został on podpisany w listopadzie 1794, lecz jego treść ujawniono dopiero pół roku później[21]. 8 lipca 1795 odbyła się specjalna sesja Senatu, na której traktat został ratyfikowany, stosunkiem głosów 20:10[22]. Pomimo utajnienia traktatu, jego treść wyciekła do prasy i wywołała oburzenie w społeczeństwie amerykańskim – głównie ze względu na artykuł XII, mówiący o zakazie eksportu produktów tropikalnych, produkowanych na południu USA[22]. Pomimo licznych petycji i listów, prezydent ratyfikował traktat, 24 lutego 1796 ogłosił jego wejście w życie, a 1 marca przedłożył go Kongresowi[23]. Ponieważ Washington nie otrzymał żadnych środków na realizację traktatu, musiał zwrócić się do Izby Reprezentantów, która sprawuje opiekę nad budżetem[24]. Mający w niej większość republikanie konsekwentnie blokowali układ, odmawiając przekazania środków, co powodowało większe napięcie opinii publicznej[24]. Głosowanie nad wnioskiem zakończyło się wynikiem 49:49, jednak środki zostały ostatecznie przyznane, dzięki głosowi spikera Fredericka Muhlenberga[25]. Sytuacja wywołana przez traktat Jaya walnie wpłynęła na politykę i ocenę Washingtona – odwołał on dwóch swoich czołowych członków rządu i stwierdził, że nie będzie współrządził z osobami, które nie podzielają jego poglądów[26]. Ponadto, podpisanie traktatu mocno osłabiło stosunki USA z Francją, która ostro atakowała gabinet Washingtona, a w zbliżających się wyborach prezydenckich udzieliła silnego poparcia profrancuskiemu kandydatowi republikanów – Thomasowi Jeffersonowi[26].

Ciągłe ataki na prezydenta sprawiły, że ogłosił on w swoim przemówieniu pożegnalnym z 17 września 1796, że nie będzie ubiegał się o trzecią kadencję[27], czym wyznaczył niepisaną tradycję dwukadencyjności[26]. Należy przypomnieć, że Konstytucja nie ograniczała maksymalnej liczby kadencji prezydenta. Dopiero wybór na prezydenta Franklina Delano Roosevelta w 1940 na trzecią, a w 1944 na czwartą kadencję, spowodowało, że uchwaleniem 22. poprawki w 1947 uregulowano prawnie tę kwestię. Washington z urzędu ustąpił 3 marca 1797 – po 7 latach i 308 dniach – gdy dotychczasowy wiceprezydent John Adams został zaprzysiężony na 2. prezydenta USA[28].

Dokonania

edytuj
 
Portret z 1795

Głównym osiągnięciem prezydenta było wzmocnienie władzy federalnej młodego państwa poprzez włączenie Karty praw do konstytucji w 1791, a także rozwój handlu i stabilizacja gospodarki[28]. Washington zabezpieczył też kraj przed zaangażowaniem się w kolejne konflikty zbrojne, zarówno wewnętrzne (zabezpieczenie granic przed atakami Indian), jak i zewnętrzne (neutralność w wojnie francusko-brytyjskiej i zatrzymanie ekspansji Hiszpanów na południowym zachodzie USA)[28].

18 września 1793 wmurował kamień węgielny pod budowę Kapitolu, siedziby federalnej władzy ustawodawczej na terenie Federal City (później Washington D.C.), wyodrębnionego miasta, terytorialnie niezależnego od żadnego stanu i będącego pod jurysdykcją władzy federalnej.

Nominacje do Sądu Najwyższego

edytuj

George Washington nominował dziesięciu sędziów Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych (w tym aż trzech prezesów Sądu):

  1. James Wilson (5 października 1789)
  2. John Jay (19 października 1789) – 1. prezes
  3. William Cushing (2 lutego 1790)
  4. John Blair (2 lutego 1790)
  5. John Rutledge (15 lutego 1790)
  6. James Iredell (12 maja 1790)
  7. Thomas Johnson (6 kwietnia 1792)
  8. William Paterson (11 marca 1793)
  9. John Rutledge (12 sierpnia 1795) – 2. prezes[b]
  10. Samuel Chase (4 lutego 1796)
  11. Oliver Ellsworth (8 marca 1796) – 3. prezes

Życie po prezydenturze

edytuj

Po zakończeniu prezydentury George Washington powrócił do swojej posiadłości Mount Vernon[28]. Doraźnie doradzał swojemu następcy, Johnowi Adamsowi, który 11 lipca 1798 mianował, za zgodą Senatu, Washingtona tymczasowym naczelnym dowódcą armii amerykańskiej na wypadek wojny z Francją[28]. Nominację tę przyjął dwa dni później[28].

Śmierć i pogrzeb

edytuj

14 grudnia 1799 ciężko zachorował: miał problemy z oddychaniem (według opinii różnych biografów cierpiał na zapalenie tchawicy, zapalenie płuc lub gruźlicę)[29]. Osobisty lekarz James Craik bezskutecznie próbował go ratować zabiegami puszczania krwi[29][30]. Washington zmarł tuż przed 23:00 w swojej posiadłości w Mount Vernon w stanie Wirginia[29].

Został pochowany 18 grudnia w swoim rodzinnym mieście[29]. Kameralny pogrzeb odbył się przy udziale najbliższej rodziny i sąsiadów oraz honorowej eskorty, złożonej z kilku okolicznych żołnierzy[29].

Życie prywatne i poglądy

edytuj

George Washington poślubił najbogatszą wdowę w Wirginii, Marthę Dandridge Custis, 6 stycznia 1759 roku[7]. Przyszła pierwsza dama miała dwoje dzieci z wcześniejszego małżeństwa: syna Johna i córkę Marthę[7]. Z George’em nie miała dzieci[7]. Wśród biografów istnieją domniemania, że nie było to małżeństwo z miłości, między innymi dlatego, że Washington był zakochany w żonie swojego sąsiada – Sally Fairfax[7].

Washingtonowie mieszkali w Mount Vernon, gdzie prowadzili plantację tytoniu[7]. George był zwolennikiem niewolnictwa i przestrzegał reguł ówczesnej epoki[7]. Jego częściowo abolicjonistyczne poglądy wykreowały się dopiero w latach 70. XVIII wieku[7]. Mimo że pierwszy prezydent nigdy nie należał do żadnego stronnictwa ani partii politycznej, jawnie sympatyzował z federalistami i opowiadał się za silnym rządem centralnym[15].

Przynależał do Kościoła episkopalnego, choć nie uchodził za człowieka pobożnego – nie uczestniczył w nabożeństwach i nie przyjmował komunii[31]. Wśród części biografów panuje przekonanie, że mógł być ateistą[31].

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Według kalendarza juliańskiego, data urodzenia Washingtona to 11 lutego. W 1752, a więc za życia Washingtona, wprowadzono w Wielkiej Brytanii gregoriańską rachubę czasu – tu data urodzenia to 22 lutego. Dodatkowo obowiązywała w roku urodzenia Washingtona angielska rachuba lat – rok rozpoczynał się 25 marca. Również w 1752 zmieniono w Wielkiej Brytanii datę początkową roku na 1 stycznia. Tak więc data urodzenia George’a Washingtona wg rachuby obowiązującej w tamtym czasie to 11 lutego 1731, według obecnej – 22 lutego 1732.
  2. ↑ Sędzia Rutledge był sędzią Sądu Najwyższego USA w latach 1790–1791, po czym zrezygnował. W 1795 został mianowany prezesem Sądu, jednak jego kandydatura nie została zatwierdzona przez Senat.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ January Olpiński: Leksykon postaci. Katowice: Videograf II, 2006, s. 517. ISBN 83-7183-422-5.
  2. ↑ Washington George, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2015-02-15].
  3. ↑ Washington as a freemason. The Phoenixmasonry Masonic Museum and Library. [dostęp 2015-02-15]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  4. ↑ a b c d e f Pastusiak 1999 ↓, s. 22.
  5. ↑ George Washington, pierwszy prezydent USA. To on wmurował kamień węgielny pod budowę Kapitolu. Gazeta Wyborcza. [dostęp 2024-06-18]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  6. ↑ a b c d Pastusiak 1999 ↓, s. 23.
  7. ↑ a b c d e f g h i Pastusiak 1999 ↓, s. 24.
  8. ↑ Pastusiak 1999 ↓, s. 26.
  9. ↑ a b c d Pastusiak 1999 ↓, s. 27.
  10. ↑ a b c d Pastusiak 1999 ↓, s. 29.
  11. ↑ Congressional Gold Medal Recipients. Izba Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. [dostęp 2024-06-18]. (ang.).
  12. ↑ a b c d e Pastusiak 1999 ↓, s. 30.
  13. ↑ a b c d e Pastusiak 1999 ↓, s. 31.
  14. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 32.
  15. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 33.
  16. ↑ a b c Pastusiak 1999 ↓, s. 34.
  17. ↑ a b c Pastusiak 1999 ↓, s. 35.
  18. ↑ a b c Pastusiak 1999 ↓, s. 36.
  19. ↑ a b c d e f g h i Pastusiak 1999 ↓, s. 37.
  20. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 39.
  21. ↑ a b c d Pastusiak 1999 ↓, s. 40.
  22. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 41.
  23. ↑ Pastusiak 1999 ↓, s. 43.
  24. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 44.
  25. ↑ Pastusiak 1999 ↓, s. 45.
  26. ↑ a b c Pastusiak 1999 ↓, s. 46.
  27. ↑ Pastusiak 1999 ↓, s. 49.
  28. ↑ a b c d e f Pastusiak 1999 ↓, s. 54.
  29. ↑ a b c d e Pastusiak 1999 ↓, s. 55.
  30. ↑ Bryson 2019 ↓, s. 155. Cytat: „Wezwano trzech lekarzy. Po krótkiej konsultacji otworzyli oni żyły w jego ramieniu i upuścili pół litra krwi, (...) Na dodatek podali mu środek wymiotny. Kiedy to wszystko nie przyniosło żadnej widocznej poprawy, upuścili mu jeszcze trzy razy więcej krwi, w ciągu dwóch dni pozbawiając go około 40 procent całej jej objętości.”
  31. ↑ a b Pastusiak 1999 ↓, s. 25.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=George_Washington&oldid=74918686”