Koronowo
Koronowo (niem. Polnisch Crone) – miasto w północnej Polsce, w województwie kujawsko-pomorskim, w powiecie bydgoskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Koronowo.
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Rynek w Koronowie | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie |
1368 | ||||
| Burmistrz |
Patryk Mikołajewski | ||||
| Powierzchnia |
28,18 km² | ||||
| Populacja (31.12.2022) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
(+48) 52 | ||||
| Kod pocztowy |
86-010 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
CBY | ||||
Położenie na mapie gminy Koronowo  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu bydgoskiego  | |||||
 53°18′52″N 17°56′14″E/53,314444 17,937222
| |||||
| TERC (TERYT) |
0403044 | ||||
| SIMC |
0929285 | ||||
Urząd miejski pl. Zwycięstwa 186-010 Koronowo | |||||
| Strona internetowa | |||||
W XVI w. jako prywatne miasto duchowne było położone w województwie inowrocławskim[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. bydgoskiego.
W 1960 roku dokonano spiętrzenia wody na rzece Brdzie tworząc Jezioro Koronowskie.
PołożenieEdytuj
Miasto położone jest nad rzeką Brdą oraz nad jeziorami: Koronowskim (Zalewem Koronowskim), Lipkusz, Białym oraz Kanałem Lateralnym, na pograniczu regionów: w południowej części Borów Tucholskich, w zachodniej części Doliny Brdy, w pasie Pojezierza Południowopomorskiego (w tym Borów Tucholskich i Pojezierza Krajeńskiego). Przy drogach krajowych nr 25 i 56, w odległości 27 km na północny zachód od Bydgoszczy, 71 km od Torunia oraz 335 km od Warszawy.
Koronowo leży w północnej części historycznych Kujaw[3], ze względów etnograficznych zaliczane jest również do południowo-wschodniej Krajny[4][5][6].
NazwaEdytuj
Nazwa miasta pochodzi od łacińskiej nazwy klasztoru Corona Mariae oznaczającej po łacinie Korona Marii i związana jest z osobą Matki Boskiej. Pod zaborem pruskim miasto nosiło nazwę Polnisch Crone, którą notuje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880–1902[7]. Spis geograficzno-topograficzny miejscowości leżących w Prusach z 1835 roku, którego autorem jest J.E. Muller notuje obecnie używaną, polską nazwę miejscowości Koronowo oraz niemiecką nazwę – Polnisch Crone[8]. Natomiast słownik Alojzego Jougana podaje łacińską nazwę Felix Vallis[9].
HistoriaEdytuj
Historia Koronowa zaczyna się od przeniesienia z Byszewa konwentu cystersów i założenia w 1288 r. nowego klasztoru na terenach wsi Smeysche[10]. Kolejne akty lokacji miasta z 1359 r., a następnie z 1368 r., wystawione przez króla Kazimierza Wielkiego, doprowadziły w 1370 r. do założenia miasta[11]. Znaczące dla historii Polski było zwycięstwo w bitwie pod Koronowem wojsk polskich nad Krzyżakami, 10 października 1410 r., w rejonie wsi Wilcze – Łąsko Wielkie, upamiętnione 13-metrowej wysokości pomnikiem, wzniesionym u wylotu drogi z Koronowa w kierunku Koszalina[12]. Podczas kolejnych wojen Królestwa Polskiego z zakonem krzyżackim Koronowo było kilkakrotnie niszczone.
Rozwój miejscowości nastąpił z końcem XV w. w wyniku rozwoju handlu zbożem, drewnem oraz produkcją garncarską i browarnictwem, którym sprzyjała swoboda spławu na Brdzie. W 1563 r. opat Adam Mirkowski odnowił przywilej lokacyjny i ufundował kościół oraz szpital Świętego Ducha. Od następnego stulecia rozpoczął się powolny upadek znaczenia miejscowości. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Koronowo zostało zagarnięte przez Królestwo Prus i znalazło się w zaborze pruskim[13]. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu, a w 1832 r. rozebrano kościół i szpital Świętego Ducha. W okresie zaborów w mieście działały polskie organizacje.
Okres 2 wojny światowejEdytuj
We wrześniu 1939 roku na linii jezior Jezior Byszewskich na zachód od miasta toczyła się obrona prowadzona przez Wojsko Polskie przeciwko Wehrmachtowi. W okresie II wojny światowej Niemcy zamordowali ok. 100 mieszkańców Koronowa. Pamięć pomordowanych uczczono pomnikami: w Srebrnicy, Dębowej Górze, Tryszczynie, Wierzchucinie Królewskim, Buszkowie oraz Koronowie – pomnik na cmentarzu ofiar – Polaków. Od 1942 r. Niemcy nazwali miasto Krone an der Brahe (wcześniej używano nazw Polnisch Krone lub Crone an der Brahe).
Infrastruktura kolejowaEdytuj
W 1909 roku Koronowo uzyskało połączenie kolejowe z Tucholą. W latach 1895–1969 komunikację z Bydgoszczą zapewniała linia kolei wąskotorowej (obecnie pozostały nieliczne torowiska i mosty).
Więzienie w KoronowieEdytuj
W czasie II wojny światowej Niemcy zorganizowali w budynkach przedwojennego polskiego zakładu karnego w Koronowie ciężkie więzienie (Zuchthaus), które funkcjonowało od września 1939 roku do stycznia 1945 r. Przeszło przezeń około 1800 Polaków. Zakład karny w Koronowie był jednym z najcięższych więzień zorganizowanych przez Niemców na okupowanych terenach polskiej części Pomorza. Do końca wojny zamordowali tam 631 osadzonych, głodząc i doprowadzając do ciężkich chorób wynikających z wycieńczenia.
Po zakończeniu wojny komuniści przejęli zakład karny, w którym zorganizowali więzienie Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. W czasach stalinowskich zamordowano tam wielu ludzi uznanych za wrogów władzy ludowej[14].
DemografiaEdytuj
31 grudnia 2022 r. miasto liczyło 10 774 mieszkańców[1]. W 2010 r. posiadało 11 029 mieszkańców[15].
Piramida wieku mieszkańców Koronowa w 2014 r.[16]:
ZabytkiEdytuj
- Zespół pocysterski pochodzi z końca XIII w. lub z pierwszej połowy XIV w. i był wzniesiony lub zaprojektowany prawdopodobnie przez mistrza Theodoricusa. Wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach w wojnach z Krzyżakami i Szwecją. W 1819 r. po kasacie zakonu został przekształcony w istniejące do dziś więzienie. W skład zespołu wchodzi bazylika mniejsza pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jest to okazała gotycka bazylika przebudowana częściowo w stylu barokowym z licznymi kaplicami bocznymi; prezbiterium i nawy boczne przykrywają gotyckie sklepienia, w pozostałych częściach sklepienia barokowe. Bazylika posiada bogate barokowe wyposażenie, w tym obrazy Bartłomieja Strobla; ponadto fragmenty polichromii gotyckich. Barokowy pałac i zabudowania klasztorne nie są dostępne ze względu na mieszczący się tam zakład karny[17].
- Kościół filialny pw. św. Andrzeja został zbudowany w latach 1382–1396 w stylu gotyckim, a następnie przebudowany w renesansie i baroku. Posiada barokowo-rokokowe wyposażenie[18].
- XIX-wieczna zabudowa usytuowana jest na rynku i w jego okolicach.
- „Diabelski Młyn” został wybudowany w XIX w. nad Brdą[19].
- Dawna synagoga została wzniesiona po sekularyzacji Koronowa w XIX w. i napływie niemieckiej ludności żydowskiej[20].
Związki wyznanioweEdytuj
Kościół katolickiEdytuj
- Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie, ul. Bydgoska 23
Świadkowie JehowyEdytuj
- Sala Królestwa Świadków Jehowy, ul. Tucholska 20 A[21]
TurystykaEdytuj
Miejscowość jest ośrodkiem wypoczynku weekendowego i letniego dla mieszkańców Bydgoszczy i okolic. W miejscowości znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, plaża i przystanie. Przez Koronowo lub tuż przy jego granicach przebiega kilka pieszych i rowerowych szlaków turystycznych:
Szlak żółty im. Leona Wyczółkowskiego: Bydgoszcz Osowa Góra – sanatorium w Smukale – Smukała – Janowo – Wtelno – Gościeradz – Samociążek – Wilcze Gardło – Nowy Jasiniec – Wymysłowo – Wielonek – Sokole-Kuźnica – Pruszcz (69 km)[22]
Szlak zielony „Jezior Koronowskich”: Wudzyn – prom Sokole-Kuźnica – Krówka – Łąsko Wielkie – Buszkowo – Byszewo – Koronowo – Samociążek – Stronno (77 km)[22]
Szlak niebieski „Brdy”: Bydgoszcz Brdyujście – Leśny Park Kultury i Wypoczynku – Smukała – Janowo – Samociążek – Koronowo – Romanowo – Sokole-Kuźnica – Zamrzenica – Świt – Tuchola (Rudzki Most) – Gołąbek – Woziwoda – Rytel – Swornegacie – Konarzyny (150 km)[22]
Szlak czarny „Białego węgla”: Maksymilianowo – Samociążek – Koronowo (Tuszyny) – Koronowo (Pieczyska) – Koronowo (30 km)[22]- Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 – na odcinku podbydgoskim przebiega na trasie: Salno – Wtelno – Bydgoszcz Janowo – Bożenkowo – Samociążek – Koronowo – Serock – Świecie[22]
Szlak Rowerowy BY 6001n: Bydgoszcz Leśna – Las Gdański – Piaski – Smukała – Janowo – Świekatowo – Bysławek – Tuchola – Woziwoda – Rytel – Mylof – Swornegacie – Chojnice (167 km)[22]- otwarta 14 października 2014 roku ścieżka rowerowa z Bydgoszczy, poprowadzona w dużej mierze wzdłuż drogi krajowej nr 25 i po śladzie dawnej kolei wąskotorowej z Bydgoszczy, m.in. przez most wąskotorowy nad Brdą.
SportEdytuj
.jpg)
- Victoria Koronowo – piłka nożna
Współpraca międzynarodowaEdytuj
Miasta partnerskie:
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 grudnia 2022 r., stat.gov.pl [dostęp 2023-05-13] (pol.).
- ↑ Zenon Guldon, Jacek Wijaczka, Skupiska i gminy żydowskie w Polsce do końca XVI wieku, w: Czasy Nowożytne, 21, 2008, s. 184.
- ↑ Lokalizacja. koronowo.pl. [dostęp 2022-09-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-09-21)]. Cytat: Koronowo położone jest […] na terenie północnej części historycznych Kujaw […]. (pol.).
- ↑ Materyały i prace Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie. T. 3. Kraków: Akademia Umiejętności, 1907, s. 181. OCLC 72854150. (pol.).
- ↑ Kazimierz Nitsch: Wybór pism polonistycznych. T. 3: Pisma pomorzoznawcze. Wrocław: Zakład im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1954, s. 404. OCLC 83616703. (pol.).
- ↑ Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Filip Sulimierski (red.), Bronisław Chlebowski (red.), Władysław Walewski (red.). T. 4. Warszawa: 1883, s. 584. OCLC 742124550. [dostęp 2022-11-06]. (pol.).
- ↑ Koronowo jako „Polnisch Crone” w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego Tom VIII, s. 599.
- ↑ J.E. Muller 1835 ↓, s. 591.
- ↑ Alojzy Jougan: Słownik kościelny łacińsko-polski. Wyd. V. Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, 2013, s. 256. ISBN 978-83-257-0542-8.
- ↑ Od ustroju plemiennego do cystersów.
- ↑ Powstanie miasta.
- ↑ Bitwa z Krzyżakami.
- ↑ Pod panowaniem pruskim.
- ↑ Pomnik na cmentarzu ofiar. Oficjalna strona miasta i gminy Koronowo. [dostęp 2010-05-05].
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2010 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 10 czerwca 2011, ISSN 2083-334.
- ↑ Koronowo w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
- ↑ Zespół poklasztorny cysterski.
- ↑ Kościół Św. Andrzeja.
- ↑ Diabelski młyn.
- ↑ Synagoga.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2014-06-05].
- ↑ a b c d e f Oficjalna strona Miasta i Gminy Koronowo.
- ↑ Michał Szałkowski: Miasto partnerskie Spinetoli – Włochy. 2008-11-09. [dostęp 2011-11-14].
- ↑ Michał Szałkowski: Miasta partnerskie Senden – Niemcy. 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].
- ↑ Michał Szałkowski: Czarny Bór okręg wileński (LITWA). 2007-11-09. [dostęp 2011-11-14].
BibliografiaEdytuj
- J.E. Muller: Vollstandiges geographish, statistisch, topographisches Worterbuch preusischen Staates. Erfurt: J.E. Muller’sche Buchhandlung, 1835.
Linki zewnętrzneEdytuj
- Oficjalna strona Gminy Koronowo
- Koronowo, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 411.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona