Wikipedia

Opalenica

miasto w województwie wielkopolskim

Opalenica – miasto w woj. wielkopolskim, w powiecie nowotomyskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Opalenica. Położone nad rzeką Mogilnicą, 40 km na zachód od Poznania.

Opalenica
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Ratusz z 1897 r., zbudowany w miejscu drewnianego z XVII w.
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 wielkopolskie

Powiat

nowotomyski

Gmina

Opalenica

Prawa miejskie

ok. 1400

Burmistrz

Tomasz Szulc (od 2014)

Powierzchnia

6,42 km²

Populacja (11.12.2023)
• liczba ludności
• gęstość


9319[1]
1452 os./km²

Strefa numeracyjna

(+48) 61

Kod pocztowy

64-330

Tablice rejestracyjne

PNT

Położenie na mapie gminy Opalenica
Mapa konturowa gminy Opalenica, w centrum znajduje się punkt z opisem „Opalenica”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej znajduje się punkt z opisem „Opalenica”
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego
Mapa konturowa województwa wielkopolskiego, po lewej znajduje się punkt z opisem „Opalenica”
Położenie na mapie powiatu nowotomyskiego
Mapa konturowa powiatu nowotomyskiego, po prawej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Opalenica”
Ziemia52°18′33″N 16°24′34″E/52,309167 16,409444
TERC (TERYT)

3015054

SIMC

0971241

Hasło promocyjne: Miasto pierwszego polskiego motocykla
Urząd miejski
ul. 3 Maja 1
64-330 Opalenica
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
BIP

Prywatne miasto szlacheckie, własność kasztelana rogozińskiego Jana Opalińskiego, około 1580 roku leżało w powiecie kościańskim województwa poznańskiego[2]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. poznańskiego, w Pojezierzu Wielkopolskim. Miasto pierwszego polskiego motocykla[3].

Według danych GUS z 30 czerwca 2021, miasto liczyło 9520 mieszkańców.

Prawa miejskie uzyskała około 1400 r.[4] W mieście znajduje się liceum ogólnokształcące i szkoła zawodowa, poza tym jest ośrodkiem usługowym dla rolnictwa oraz siedzibą cukrowni Opalenica. W pobliżu Opalenicy eksploatowany jest na lokalne potrzeby gaz ziemny.

Herb edytuj

Opalenica pieczętuje się herbem wyobrażającym w polu srebrnym (białym) zielony pęd róży z trzema czerwonymi kwiatami, na który nałożony jest żółty (złoty) klucz w pas. Wizerunek herbowy pochodzi z siedemnastego stulecia – 1616 rok. Herb został ustalony w statucie Gminy z dnia 6 grudnia 2002.

Historia edytuj

 
Zachodnia elewacja gotyckiego kościoła św. Mateusza ze stojącą obok dzwonnicą
 
Neoklasycystyczna plebania w Opalenicy

Pierwsza wzmianka o Opalenicy – w dokumencie wystawionym przez Władysława Jagiełłę – pochodzi z roku 1393[4]. Miejscowość, określona jeszcze jako wieś, została wówczas przez króla wykupiona z zastawu i darowana jej wcześniejszemu właścicielowi, o imieniu Ticza (czyli Dietrich lub Thietmar) Bar (nazwisko to występuje w dokumentach również w pisowni Ber, Baer i Beer)[4]. Lokowanie na prawie magdeburskim musiało odbyć się między 1399 (kiedy była wzmiankowana jako wieś) a 1401 rokiem, kiedy to w mieście Opalenica ufundowano kościół św. Mateusza, ale nie zachował się dokument lokacyjny[4][5]. Historycy odnotowali dokument z 1404 roku, który niezachował się do dnia dzisiejszego, nadający miastu postrzygalnię, jatkę mięsną, 2 piekarnie, 2 mydlarnie, oraz 2 kramy sukiennicze. W dokumencie z 1405 roku wymieniony jest opalenicki wójt[6].

W latach 1405–1435 miejscowość jako zastaw trafiła w ręce Stęszewskich herbu Łodzia, a następnie stała się w latach 1435–1450 własnością Szamotulskich. W 1445 roku miasto przeszło na własność biskupa poznańskiego Andrzeja z Bnina, herbu Łodzia, który wkrótce przekazał je swemu kuzynowi, kasztelanowi santockiemu Piotrowi z Bnina i Opalenicy[7]. W 1453 roku Piotr jako pierwszy przyjął nazwisko Opaleński, wkrótce zmienione na Opaliński i w rękach jego potomków Opalenica pozostała przez trzy wieki, aż do śmierci Leona Wojciecha Opalińskiego w roku 1775[8][9][10].

Opalińscy posiadali zamek położony poza miastem, nad brzegiem rzeki Mogilnicy, połączonej kanałem z fosą otaczającą budowlę. Zameczek ten odnotowany został po raz pierwszy w 1445 roku[11][12][6]. W XV wieku miasto było niewielkie. W 1458 roku miasto wystawiło jedynie 1 żołnierza na wyprawę na Malbork w czasie wojny trzynastoletniej z zakonem krzyżackim[6].

W 1539 roku król polski Zygmunt Stary wystawił miasteczku przywilej na organizację 3 jarmarków rocznie oraz cotygodniowy targ co nie przyczyniło się jednak do znacznego rozwoju miasta. Miejscowość odnotowana została w historycznych dokumentach podatkowych. W 1580 roku mieszkańcy płacili podatki od 40 domów, 3 włók miejskich oraz 4 piekarni. Odprowadzało je także 6 zagrodników oraz 6 rzemieślników[6].

Na zlecenie Anny Opalińskiej w 1585 roku Mateusz Kossior wykonał dla Opalenicy tryptyk ołtarzowy[13], z którego zachowały się współcześnie tylko predella w Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu.

W 1607 roku w mieście odnotowana została miejscowa szkoła, łaźnia oraz cegielnia. W 1627 roku miasto dotknęła epidemia zarazy. W 1646 roku król polski Władysław IV odnowił przywilej na organizację targu oraz jarmarków, ale miejscowość w dalszym ciągu miała charakter rolniczy. W 1641 roku odnotowany został płóciennik, kowal i bednarz, a w 1662 roku kuśnierz[6].

W XVIII wieku miasto nawiedziła kolejna zaraza (1708) oraz pożary. W największym datowanym na 1731 w mieście spłonęły 42 domy, plebania oraz szpital odnotowany po raz pierwszy w 1595 roku. W 1747 roku powstał miejski cech krawców[6].

Czasy rozbiorów edytuj

 
Poewangelicki kościół Świętego Józefa
 
Nieistniejący już ratusz drewniany w Opalenicy (XIX w.)

W 1793 roku w wyniku II rozbioru Polski Opalenica znalazła się pod zaborem pruskim[14]. W 1800 roku miasto liczyło 775 mieszkańców. Po zwycięskim dla Polaków drugim powstaniu wielkopolskim jakie odbyło się w 1806 roku miasto w latach 1807–1815 znalazło się w departamencie poznańskim w granicach Księstwa Warszawskiego. W 1810 roku liczba mieszkańców wzrosła do 847 mieszkających w 139 domach[6].

Od 1815 roku decyzją kongresu wiedeńskiego dokonano podziału Księstwa Warszawskiego i Wielkopolska ponownie weszła w skład Królestwa Prus jako Wielkie Księstwo Poznańskie, a później Prowincja Poznańska[15]. W 1816 roku miasto liczyło 828 osób[6]. Zamek Opalińskich, który popadł w ruinę, na polecenie władz pruskich został rozebrany, a fosa zasypana gruzem. W ramach polityki germanizacyjnej w epoce Kulturkampfu władze niemieckie wybudowały szkołę ewangelicką i zbór, aby w ten sposób przyciągnąć tu kolonistów niemieckich[16]. Nazwą miasta w tym okresie była Opalenitza.

Ważnym wydarzeniem było otwarcie 26 czerwca 1870 roku Kolei Marchijsko-Poznańskiej (Poznań-Zbąszyń – Gubin z odgałęzieniem do Frankfurtu nad Odrą[17]). Sieć kolejową rozbudowano w 1881 roku, kiedy to oddano do użytku linię kolejową do Grodziska Wielkopolskiego[17]. W 1884 roku powstała cukrownia[18]. Natomiast w 1886 roku otwarto Opalenicką Kolej Wąskotorową (Najstarszą kolej wąskotorową w Wielkopolsce). 14 września 1896 roku na dworcu kolejowym doszło do incydentu, który odbił się echem w parlamencie Rzeszy Niemieckiej. Tłum wiernych zgromadził się tam z orkiestrą i chorągiewkami, aby powitać abpa poznańskiego Floriana Stablewskiego, wracającego z wizytacji parafii w Wielichowie[19]. Komisarz policji Carnap potraktował tę demonstrację jako antyniemiecką i zaczął znieważać słownie zgromadzonych Polaków, aresztując czternastu uczestników powitania, którzy zostali postawieni przed sądem. Pięć lat później arcybiskup przybył na obchody 500-lecia Opalenicy[19].

W 1912 roku ludność miasta wynosiła 3529 mieszkańców[6].

Okres międzywojenny edytuj

Od 27 grudnia 1918 roku Opalenica znalazła się w zasięgu powstania wielkopolskiego[20]. 2 stycznia 1919 roku w mieście zorganizowano oddziały powstańcze, które pod dowództwem Edmunda Klemczaka wyruszyły do walki o wyzwolenie Zbąszynia[21]. Oddział walczył aż do rozejmu, a w trakcie walk poległo 6 powstańców, wśród których pierwszym był Antoni Kozak, którego imieniem nazwano jedną z ulic w mieście[22]. W okresie międzywojennym Opalenica należała do Polski. 14 maja 1922 roku przy cmentarzu parafialnym odsłonięto pierwszy w Polsce pomnik powstańców wielkopolskich.

II wojna światowa edytuj

W czasie kampanii wrześniowej miasto nie znajdowało się w strefie działań wojennych, a jedynym incydentem było zrzucenie dwóch bomb w sąsiedztwie dworca[23]. Opalenica dała nazwę batalionowi ON „Opalenica”. Miasto znalazło się na terenach wcielonych do III Rzeszy[24]. 7 grudnia 1939 roku nastąpiły pierwsze wysiedlenia Polaków do Generalnego Gubernatorstwa[25]. 16 marca 1940 roku aresztowano proboszcza, ks. Teodora Zimocha, który został osadzony w obozie Dachau, a następnie przeniesiony do obozu w Gusen, gdzie zmarł 29 listopada 1940[26]. W 1943 roku nazwa miejscowości została zmieniona na Oppenbach[27]. 26 stycznia 1945 roku do Opalenicy wkroczyła bez walk Armia Czerwona[28].

Gospodarka edytuj

 
Replika motocykla Lech zaprojektowanego i zbudowanego w Opalenicy w okresie II RP.

W pierwszej połowie XIX wieku w Opalenicy dominującą dziedziną działalności wytwórczej było sukiennictwo produkujące sukno w manufakturach. Dopiero w drugiej połowie tego wieku w mieście zaczęły rozwijać się większe zakłady przemysłowe: cukrownia, fabryka cementu, fabryka wyrobów piaskowych, wytwórnia acetylenu oraz browar[6].

Okres międzywojenny edytuj

W okresie II Rzeczypospolitej miasto miało charakter usługowo-handlowy. Największymi pracodawcami były miejscowa cukrownia oraz PKP[6].

Opalenica jest również miejscem narodzin pierwszego polskiego motocykla o nazwie Lech. W latach 1929–1932 funkcjonowała założona przez Wacława Sawickiego, inż. Władysława Zalewskiego oraz opaleniczanina Józefa Braniewicza pierwsza w Polsce fabryka motocykli o symbolicznej nazwie „LECH”. Był to pierwszy polski motocykl produkowany seryjnie, w którym główne elementy konstrukcyjne takie jak silnik, rama, przednie zawieszenie były efektem pracy i myśli jego konstruktora inż. Władysława Zalewskiego. Motocykl został po raz pierwszy publicznie zaprezentowany w 1929 roku na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu. Pojazd został wyróżniony srebrnym medalem tejże imprezy. Niekorzystne przepisy celne, brak konkretnego zainteresowania ze strony resortu obrony utrudniały odpowiedni i zakładany przez pomysłodawców rozwój fabryki. Do zaprzestania produkcji w 1932 roku przyczyniły się także nieudane próby przekształcenia firmy w spółkę akcyjną oraz skutki światowego kryzysu gospodarczego[29].

Okres PRL edytuj

W okresie PRL największym zakładem produkcyjnym była druga co do wielkości w Polsce cukrownia „Opalenica”. Funkcjonowały także: Spółdzielnia Inwalidów „Krosno” produkująca tkaniny dekoracyjne i stylonowe oraz ok. 40 warsztatów rzemieślniczych[6].

Demografia edytuj

  • Piramida wieku mieszkańców Opalenicy w 2014 roku.
 

Zabytki edytuj

 
Ołtarz główny kościoła św. Mateusza w stylu manierystycznym
 
Kaplica cmentarna w Opalenicy

Miasto nie posiadało nigdy murów obronnych, gdyż w razie niebezpieczeństwa mieszkańcy chronili się w murach pobliskiego zamku. Sprawiło to, że Opalenica zawsze posiadała raczej luźną zabudowę, zdeterminowaną także przez podmokły teren. Na prostokątnym rynku, z którego wychodziły tylko trzy ulice, znajdował się drewniany ratusz. Do chwili obecnej zachowała się charakterystyczna dla małych miasteczek wielkopolskich parterowa zabudowa rynku. Z ważniejszych zabytków należy wymienić następujące:

  • Późnogotycki kościół pw. św. Mateusza – pierwszy drewniany kościół powstał w Opalenicy został ufundowany 29 września 1401[4]. Rozebrano go w roku 1603. Na jego miejscu Jan Opaliński herbu Łodzia, właściciel Opalenicy, kazał zbudować murowaną świątynię w stylu gotyckim, którą mistrz Wojciech Ruda wzorował na poznańskim kościele NMP, znajdującym się w pobliżu katedry. Była to jednonawowa budowla pierwotnie bez wieży. Od strony północnej wybudowano piętrową kaplicę, otwierającą się na nawę poprzez trzy arkadowe łuki. Budowę tej świątyni ukończono w roku 1620. Prezbiterium pokryto dwuprzęsłowym sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym stiukami oraz tondami z freskami czterech ewangelistów. Czteroprzęsłowa nawa została pokryta murowanym sklepieniem opartym na sześciu ośmiobocznych filarach, usytuowanych w dwóch rzędach. Filary te wraz ze sklepieniem zostały wyburzone w roku 1929, a nawę przykryto drewnianą, tynkowaną konstrukcją, imitującą sklepienie kolebkowe z lunetami, podobne do tego w prezbiterium. W II poł. XVII w od strony południowej dobudowano niewielką kwadratową kaplicę, w której podziemiach znaleźli spoczynek członkowie rodu Opalińskich. Kaplica ta, pw. Przemienienia Pańskiego, zawaliła się w roku 1837, ale wkrótce ją odbudowano. Natomiast wieża, przylegająca do zachodniej fasady kościoła, spłonęła w czasie pożaru miasta w roku 1731 i – pomimo wielu starań – nigdy jej nie odbudowano. Dopiero w roku 2001 wybudowano nową, wolno stojącą dzwonnicę, nawiązującą stylem do świątyni.
  • Kaplica cmentarna (kostnica, albo śmiertelnica) w stylu manierystycznym (I połowa XVII w.) przy kościele św. Mateusza. Wokół kościoła znajdował się cmentarz, który zlikwidowano w II połowie XIX wieku, przenosząc kości zmarłych do podziemi kaplicy. Podobnie była wykończona fasada kościoła, o czym świadczą zachowane pozostałości elewacji świątyni.
  • Neoklasycystyczna plebania, położona w parku przy kościele św. Mateusza. Swoim kształtem nawiązuje do szlacheckich dworków: posiada trzykolumnowy portyk oraz dwuspadzisty dach z naczółkami. Budynek wybudowano na miejscu poprzedniej drewnianej plebanii, sięgającej początku XVII wieku.
  • Ratusz – pochodzi z roku 1897. Wybudowany przez architekta Dolciusa z Grodziska Wielkopolskiego w stylu eklektycznego historyzmu, nawiązującego do renesansu. Ozdobna wieżyczka przywołuje na pamięć poprzedni XVII-wieczny, drewniany ratusz, który znajdował się na środku rynku, a który został przeznaczony do rozbiórki. Natomiast obecny znajduje się w głębi jednej z ulic wychodzących z rynku, naprzeciw kościoła i budynku szkoły. Architekt sporządził kilka projektów, spośród których władze miasta wybrały najbardziej odpowiedni.
  • Kościół pw. św. Józefa – wybudowany w roku 1900 jako zbór ewangelicki (architekt: Ludwig von Tiedemann). Budynek w stylu neogotyckim został przejęty przez kościół katolicki w roku 1945. W roku 1980 została przy nim utworzona osobna parafia św. Józefa w Opalenicy, a pierwszym proboszczem został ks. Bolesław Kryś. W kościelnym prezbiterium znajdują się oryginalne witraże przedstawiające spotkanie zmartwychwstałego Chrystusa z Marią Magdaleną. Na bocznej ścianie znajduje się XVIII-wieczny obraz św. Rocha z Montpellier (patrona zadżumionych, przedstawionego w stroju pielgrzyma z psem przy nodze, na której widoczny jest guz), pochodzący z kościoła św. Mateusza.
  • Wiatraki – Nieopodal drogi prowadzącej do Grodziska, przy ul. Młyńskiej, znajdowały się trzy drewniane wiatraki. Jeden z nich, po konserwacji dokonanej pod koniec lat 70. XX wieku, spłonął podpalony przez piromana w roku 1983. Drugi z wiatraków rozebrano, gdyż groził zawaleniem. Natomiast trzeci wiatrak spłonął w 2004 roku.
 
Reprezentacja Portugalii w Opalenicy podczas Euro 2012

Transport edytuj

Zobacz też: Opalenica (stacja kolejowa), Opalenica Cukrownia i Opalenica Wiatraki.

Opalenica do niedawna była węzłem kolejowym. Przez miasto przebiega magistrala kolejowa Kunowice – Warszawa, która zapewnia bezpośrednie połączenia Opalenicy m.in. z Poznaniem i Zieloną Górą. Linia do Lwówka (wąskotorowa) została ostatecznie rozebrana podczas budowy autostrady A2, linia z Kościana jest już nieużywana do przewozów pasażerskich.

Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 307 Poznań – Nowy Tomyśl. Obwodnica miasta w ciągu drogi nr 307 została otwarta w 2014 r.

Oświata edytuj

Pierwsza wzmianka o szkole w Opalenicy pochodzi z 1607[6].

  • Szkoła Podstawowa w Opalenicy im. Andrzeja i Władysława Niegolewskich
  • Liceum Ogólnokształcące im. Prymasa Tysiąclecia Księdza Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Opalenicy
  • Zespół Szkół w Opalenicy

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

Współpraca międzynarodowa[31] edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ [1].
  2. ↑ Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 254.
  3. ↑ Opalenica – MIASTO i GMINA [online], opalenica.pl [dostęp 2017-08-25].
  4. ↑ a b c d e Łuczak 1993 ↓, s. 17.
  5. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 18.
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m Praca zbiorowa 1967 ↓, s. 271–272.
  7. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 24.
  8. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 24–25.
  9. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 47.
  10. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 49.
  11. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 21.
  12. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 54–55.
  13. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 102.
  14. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 110.
  15. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 112–113.
  16. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 120.
  17. ↑ a b Łuczak 1993 ↓, s. 137.
  18. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 141.
  19. ↑ a b Łuczak 1993 ↓, s. 153.
  20. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 160.
  21. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 160–161.
  22. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 163.
  23. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 215.
  24. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 216.
  25. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 221.
  26. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 223.
  27. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 231.
  28. ↑ Łuczak 1993 ↓, s. 235.
  29. ↑ Historia | Opalenica [online], opalenica.pl [dostęp 2017-08-25] (pol.).
  30. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-24].
  31. ↑ Współpraca zagraniczna. opalenica.pl. [dostęp 2013-06-21].

Bibliografia edytuj

  • Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom II, województwo poznańskie, hasło „Opalenica”. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1967, s. 271–272.
  • Czesław Łuczak: (red.) Dzieje Opalenicy. Poznań: ABOS, 1993. ISBN 83-85811-03-6.
  • Czesław Dużyński, Z dziejów Opalenicy (1401–1901), Poznań 1902 [reprint: Opalenica 2007].
  • Józef Tułasiewicz, Wczoraj i dziś Cukrowni „Opalenica”, Opalenica 1984.
  • Bogumił Wojcieszak, Opalenickie Kółko Rolnicze w latach zaborów 1875–1914, Opalenica 1984.
  • Materiały do kalendarium dziejów Opalenicy: 1393–1795, oprac. Zygmunt Duda, Bogumił Wojcieszak, Opalenica 1987.
  • Opalenicki słownik biograficzny, pod red. Bogumiła Wojcieszaka, T. 1, Opalenica 1993.
  • Opalenicki słownik biograficzny, pod red. Bogumiła Wojcieszaka, T. 2, Poznań 1994.
  • Zygmunt Duda, Cmentarz parafialny w Opalenicy (Z Dziejów Parafii św. Mateusza w Opalenicy 4), Opalenica 1997.
  • Zygmunt Duda, Krzyże opalenickiej ziemi (Z Dziejów Parafii św. Mateusza w Opalenicy 5), Opalenica 1998.
  • Z dziejów opalenickiej Dwójki: 1933–1998, oprac. Bogumił Wojcieszak, Roman Szwechłowicz, Opalenica 1998.
  • Zygmunt Duda, Przydrożne figury i kapliczki na opalenickiej ziemi (Z Dziejów Parafii św. Mateusza w Opalenicy 6), Opalenica 1999.
  • Zygmunt Duda, 600 lecie parafii św. Mateusza w Opalenicy: kalendarium, Opalenica 2001.
  • Zygmunt Duda, Dzwony w parafii św. Mateusza w Opalenicy (Z Dziejów Parafii św. Mateusza w Opalenicy 7), Opalenica 2002.
  • Zygmunt Duda, Muzyka i śpiew w kościele św. Mateusza w Opalenicy (Z Dziejów Parafii św. Mateusza w Opalenicy 8), Opalenica 2003.
  • Z dziejów opalenickiej Dwójki, Cz. 2: 1998–2003, oprac. Bogdan Andrzejewski, Bogumił Wojcieszak, Opalenica 2003.
  • Opalenica na dawnej pocztówce [red. merytoryczna Bogumił Wojcieszak], Nowy Tomyśl – Opalenica 2004.
  • Małgorzata Rzeźnik, Opalenicka działalność wydawnicza 1975–2005, Opalenica 2006.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Opalenica&oldid=72354270”