Tuszyn

miasto w województwie łódzkim

Tuszynmiasto w centralnej Polsce w woj. łódzkim, w pow. łódzkim wschodnim, w gminie Tuszyn, oddalone od południowych granic Łodzi o 15 kilometrów. Położone jest przy autostradzie A1 oraz drodze DK 91. Tuszyn położony jest w dawnej ziemi sieradzkiej[2].

Tuszyn
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Tablica miejscowości od strony Kruszowa
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Powiat

łódzki wschodni

Gmina

Tuszyn

Aglomeracja

łódzka

Prawa miejskie

1416–1870 oraz 1924

Burmistrz

Witold Małecki

Powierzchnia

23,25[1] km²

Populacja (2022)
• liczba ludności
• gęstość


7179[1]
309[1] os./km²

Strefa numeracyjna

42

Kod pocztowy

95-080

Tablice rejestracyjne

ELW

Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, w centrum znajduje się punkt z opisem „Tuszyn”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Tuszyn”
Położenie na mapie powiatu łódzkiego wschodniego
Mapa konturowa powiatu łódzkiego wschodniego, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Tuszyn”
Położenie na mapie gminy Tuszyn
Mapa konturowa gminy Tuszyn, u góry znajduje się punkt z opisem „Tuszyn”
Ziemia51°36′33″N 19°31′48″E/51,609167 19,530000
TERC (TERYT)

1006114

SIMC

0968569

Urząd miejski
ul. Piotrkowska 2/4
95-080 Tuszyn
Strona internetowa

Historia

edytuj

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1223 roku[3]. W 1260 roku w Tuszynie był Kazimierz I kujawski, który w miejscowości zapisanej w łacińskim dokumencie w formie Tusine potwierdził klasztorowi w Sulejowie własność wsi Straszków[4].

W 1416 roku Władysław Jagiełło lokował tu miasto królewskie. W datowanym na ten rok dokumencie polecił on staroście pobiedzkiemu Dobkowi Kobyle „de Żary” osadzić na gruntach wsi Tuszyna miasto, które wyjął spod sądów ziemskich i kasztelańskich[5][4]. W XV wieku było ono miejscem wypadowym dla królewskich polowań w okolicznej puszczy. Trzykrotnie w tym celu do Tuszyna zawitał król Polski Kazimierz IV Jagiellończyk w 1463, 1472 oraz 19 marca 1492 roku na krótko przed śmiercią[4]. Niemal do końca XV wieku Tuszyn był miastem królewskim leżącym w starostwie piotrkowskim w powiecie piotrkowskim województwa sieradzkiego[6].

W 1497 roku król Polski Jan I Olbracht przygotowując środki finansowe na wyprawę wojenną przeciw Wołochom pożyczył 3200 złotych od Aukta z Paniewa herbu Godzięba zabezpieczając tę sumę posiadłościami królewskimi w Piotrkowie oraz Tuszynie. Wkrótce Tuszyn traci swój status posiadłości całkowicie królewskiej. W 1504 roku Jan oraz Jerzy Paniewscy herbu Godzięba stają się właścicielami części królewszczyzn oraz największymi posiadaczami w Tuszynie gdzie swoje własności ma także kościół katolicki, a także drobniejsza szlachta oraz zamożniejsi mieszczanie[4]. W XVI wieku majętności tuszyńskie wielokrotnie zmieniają właściciela. W 1508 za zgodą polskiego króla Zygmunta Starego Paniewscy zbywają królewszczyznę wojewodzie poznańskiemu Andrzejowi z Szamotuł, który z kolei za 2000 złotych węgierskich i 200 złotych polskich zbywa ją kasztelanowi poznańskiemu Łukaszowi z Górki. Ten zaś 19 czerwca 1514 roku sprzedaje ją Mikołajowi z Lublina, który po śmierci Andrzeja z Szamotuł zostaje wojewodą poznańskim. Majętności te po raz kolejny zmieniają właściciela i w 1533 roku należą już do kasztelana brzeskokujawskiego Tomasza z Lubrańca[4].

W XVI wieku w miejscowości rozwijał się przemysł leśny, hodowla pszczół, pasterstwo, młynarstwo. Najważniejszą rolę spełniał wyrób piwa, który stanowił wówczas główne zajęcie ludności. Dużą rolę pełnił również handel. Lustracja podatkowa z 1564 roku wykazała, że miastem zarządzał landwójt, którego zwano wójtem. Ostatni tę funkcję pełnił Maciej Podolski. W okresie tym na terenie miasta było 106 placów targowych, które płaciły podatku po 1 groszu[5]. W miejscowości funkcjonowało także 7 kowali, 13 szewców, 4 krawców, 5 kuśnierzy, 10 piekarzy, 15 piwowarów, 8 kołodziejów, 2 stelmachów oraz 5 rzeźników. Na obrzeżach miasteczka pracowali również rolnicy oraz ogrodnicy. Z 34 łanów roli płacili oni 10 groszy od łanu, a z 98 łanów ogrodów po groszu od łanu co w sumie dawało skarbowi królewskiemu 6 złotych rocznie[5].

Od 1621 roku tenutę tuszyńską posiadał starosta Olbracht Starołęski, który w marcu 1648 r. przekazał ją Mikołajowi Przerębskiemu, dworzaninowi i sekretarzowi królewskiemu[7].

W roku 1655 Tuszyn został całkowicie spalony i splądrowany przez wojska szwedzkie podczas potopu. Miasto wyludniło się i na jakiś czas podupadło, dopiero napływ Żydów w pod koniec XVII wieku nieco poprawił sytuację gospodarczą[4][8].

Okres zaborów

edytuj

Wskutek II rozbioru Polski Tuszyn wszedł w 1793 roku w skład Prus. W 1807 roku znalazł się w Księstwie Warszawskim, a w 1815 w Królestwie Kongresowym.

W 1827 roku w mieście było 169 domów, w których zamieszkiwało 1230 mieszkańców, w 1857 było 181 domów z 1835 mieszkańcami z czego 1179 wyznawało katolicyzm, 588 judaizm, a 68 protestantyzm[5]. W latach 50. XIX wieku Tuszyn utracił jednak znaczenie wskutek dynamicznego rozwoju niedalekiej Łodzi. W 1860 roku miasto liczyło 1860 mieszkańców, w tym 61% katolików i 37% Żydów[8]. W 1863 roku w walkach powstania styczniowego wziął udział oddział zorganizowany przez tuszyńskiego ławnika, Tomasza Zdzienickiego. W 1870 roku, jak większość małych miast w Królestwie Polskim, Tuszyn ukazem carskim pozbawiony został praw miejskich. W tym samym roku na ówczesnych 1820 mieszkańców miejscowości składało się 62% Polaków, 34% Żydów i 3% Niemców[4].

Pod koniec XIX wieku Tuszyn opisał Słownik geograficzny Królestwa Polskiego. Miejscowość wymieniona jest jako osada miejska leżąca w powiecie łódzkim w gminie Górki w parafii Tuszyn. Według spisu powszechnego wykonanego w tym czasie w miasteczku było 230 domów, w których mieszkało 3282 mieszkańców z czego większość – 1964 osoby było katolikami, 1248 wyznawało judaizm, 70 ewangelizm, a 9 prawosławie[5]. Ulice miejskie były wówczas niebrukowane, a budynki przeważnie drewniane. W mieście znajdowały się również murowany kościół parafialny, okręgowy sąd gminny, szkoła początkowa, urząd gminy, stacja pocztowa, apteka, lekarz[5][4].

Wiek XIX to okres dalszego rozwoju funkcji handlowej miasta. W Tuszynie odbywało się 12 targów rocznie[8], na które zjeżdżali kupcy z odległych stron – z Mazowsza, Śląska czy Wielkopolski. Napływ do miasta kolonistów niemieckich przyczynił się do rozwoju rzemiosła. W 1883 roku w miejscowości zanotowano 115 rzemieślników i przemysłowców z produkcją ogólną 69190 rubli. Najwięcej było krawców (20), szewców (12), rzeźników (10), piekarzy (7), stolarzy (7). Dużą rolę gospodarczą pełniło garncarstwo. Znaczną grupę rzemieślników, która dorównywała krawcom stanowili garncarze, których w miejscowości funkcjonowało aż 20. Wykorzystywali oni do produkcji zasobne, lokalne pokłady gliny, która była bardzo dobrej jakości. W XIX-wiecznym Tuszynie funkcjonowała także garbarnia oraz 8 wiatraków produkujących przetwory zbożowe na ogólną wartość 30155 rs.[5]

W 1912 roku Stanisław Muznerowski wydaje we Włocławku monografię historyczną poświęconą miastu pt. Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej[4].

 
Otwarcie linii kolejki podmiejskiej Ruda Pabianicka – Rzgów – Tuszyn

Podczas okupacji niemieckiej w 1915 roku Tuszyn uzyskał połączenie kolejką dojazdową (tramwajem podmiejskim) z Łodzią przez Rzgów, co otworzyło dla miejscowości nowe perspektywy rozwoju. Początkowo (z powodu wojny) z trakcją parową, od 1927 roku z trakcją elektryczną. W roku 1921 samorząd poczynił starania o utworzenie w Tuszynie sanatorium przeciwgruźliczego, ostatecznie oddanego do użytku w 1928 roku i funkcjonującego do dziś. W roku 1924 Tuszyn odzyskał prawa miejskie. Ze względu na dogodne połączenie tramwajowe w końcu lat 20. XX w. zaczęła żywiej rozwijać się letniskowa i wypoczynkowa funkcja miasta. W 1939 roku Tuszyn liczył już 4500 mieszkańców.

W czasie II wojny światowej miasto dostało się pod niemiecką okupację. Cały region dzięki staraniom lokalnej mniejszości niemieckiej z Łodzi został włączony do III Rzeszy, a Niemcy wywieźli ludność pochodzenia żydowskiego do getta w Piotrkowie Trybunalskim, a następnie ich wymordowali.

Okres powojenny

edytuj

15 listopada 1951 roku pod Tuszynem doszło do katastrofy lotniczej samolotu Polskich Linii Lotniczych LOTLisunow Li-2 lecącego z Łodzi do Krakowa, w której zginęło 16 osób (12 pasażerów i 4 członków załogi, w tym pilot kpt. Marian Buczkowski – ojciec znanego aktora Zbigniewa Buczkowskiego). Przyczyną katastrofy była awaria silników (pilot zgłaszał ich awarię na lotnisku, ale zmuszono go do realizacji lotu).

W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa piotrkowskiego. W 1978 roku zlikwidowane zostało połączenie tramwajowe miasta z Łodzią. W tym samym okresie droga Tuszyn – Łódź przebudowana została na trasę szybkiego ruchu, omijającą centrum Tuszyna od południowego zachodu.

Przez wiele lat w Tuszynie istniał zakład filmów lalkowych Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for (zlikwidowany w końcu lat 90. XX wieku). Tu powstały zdjęcia do słynnych lalkowych seriali Miś Uszatek, Przygody Misia Colargola, Mały pingwin Pik-Pok. W miejscowości istnieje straż pożarna, która została założona w 1884 roku.

Demografia

edytuj

Według danych z 31 grudnia 2008 roku miasto liczyło 7124 mieszkańców[9].

  • Piramida wieku mieszkańców Tuszyna w 2014 roku[10].


 

Zabytki

edytuj
 
Kościół parafialny pw. św. Witalisa Męczennika
  • zespół kościoła parafialnego pw. św. Witalisa Męczennika wraz z otoczeniem, ul.Łowicka 1, nr A/89 z 23.02.2010:
    • kościół, 1860–1862, 1927–1930, z wyposażeniem barokowym
    • plebania, 1912–1916
  • małomiasteczkowe budownictwo mieszkalne z XIX i I poł. XX wieku.

Integralne części miasta

edytuj

Integralne części miasta wymienione w TERYT: Antonówki, Grzędy, Kępica, Niedas, Ogrodzonka, Poddębina, Tuszynek Poduchowny, Tuszyn-Las, Wielkopole.

PRNG dodatkowo wymienia niestandaryzowane nazwy części miasta: Molenda, Niedas Leśny, Niedas Rolny, Tuszynek, Tuszyn-Gościniec, Tuszyn-Młynek[11].


W 2010 roku Tuszyn przejął od szpitala bloki mieszkalne tworząc osiedle: Tuszynek.

Turystyka i rekreacja

edytuj

Przez Tuszyn przebiega pieszy szlak turystyczny   Szlak Okrężny Wokół Łodzi.
  biegnie Łódzka magistrala rowerowa. Miasto położone w bezpośrednim sąsiedztwie dużych kompleksów leśnych. W pobliżu dwa rezerwaty: Rezerwat przyrody Wolbórka oraz Rezerwat przyrody Molenda[12][13].

Na terenie miasta ośrodek wypoczynkowy „Młynek” o charakterze kąpieliska i kempingu oraz Miejskie Centrum Sportu i Wypoczynku, działające całorocznie, oferujące bazę noclegową i wyposażone w basen. Ponadto bazę noclegową Tuszyna stanowią prywatne ośrodki wypoczynkowe i motele.

W pobliżu miasta również stawy rybne w Żerominie oraz wsie letniskowe: Zofiówka i Rydzynki.

W mieście działa klub sportowy MKS 2000 Tuszyn, który zastąpił rozwiązaną w 2000 r. Jagiellonię Tuszyn.

Drugim klubem działającym na terenie miasta od 1998 roku, jest Uczniowski Międzyszkolny Klub Sportowy UMKS "Tuszyn"- piłka siatkowa dziewcząt.

Wspólnoty wyznaniowe

edytuj

Ludzie związani z Tuszynem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Tuszynem.
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Tuszynie.

Miasta partnerskie

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. a b c Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2022 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 7 grudnia 2022 [dostęp 2022-12-08].
  2. Paweł Dembiński: Stefan z Chyb h. Jastrzębiec. Internetowy Polski Słownik Biograficzny, 2004–2005. [dostęp 2020-08-15].
  3. Pierwsza wzmianka.
  4. a b c d e f g h i Muznerowski 1912 ↓.
  5. a b c d e f g Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich t. XII, hasło „Tuszyn”. nakł. Filipa Sulimierskiego i Władysława Walewskiego, 1892. s. 676. [dostęp 2018-03-24].
  6. Województwo sieradzkie i województwo łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1998, s. 65.
  7. https://almanachhistoryczny.ujk.edu.pl/almanach/download/Almanach%20Historyczny_tom_20.pdf?tennumer=20
  8. a b c Historia Tuszyna. tuszyn.info.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-10-06)]..
  9. Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, maj 2009, s. 63, ISSN 1734-6118 [dostęp 2009-07-01] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-29].
  10. Tuszyn w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-09], liczba ludności na podstawie danych GUS.
  11. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 1 stycznia 2023
  12. Tuszyn on-line: turystyka. [dostęp 2012-05-31]. (pol.).
  13. Okolice Łodzi: mapa turystyczna. Wyd. I. Warszawa: PPWK, 2005. ISBN 83-7329-640-9.
  14. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-17].

Bibliografia

edytuj
  • Stanisław Muznerowski: Tuszyn w Ziemi Piotrkowskiej. Włocławek: Drukarnia Dyecezalna, 1912.

Linki zewnętrzne

edytuj