Język białoruski

język wschodniosłowiański, potomek ruskiego
(Przekierowano z Biał.)

Język białoruski (biał. беларуская мова, biełaruskaja mova) – język wschodniosłowiański używany głównie na Białorusi. Liczba osób posługujących się nim wynosi około 6,5 miliona.

беларуская мова
biełaruskaja mova
Obszar

Białoruś, Polska, Kanada, Ukraina, Rosja, Litwa, Czechy i inne

Liczba mówiących

ok. 6,5 mln

Pismo/alfabet

cyrylica, łacinka, zmodyfikowane arabskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Białoruś

Pozostałe miejsca:

Polska (język urzędowy/pomocniczy w 5 gminach w województwie podlaskim: Czyżach, Hajnówce (miejskiej), Hajnówce (wiejskiej), Narewce i Orli)

Organ regulujący Instytut Językoznawstwa im. Jakuba Kołasa
UNESCO 2 wrażliwy
Ethnologue 1 narodowy
Kody języka
ISO 639-1 be
ISO 639-2 bel
ISO 639-3 bel
IETF be
Glottolog bela1254
Ethnologue bel
GOST 7.75–97 бел 090
WALS blr
SIL BEL
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku białoruskim
Wikipedia w języku białoruskim (taraszkiewicy)
Słownik języka białoruskiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.
Mapa etnograficzna przedstawiająca rozmieszczenie ludności i gwar białoruskich (1903, Karski)
Zasięg języka białoruskiego jako dialektu języka rosyjskiego, 1914
Ludność Rzeczypospolitej z językiem ojczystym białoruskim, według spisu powszechnego 1931 roku
Dialekty języka białoruskiego[1]

     Północno-wschodnie

     Południowo-zachodnie

     Gwary środkowobiałoruskie

     Poleskie (gwary zachodniopoleskie)

Linie

     Zasięg gwar białoruskich (1903, Karski)

     Wschodnia granica zasięgu rosyjskich gwar zachodnich (1967, Zachawara, Arłowa)

     Granica pomiędzy gwarami białoruskimi i ukraińskimi (1980, Biaŭzienka)

Gminy w województwie podlaskim, w których wprowadzono lub można wprowadzić język białoruski jako język pomocniczy (08.02.2010).

Język białoruski wyodrębnił się z języka ruskiego w XIV wieku[2]. Białoruski język literacki powstał w XIX wieku, zaś literatura piękna w tym języku rozwinęła się w XX wieku[2]; literatura białoruska nie jest tożsama z literaturą w języku ruskim, z którego wyodrębnił się zarówno język białoruski, jak i język ukraiński[2].

Język białoruski, równolegle z zanikiem wielu innych elementów składających się na tożsamość narodową Białorusinów, wypierany jest w procesie rusyfikacji Białorusi przez język rosyjski[3][4].

Język białoruski

Historia

edytuj

Okresy w historii języka białoruskiego:

  1. język staroruski, ogólnoruski (X – XIV w.)
  2. język ruski, zachodnioruski (XIV – XVIII w.)
    • formowanie języka ruskiego (XV w.)
    • złoty wiek, język państwowy w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI w.)
    • stopniowy upadek (XVIII w.)
    • język ludowy (XVIII w.)
  3. nowy (współczesny) język białoruski
    • formowanie (XIX w.)
    • rozwój języka (XX w.).

W XIII wieku język ruski stał się językiem państwowym Wielkiego Księstwa Litewskiego[5]. Pierwsza drukowana książka w tym języku wydana została przez Franciszka Skarynę w 1517 roku. Wydając w latach 1517–1519 księgi Starego Testamentu po rusku (Biblia Franciszka Skaryny), był on autorem drugiego na świecie tłumaczenia Biblii na język niekanoniczny[6]. W XVI wieku jedna z pierwszych kodyfikacji prawa w Europie – tzw. statuty litewskie (1529, 1566, 1588) – pisane były po rusku. Język Statutów Litewskich, odpowiadał mowie potocznej przeważającej części mieszkańców ówczesnego państwa litewskiego, miał podstawę słowiańską, zbliżoną do staropolskiego i starobiałoruskiego, a najbardziej przypominał miejscową mowę, nazywaną obecnie mową „prostą”[7]. Język ruski był też językiem dyplomacji Wielkiego Księstwa Litewskiego, używanym w kontaktach z Rosją i Polską. Następnie pojawiły się pierwsze gramatyki tego języka (1596 Ławrentij Zyzanij-Tustanowski, 1619 Melecjusz Smotrycki). Po zawarciu unii lubelskiej (1569) zaczęła się ekspansja języka polskiego na ziemie księstwa. Wskutek tego w 1697 roku język ruski został zastąpiony oficjalnie językiem polskim jako urzędowym.

Lata od XVIII do połowy XIX wieku był okresem upadku języka ruskiego. Liczne wojny doprowadziły do zmniejszenia się ludności ruskiej w XVIII wieku, a w 1795 roku wskutek ostatniego rozbioru Rzeczypospolitej ziemie ruskie włączono do Rosji.

Język białoruski w XIX w. (po upadku powstania styczniowego) zaczęto zapisywać w alfabecie polskim, ze względu na zakaz drukowania w języku białoruskim. Dopiero później zastąpiony został cyrylicą (dyskusja na łamach gazety „Naša niva” w 1916 roku). Język ruski był zapisywany także przy pomocy pisma arabskiego (tzw. al-kitaby) przez Tatarów litewskich, którzy zostali osiedleni na terenach Podlasia i Litwy w celu ochrony ziem granicznych przed najazdami Krzyżaków.

Odrodzenie i nowoczesne kształtowanie współczesnego języka białoruskiego nastąpiło dopiero w połowie XIX wieku dzięki twórczości polskich i białoruskich postaci życia literackiego: Jana Barszczewskiego, Władysława Syrokomli, Wincentego Dunina Marcinkiewicza, Franciszka Bahuszewicza, Adama Hurynowicza i innych pisarzy i poetów.

W roku 1918 uzyskał status języka państwowego Białoruskiej Republiki Ludowej, później Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Według wyników spisu powszechnego z 1931 roku 990 tys. obywateli II RP podało język białoruski jako ojczysty, a na Polesiu 700 tys. – język „tutejszy”. Wśród ludności białoruskiej w II RP 77,6 procent stanowili analfabeci. Do inteligencji zaliczało się 0,17 procent ludności[8]. Stopniowo likwidowano w II RP szkolnictwo białoruskie. O ile w roku szkolnym 1918/1919 istniało 346 szkół białoruskich to w 1937 roku zostało tylko 5 szkół powszechnych białorusko – polskich, 44 szkoły w których wykładano białoruski jako jeden z przedmiotów i jedno gimnazjum białoruskie[9].

Do lat 40. oprócz języka białoruskiego na radzieckiej Białorusi językami urzędowymi były również język rosyjski, jidysz i polski. Do rozwoju i dalszego kształtowania się języka literackiego przyczynili się wybitni poeci i pisarze białoruscy początku XX wieku Janka Kupała, Jakub Kołas, Maksim Bahdanowicz, Maksim Harecki, Wacłau Łastouski, Jazep Losik, Zmitrok Biadula, Kuźma Czorny i in.

Koniec lat 20, lata 30 – okres represji stalinizmu. Zaczęła się ostra walka z tzw. „nacdemami” (nacjonał-demokratyzmem) na obszarze Białoruskiej SRR. Znaczna liczba inteligencji białoruskiej została zamordowana.

Po zajęciu ziem białoruskich wchodzących w skład II RP język białoruski obok rosyjskiego uzyskał status języka urzędowego. W styczniu 1940 roku zaczął funkcjonować na tych terenach nowy system szkolnictwa na wzór radzieckiego ze zdecydowaną przewagą liczbową szkół białoruskich. Promowano naukę w języku białoruskim, a organy partyjne dostały zadanie „likwidowania lekceważącego stosunku do języka białoruskiego istniejącego w kręgach rządzących środowiskach nacjonalistycznych byłej Polski oraz wśród części zacofanej ludności białoruskiej". Taka polityka spowodowała niespotykany wcześniej awans języka białoruskiego[10].

 
Podręcznik gramatyki autorstwa B. Taraszkiewicza – wydany w Wilnie 1929, cyrylica
 
Podręcznik gramatyki autorstwa B. Taraszkiewicza – wydany w Wilnie 1931, łacinka

Zmiany na lepsze zaszły dopiero w końcowym okresie pierestrojki. W 1991 roku weszła nowa ustawa o językach na Białorusi. Język białoruski został jedynym językiem państwowym. Jednak ta norma prawna uległa zmianie w 1995 wskutek polityki elit rządzących Białorusią od 1994 roku. Obecnie język białoruski jest zastępowany rosyjskim (chociaż formalnie na Białorusi obowiązują dwa języki). Język białoruski jest także używany w Polsce, na Podlasiu, i wśród emigrantów białoruskich w Kanadzie. Znaczna część białoruskiego społeczeństwa w codziennych kontaktach posługuje się tzw. trasianką (mową łączącą elementy języka rosyjskiego i białoruskiego). W trasiance dominuje rosyjska leksyka. Fonetycznie jest bliższa białoruskiemu. Udział cech białoruskich i rosyjskich jest zależny od danego użytkownika, trasianka jest pozbawiona skodyfikowanej normy.

Do rozwoju współczesnego języka literackiego przyczynili się polscy pisarze XVIII-wieczni K. Maroszewski, M. Korycki, w XIX wieku – Jan Czeczot, Władysław Syrokomla, F. Dunin-Marcinkiewicz, F. Bohuszewicz i inni. Nad opracowaniem norm nowożytnego języka literackiego pracował Bronisław Taraszkiewicz, który w 1918 r. wydał pierwszą gramatykę nowoczesnego języka białoruskiego określanego jako Taraszkiewica.

Dialekty

edytuj

Wyróżnia się dwie grupy dialektów:[11]

  • Północno-wschodnie – Główne cechy to swoisty typ akania, tzw. akanie dysymilatywne. Polega ono na tym, że nieakcentowane a, e oraz o wymawia się w sylabach nieakcentowanych jednakowo jako a, ale tylko jeśli w sylabie pod akcentem jest głoska inna niż a (np. ńasú „niosę”). Jeśli w sylabie pod akcentem jest a to te trzy wspomniane głoski wymawia się jak zredukowane i lub y (np. vydá „woda”, ale już vadý „wody”).
  • Południowo-zachodnie – Główną cechą jest akanie bez dysymilacji, najbardziej zbliżone do tego w białoruskim języku literackim (np. ńasú, vadá). Drugą ważną różnicą od gwar północno-wschodnich jest wymowa dyftongów i̯e oraz u̯o w miejsce dawnych długich e oraz o oraz w miejsce dawnego ě (jać). Gwary północno-wschodnie mają tu zwykłe e oraz o.

Pomiędzy tymi dwoma narzeczami znajduje się pasmo gwar środkowobiałoruskich o charakterze dialektów przejściowych.

Język białoruski na Białorusi

edytuj

W trakcie spisu narodowego Białorusi 2009 roku 4 841 319 osób narodowości białoruskiej zadeklarowało język białoruski jako język rodzinny, również 217 015 osób innych narodowości (w tym 171 287 Polaków) zadeklarowało białoruski jako język rodzinny; w sumie to 53,22% populacji Białorusi[12]. 1 009 935 osób narodowości białoruskiej wskazało białoruski jako język drugi, 271 778 osób innych narodowości też wskazało białoruski jako język drugi (w tym 181 091 Rosjan); w sumie to 13,49% populacji Białorusi[13]. Łącznie na Białorusi w 2009 r. zadeklarowało język białoruski jako język rodzinny 5 058 334 osób, oprócz tego 1 281 713 wskazało białoruski jako język drugi; według spisu na Białorusi było 6 340 047 osób, władających językiem białoruskim. Mimo że 2/3 ludności Białorusi zadeklarowało swobodne posługiwanie się językiem białoruskim (jako językiem rodzinnym lub drugim), liczba mieszkańców Białorusi którzy zadeklarowali że posługują się językiem białoruskim w domu wyniosła 2 073 853 osób narodowości białoruskiej, oraz 153 271 osób innych narodowości (w tym 120 378 Polaków), co w sumie stanowi 23,43% populacji Białorusi[14]; tzn. prawie 2/3 obywateli Białorusi, którzy dobrze znają język białoruski, nie mówi w tym języku w domu.

Język białoruski w Polsce

edytuj

Zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym[15], język białoruski został wprowadzony jako język pomocniczy w 5 gminach województwa podlaskiego, kolejno w:

Ponadto w 2015 roku było 26 aktywnych tłumaczy przysięgłych języka białoruskiego[16].

Obecna sytuacja języka białoruskiego

edytuj

Białoruski został uznany przez UNESCO za jeden z języków zagrożonych wyginięciem. W ciągu dziesięciu lat, które minęły między dwoma ostatnimi spisami powszechnymi – od 1999 do 2009 roku – odsetek osób, które mówią po białorusku w domu, spadł na Białorusi z 37 do 23 proc. Liczba osób mówiących stale w tym języku obniżyła się od 2009 do 2012 z 5,8 do 3,9 procent[17].

W czerwcu 2014 centrum socjologiczne «Laboratorium Nowak» przeprowadziło badanie socjologiczne na Białorusi wg którego 99,4% badanych czytało literaturę piękną w języku rosyjskim, preferowało literaturę w języku rosyjskim 93,7% badanych, zaledwie 5% preferowało literaturę piękną w języku białoruskim[18]. Natomiast kiedy badani mieli możliwość wybierania kilku wariantów odpowiedzi ponad 99% badanych wybrali język rosyjski a prawie 28% języki i rosyjski i białoruski[19].

Obecny stan języka białoruskiego porównują do stanu języka irlandzkiego w Irlandii[20][21].

Alfabet

edytuj

Do zapisu języka białoruskiego stosowano dwa alfabety: cyrylicę lub alfabet łaciński – tzw. łacinkę białoruską. Tatarzy mieszkający na Białorusi stosowali do zapisu tego języka specjalną białoruską odmianę alfabetu arabskiego. Obecnie język ten zapisywany jest niemal wyłącznie za pomocą cyrylicy.

Alfabet białoruski
Litera Wymowa
А   а a
Б   б b
В   в w
Г   г dźwięczne h; w niektórych wyrazach pochodzenia obcego g
Д   д d (zawsze twarde)
Е   е na początku słowa, po samogłosce, po miękkim znaku i po apostrofie je; po spółgłosce e + zmiękczenie poprzedniej spółgłoski (ie)
Ё   ё na początku słowa, po samogłosce, po miękkim znaku i po apostrofie jo; po spółgłosce o + zmiękczenie poprzedniej spółgłoski (io)
Ж   ж ż (głoska stwardniała)
З   з z; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), dźwięk wymawiany jak coś pomiędzy z a ź
І   і i; po miękkim znaku i po apostrofie ji
Й   й j
К   к k
Л   л sceniczne (dawne) ł; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), jak polskie miękkie l
М   м m
Н   н n; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), jak ń
О   о o
П   п p
Р   р r (głoska stwardniała)
С   с s; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), dźwięk wymawiany jak coś pomiędzy s a ś
Т   т t (zawsze twarde)
У   у u
Ў   ў ł
Ф   ф f
Х   х ch
Ц   ц c; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), dźwięk wymawiany jak coś pomiędzy c a ć
Ч   ч cz (głoska stwardniała)
Ш   ш sz (głoska stwardniała)
Ы   ы y
Ь   ь zmiękcza poprzedzającą go spółgłoskę
Э   э e
Ю   ю na początku słowa, po samogłosce, po miękkim znaku i po apostrofie ju; po spółgłosce u + zmiękczenie poprzedniej spółgłoski (iu)
Я   я na początku słowa, po samogłosce, po miękkim znaku i po apostrofie ja; po spółgłosce a + zmiękczenie poprzedniej spółgłoski (ia)
pomijany w czytaniu
Dwuznaki
Дз   дз dz; w wersji miękkiej (przed: я, е, ё, ю, ь, і), dźwięk wymawiany jak coś pomiędzy dz a
Дж   дж (głoska stwardniała)

Akanie jest uwzględnione w pisowni, np. карова (karowa – krowa), Лукашэнка (Łukaszenka).

Transkrypcja

edytuj

Odpowiedniki liter przy transkrypcji są podane w poniższej tabelce. Litery, przy których istnieją dodatkowe reguły, oznaczone są gwiazdką.

Transkrypcja języka białoruskiego
Litera Transkrypcja
А   а a
Б   б b
В   в w
Г   г h
Д   д d
Е   е je, ie, e *
Ё   ё jo, io, o *
Ж   ж ż
З   з z
І   і i
Й   й j
К   к k
Л   л ł, l *
М   м m
Н   н n
О   о o
П   п p
Р   р r
С   с s
Т   т t
У   у u
Ў   ў ŭ*
Ф   ф f
Х   х ch
Ц   ц c
Ч   ч cz
Ш   ш sz
Ы   ы y
Ь   ь pomija się, ‘ *
Э   э e
Ю   ю ju, iu, u *
Я   я ja, ia, a *
pomija się

Literę л oddaje się

  • przez l przed ь, і, е, я, ё, ю, ль, лі, ле, ля, лё, лю np. зелле – zielle, пяклі – piakli;
  • przez ł w innych sytuacjach, np. гарэлка – harełka.

Litery е, ë, ю, я oddaje się

  • przez je, jo, ju, ja na początku wyrazów, po samogłoskach oraz ь i ', np. ем – jem, сям'ёю – siamjoju;
  • przez e, o, u, a po л np. сьлёз – śloz;
  • przez ie, io, iu, ia po innych spółgłoskach, np. цёпла – ciopła.

Literę Ў oddaje się przez ŭ dla potrzeb bibliotecznych, a przez u dla potrzeb wydawniczych, np. слоўнік – słoŭnik/słounik, воўк – woŭk/wouk.

Literę ь

  • pomija się po л, np. соль – sol;
  • oddaje się przez znak zmiękczenia (´, nie apostrof ') w innych sytuacjach, np. дзень – dzień, ехаць – jechać.

Charakterystyczne cechy

edytuj
  • Akcentowane samogłoski o, y oraz e, i w wyrazach rodzimych otrzymują spółgłoskę protetyczną в w nagłosie lub na początku zgłoski, np. вoбpaз, вyж, вocпa, нaвyкa, нaвoддaль
  • Nagłosowe e otrzymuje w białoruskim protetyczne г, np.: гэты, zaś i protezę й, np.: іскра (czyt. j'iskra), iгpaны (j'ihrany).
  • Występuje opozycja między bezdźwięcznym х i dźwięcznym, szczelinowym г (jak w wyrazie Bohdan).
  • Występowanie alternacji л vs. ў, np. дaў – дaлa, yзяў – yзялa, zob. wałczenie
  • Występowanie alternacji в vs. ў przed spółgłoskami np. галава – галоўка, размова - размаўляць
  • Spółgłoski ч, ж, ш, дж, р, д, т są zawsze twarde
  • Zanik grupy дл np. еў (jadł), пайшоў (poszedł) (cecha wspólna wszystkich języków wschodnio- i południowosłowiańskich). Wyjątek stanowią zapożyczenia z języka polskiego np. ядловец
  • Dziekanie i ciekanie czyli wymowa miękkiego дз' zamiast miękkiego д' (сад – у садзе, дзень, вада – аб вадзе), i miękkiego ц' zamiast miękkiego т' (дакумент – аб дакуменце, цвёрды)
  • Występowanie długich spółgłosek л, н, дз, с, ш, ж, ч, ц (np. цвіллю, пытанне, разводззе, рознагалоссе, мышшу, збожжа, ноччу, смецце) w pozycji między samogłoskami
  • Akanie i jakanie
  • Akcent swobodny i ruchomy np. горад – гарады, дом – дамы
  • Dwie koniugacje – I, II. Istnieje także kilka czasowników o odmianie mieszanej np.: бегчы, есці, даць.
  • Czasowniki I koniugacji w 3.os. liczby pojedynczej czasu teraźniejszego nie mają końcowego t: ён(яна) чытае, ён(яна) піша (w odróżnieniu od rosyjskiego).
  • Brak n w nagłosie form przypadków zależnych zaimka 3.os.: з ім, з ёй(ёю), аб ім, аб ёй.
  • Przymiotniki, liczebniki porządkowe, imiesłowy przymiotnikowe rodzaju męskiego, w odróżnieniu od rosyjskiego i ukraińskiego, nie mają w końcówce mianownika spółgłoski -j. np.: вясёлы, вялікі, першы, дзевяты, напісаны.
  • 3 deklinacje:
    • I – rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego (zakończone na -а, -е, -о, -ё) np.: герой, мастак, воблака, сэрца, поле, жніво, жыццё.
    • II – rzeczowniki rodzaju żeńskiego i zakończone na -а, -я np.: казка, мяжа, просьба.
    • III – rzeczowniki rodzaju żeńskiego z miękka spółgłoskową końcówką, z zakończeniem na spółgłoski syczące, na р i z zerową końcówką np.: баль, рунь, мясцовасць, сувязь, ноч, мыш.
    • Istnieją też rzeczowniki o odmianie mieszanej. Zaliczają się do niej rzeczowniki:
      • rodzaju nijakiego zakończone na -мя (імя, племя, стрэмя)
      • rodzaju nijakiego oznaczające małe istoty np.: дзіця(ё), кураня(ё), шчаня(ё), птушаня(ё)
      • rodzaju męskiego zakończone na -ін (-ын), -анін (-янін), -а (-я) np.: грамадзянін, селянін, мужчына, дзядзька.
      • rzeczowniki pejoratywne, oznaczające osoby płci męskiej np.: злюка, гарэза, непаседа. Te same rzeczowniki, oznaczające osoby płci żeńskiej, odmieniają się według II deklinacji. Por. D – непаседы (r. m. i ż), C – непаседу (r.m.), непаседзе (r.ż); N – непаседам (r.m.), непаседай (r.ż.); Ms. – непаседу (r.m.), непседзе (r.ż.).
    • Istnieje grupa rzeczowników nieodmiennych. Są to słowa zapożyczone z języków obcych (z francuskiego, angielskiego itd.).

Gramatyka

edytuj

Deklinacja rzeczowników

edytuj

W nawiasach, przy poszczególnych przykładach, wyrazy napisane są białoruską łacinką.

Rodzaj męski l. poj.
Przypadek I -г, -к, -х II -ж, -р, -ц, -ч, -ш III ~ь, ~й IV pozostałe litery
Mianownik ø ø ь, й ø
Dopełniacz а а я а
Celownik у ы ю у
Biernik ø ø ь, й ø
Narzędnik ом/ам" ом/ам" ём/ем" ом/ам"
Miejscownik у ы і е’

Objaśnienia

" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie

' głoski т, д wymieniają się na ц, дз

Rodzaj męski l. poj. – przykłady
Przypadek I -г, -к, -х II -ж, -р, -ц, -ч, -ш III ~ь, ~й IV pozostałe litery
Mianownik пірог (piroh) двор (dvor) пень (pień), ручай (ručaj) стол (stoł)
Dopełniacz пірaга (piraha) двара (dvara) пня (pnia), ручая (ručaja) стала (stała)
Celownik пірaгу (pirahu) двары (dvary) пню (pniu), ручаю (ručaju) сталу (stału)
Biernik пірог (piroh) двор (dvor) пень (pień), ручай (ručaj) стол (stoł)
Narzędnik пірaгом (pirahom) дваром (dvarom) пнём (pniom), ручаём (ručajom) сталом (stałom)
Miejscownik пірaгу (pirahu) двары (dvary) пні (pni), ручаі (ručai) стале (stale)
Rodzaj męski l. mn.
Przypadek I -г, -к, -х II -ж, -р, -ц, -ч, -ш III ~ь, ~й IV pozostałe litery
Mianownik і ы і ы
Dopełniacz оў/аў" оў/аў" ёў/яў" оў/аў"
Celownik ам ам ям ам
Biernik і ы і ы
Narzędnik амі амі ямі амі
Miejscownik ах ах ях ах

Objaśnienie

" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.

Rodzaj męski l. mn. – przykłady
Przypadek I -г, -к, -х II -ж, -р, -ц, -ч, -ш III ~ь, ~й IV pozostałe litery
Mianownik пірагі (pirahi) двары (dvary) пні (pni), ручаі (ručai) сталы (stały)
Dopełniacz пірaгоў (pirahoŭ) двароў (dvaroŭ) пнёў (pnioŭ), ручаёў (ručajoŭ) сталоў (stałoŭ)
Celownik пірагам (piraham) дварам (dvaram) пням (pniam), ручаям (ručajam) сталам (stałam)
Biernik пірагі (pirahi) двары (dvary) пні (pni), ручаі (ručai) сталы (stały)
Narzędnik пірaгамі (pirahami) дварамі (dvarami) пнямі (pniami), ручаямі (ručajami) сталамі (stałami)
Miejscownik пірaгах (pirahach) дварах (dvarach) пнях (pniach), ручаях (ručajach) сталах (stałach)
Rodzaj żeński l. poj.
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~я IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~ь VI -ж, -р, -ж, -ц, -ч, -ш
Mianownik а а я а ь ø
Dopełniacz і ы і ы і ы
Celownik е' ы і е. і ы
Biernik у у ю у ь ø
Narzędnik ой/ай” ой/ай” ёй/яй” ой/ай” ю”’ у”’
Miejscownik е' ы і е. і ы

Objaśnienia

' głoski г, х i к wymieniają się na з, с i ц

. głoski т, д wymieniają się na ц, дз

" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.

"' podwaja się ostatnią spółgłoskę

Rodzaj żeński l. poj. – przykłady
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~я IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~ь VI -ж, -р, -ж, -ц, -ч, -ш
Mianownik нага (naha) мяжа (miaža) зямля (ziamla) сцяна (ściana) сувязь (suviaź) ноч (noč)
Dopełniacz нагі (nahi) мяжы (miažy) зямлі (ziamli) сцяны (ściany) сувязі (suviazi) ночы (nočy)
Celownik назе (nazie) мяжы (miažy) зямлі (ziamli) сцяне (ścianie) сувязі (suviazi) ночы (nočy)
Biernik нагу (nahu) мяжу (miažu) зямлю (ziamlu) сцяну (ścianu) сувязь (suviaź) ноч (noč)
Narzędnik нагой (nahoj) мяжой (miažoj) зямлёй (ziamloj) сцяной (ścianoj) сувяззю (suviaźziu) ноччу (nočču)
Miejscownik назе (nazie) мяжы (miažy) зямлі (ziamli) сцяне (ścianie) сувязі (suviazi) ночы (nočy)
Rodzaj żeński l. mn.
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~я IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~ь VI -ж, -р, -ж, -ц, -ч, -ш
Mianownik і ы і ы і ы
Dopełniacz ø аў яў ø ей/яў" эй/аў"
Celownik ам/ах" ам ям ам ям ам
Biernik і ы і ы і ы
Narzędnik амі амі ямі амі ямі амі
Miejscownik ах ах ях ах ях ах

Objaśnienie

" pierwszą formę pisze się pod akcentem, a drugą nie.

Rodzaj żeński l. mn. – przykłady
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~я IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~ь VI -ж, -р, -ж, -ц, -ч, -ш
Mianownik ногі (nohi) межы (miežy) землі (ziemli) сцены (ścieny) сувязі (suviazi) ночы (nočy)
Dopełniacz ног (noh) межаў (miežaǔ) земляў (ziemlaǔ) сцен (ścien) сувязяў (suviaziaǔ) начэй (načej)
Celownik нагам (naham) межам (miežam) землям (ziemlam) сценам (ścienam) сувязям (suviaziam) начам (načam)
Biernik ногі (nohi) межы (miežy) землі (ziemli) сцены (ścieny) сувязі (suviazi) ночы (nočy)
Narzędnik нагамі (nahami) межамі (miežami) землямі (ziemlami) сценамі (ścienami) сувязямі (suviaziami) начамі (načami)
Miejscownik нагах (nahach) межах (miežach) землях (ziemlach) сценах (ścienach) сувязях (suviaziach) начах (načach)
Rodzaj nijaki l. poj.
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~о (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~о (poprzedzone innymi literami) VI ~е VII ~ё VIII ~мя IX ~я
Mianownik а а о а о е ё мя я
Dopełniacz а а а а а я я мя яці
Celownik у у у у у ю ю мю яці
Biernik а а о а о е ё мя я
Narzędnik ам ам ом ам ом ем ём мем ём
Miejscownik у ы ы е. е. і і мі яці

Objaśnienia

. głoski т, д wymieniają się na ц, дз

Rodzaj nijaki l. poj. – przykłady
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~о (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~о (poprzedzone innymi literami) VI ~е VII ~ё VIII ~мя IX ~я
Mianownik воблака (vobłaka) акенца (akienca) вядро (viadro) кола (koła) крыло (kryło) пакаленне (pakaleńnie) жыццё (žyćcio) стрэмя (stremia) цяля (ciala)
Dopełniacz воблака (vobłaka) акенца (akienca) вядра (viadra) кола (koła) крыла (kryła) пакалення (pakaleńnia) жыцця (žyćcia) стрэмя (stremia) цяляці (cialaci)
Celownik воблаку (vobłaku) акенцу (akiencu) вядру (viadru) колу (kołu) крылу (kryłu) пакаленню (pakaleńniu) жыццю (žyćciu) стрэмю (stremiu) цяляці (cialaci)
Biernik воблака (vobłaka) акенца (akienca) вядро (viadro) кола (koła) крыло (kryło) пакаленне (pakaleńnie) жыццё (žyćcio) стрэмя (stremia) цяля (ciala)
Narzędnik воблакам (vobłakam) акенцам (akiencam) вядром (viadrom) колам (kołam) крылом (kryłom) пакаленнем (pakaleńniem) жыццём (žyćciom) стрэмем (stremiem) цялём (cialom)
Miejscownik воблаку (vobłaku) акенцы (akiency) вядры (viadry) коле (kole) крыле (kryle) пакаленні (pakaleńni) жыцці (žyćci) стрэмі (stremi) цяляці (cialaci)
Rodzaj nijaki l. mn.
Przypadek I ~а (poprzedzone przez: г, к, х) II ~а (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) III ~о (poprzedzone przez: ж, р, ц, ч, ш) IV ~а (poprzedzone innymi literami) V ~о (poprzedzone innymi literami) VI ~е VII ~ё VIII ~мя IX ~я
Mianownik і ы ы ы ы я і мёны яты
Dopełniacz аў аў оў аў аў яў яў мёнаў ят
Celownik ам ам ам ам ам ям ям мёнам ятах
Biernik і ы ы ы ы я і мёны ят
Narzędnik амі амі амі амі амі ямі ямі мёнамі ятамі
Miejscownik ах ах ах ах ах ях ях мёнах ятах

Deklinacja przymiotników

edytuj
Deklinacja twarda
Przypadek rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki liczba mnoga
Mianownik ы ая ое/ае ыя
Dopełniacz ога/ага ой/ай ога/ага ых
Celownik ому/аму ой/ай ому/аму ым
Biernik ы (ога)/(ага) ую ое/ае ыя (ых)
Narzędnik ым ой/ай ым ымі
Miejscownik ым ой/ай ым ых

Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.

Deklinacja mieszana (temat zakończony na: г, к, х)
Przypadek rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki liczba mnoga
Mianownik i ая ое/ае ія
Dopełniacz ога/ага ой/ай ога/ага іх
Celownik ому/аму ой/ай ому/аму ім
Biernik і (ога)/(ага) ую ое/ае ія (іх)
Narzędnik ім ой/ай ім імі
Miejscownik ім ой/ай ім іх

Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.

Deklinacja miękka
Przypadek rodzaj męski rodzaj żeński rodzaj nijaki liczba mnoga
Mianownik i яя яе ія
Dopełniacz яга яй яга іх
Celownik яму яй яму ім
Biernik і (яга) юю яе ія (іх)
Narzędnik ім яй ім імі
Miejscownik ім яй ім іх

Końcówek po / używa się, gdy akcent pada na temat.

Koniugacja

edytuj

W nawiasach, przy poszczególnych przykładach, wyrazy napisane są białoruską łacinką.

I Koniugacja

Czasowniki dzielą się na 4 grupy:

  • czasowniki z tematem zakończonym na samogłoskę i z akcentem na końcówce np. даваць, пець, бiць.
Osoba l. poj. l. mn.
1. os -ём
2. os. -еш -яце
3. os. -юць
I Koniugacja – даваць (davać)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os даю (daju) даём (dajom)
2. os. даеш (daješ) даяце (dajacie)
3. os. дае (daje) даюць (dajuć)

W niektórych czasownikach temat jest skracany do spółgłoski ь lub .

I Koniugacja – біць (bić)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os б’ю (bju) б’ём (bjom)
2. os. б’еш (bješ) б’яце (bjacie)
3. os. б’е (bje) б’юць (bjuć)
  • czasowniki z tematem zakończonym na samogłoskę i z akcentem na temacie np. чакаць, гадаць, шыць.
Osoba l. poj. l. mn.
1. os -ем
2. os. -еш -еце
3. os. -юць
I Koniugacja – чакаць (čakać)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os чакаю (čakaju) чакаем (čakajem)
2. os. чакаеш (čakaješ) чакаеце (čakajecie)
3. os. чакае (čakaje) чакаюць (čakajuć)
  • czasowniki z tematem zakończonym na spółgłoskę i z akcentem na końcówce np. жыць, зваць, грызці
Osoba l. poj. l. mn.
1. os -ём/-ом
2. os. -еш/-эш -яце/-аце
3. os. -е/-э -уць

Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.

I Koniugacja – жыць (žyć)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os жыву (žyvu) жывём (žyviom)
2. os. жывеш (žyvieš) жывяце (žyviacie)
3. os. жыве (žyvie) жывуць (žyvuć)

W czasownikach, w których temat kończy się na т lub д, wymienia się powyższe głoski na ц i дз przed samogłoskami jotowanymi.

I Koniugacja – класці (kłaści)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os кладу (kładu) кладзём (kładziom)
2. os. кладзеш (kładzieš) кладзяце (kładziacie)
3. os. кладзе (kładzie) кладуць (kładuć)

W czasownikach, w których temat kończy się na г lub к, używa się drugiej wersji końcówek, przed którymi powyższe głoski wymienia się na ж i ч.

I Koniugacja – пячы (piačy)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os пяку (piaku) пячом (piačom)
2. os. пячэш (piačeš) пячаце (piačacie)
3. os. пячэ (piače) пякуць (piakuć)

W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.

I Koniugacja – браць (brać)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os бяру (biaru) бяром (biarom)
2. os. бярэш (biareš) бяраце (biaracie)
3. os. бярэ (biare) бяруць (biaruć)
  • czasowniki z tematem zakończonym na spółgłoskę i z akcentem na temacie np. цягнуць, быць, ехаць
Osoba l. poj. l. mn.
1. os -ем/-ам
2. os. -еш/-аш -еце/-аце
3. os. -е/-а -уць

Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.

I Koniugacja – цягнуць (ciahnuć)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os цягну (ciahnu) цягнем (ciahniem)
2. os. цягнеш (ciahnieš) цягнеце (ciahniecie)
3. os. цягне (ciahnie) цягнуць (ciahnuć)

W czasownikach, w których temat kończy się na т lub д, wymienia się powyższe głoski na ц i дз przed samogłoskami jotowanymi.

I Koniugacja – быць (być)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os буду (budu) будзем (budziem)
2. os. будзеш (budzieš) будзеце (budziecie)
3. os. будзе (budzie) будуць (buduć)

W czasownikach, w których temat kończy się na г lub к, używa się drugiej wersji końcówek, przed którymi powyższe głoski wymienia się na ж i ч.

I Koniugacja – магчы (mahčy)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os магу (mahu) можам (možam)
2. os. можаш (možaš) можаце (možacie)
3. os. можа (moža) могуць (mohuć)

W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.

I Koniugacja – рэзаць (rezać)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os рэжу (režu) рэжам (režam)
2. os. рэжаш (režaš) рэжаце (režacie)
3. os. рэжа (reža) рэжуць (režuć)

II Koniugacja

Czasowniki takie jak: валіць, гнаць, ставіць, карміць.

Osoba l. poj. l. mn.
1. os -ю/-у -ім/-ым
2. os. -іш/-ыш -іце/-ыце
3. os. -іць/-ыць -яць/-аць

Użycie drugiej wersji końcówek zostanie zaznaczone przy poszczególnych przykładach.

II Koniugacja – стаяць (stajać)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os стаю (staju) стаім (staim)
2. os. стаіш (staiš) стаіце (staicie)
3. os. стаіць (staić) стаяць (stajać)

W czasownikach, w których temat kończy się na п, б, ф, i в pomiędzy temat a końcówkę wstawia się literę л.

II Koniugacja – купіць (kupić)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os куплю (kuplu) купім (kupim)
2. os. купіш (kupiš) купіце (kupicie)
3. os. купіць (kupić) купяць (kupiać)

W czasownikach, w których temat kończy się na дз, ц, з, с, i сц wymienia się powyższe głoski na дж, ч, ж, ш, шч w 1 os. l. poj.

II Koniugacja – хадзіць (chadzić)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os хаджу (chadžu) ходзім (chodzim)
2. os. ходзіш (chodziš) ходзіце (chodzicie)
3. os. ходзіць (chodzić) ходзяць (chodziać)

W czasownikach, w których temat kończy się na ж, ш, ч i р używa się drugiej wersji końcówek.

II Koniugacja – бачыць (bačyć)
Osoba l. poj. l. mn.
1. os бачу (baču) бачым (bačym)
2. os. бачыш (bačyš) бачыце (bačycie)
3. os. бачыць (bačyć) бачаць (bačać)

Przykłady języka białoruskiego

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Беларуская мова: энцыклапедыя (Biełaruskaja mova: encyklapiedyja) // pod red. A. J. Michniewicza, w: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі (Biełaruskaja encyklapiedyja imia Pietra Broŭki), 1994. – s. 55.
  2. a b c Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 76, 502, 619–620, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
  3. Нацыянальная катастрофа на тле мяккай беларусізацыі. s. novychas.by. [dostęp 2020-09-10]. (biał.).
  4. Why Belarusians Don’t Speak Their Native Language?. s. belarusfeed.com. [dostęp 2020-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-28)]. (ang.).
  5. Jerzy Chmielewski, To język Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Czasopis”, 12 (341), grudzień 2020, s. 4,5, ISSN 1230-1876.
  6. L. Jańczuk. Pierwszy białoruski przekład Biblii. „Bliżej Biblii”. Nr 3, s. 16–17, 2002. ISSN 1643-9406. 
  7. Zbigniew Siemienowicz, Kim byli nasi przodkowie — obywatele Wielkiego Księstwa Litewskiego [online].
  8. „Stosunki polsko-białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 7, 17.
  9. „Stosunki polsko-białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 23.
  10. „Stosunki polsko-białoruskie w województwie białostockim w latach 1939–1956” pod redakcją Jana Jerzego Milewskiego i Anny Pyżewskiej, IPN 2005, ISBN 83-89078-95-3, s. 29, 30.
  11. Władysław Kuraszkiewicz: Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 75–79.
  12. Spis narodowy Białorusi 2009 roku: język rodzinny.
  13. Spis narodowy Białorusi 2009 roku: język drugi.
  14. Spis narodowy Białorusi 2009 roku: język jakim posługują się w domu.
  15. Dz.U. z 2005 r. nr 17, poz. 141.
  16. Lista tłumaczy przysięgłych – język białoruski. bip.ms.gov.pl. [dostęp 2015-07-17]. (pol.).
  17. Język białoruski zagrożony wyginięciem. Władze nie widzą problemu, „PolskieRadio.pl” [dostęp 2017-02-27].
  18. В Белоруссии вырос интерес к русской филологии.
  19. «Czerwony człowiek» Swiatłany Aleksijewicz otrzymał uznanie we Francji.
  20. А. Мальдзіс. Уступнае слова // Беларусь-Ірландыя: Матэрыялы навуковага семінара "Беларуска-ірландскія гістарычна-культурныя сувязі". Мінск, 2000. С. 11.
  21. Р. Медведев. Непрерывное развитие языков: их влияние друг на друга и конкуренция // Наука и жизнь. №3, 2006.

Linki zewnętrzne

edytuj