Jesień

jedna z czterech podstawowych pór roku
To jest wersja przejrzana, która została oznaczona 15 lis 2024. Na przejrzenie oczekują zmiany w szablonach lub plikach, które są zawarte na tej stronie.

Jesień – jedna z czterech podstawowych pór roku w przyrodzie, w strefie klimatu umiarkowanego. Charakteryzuje się umiarkowanymi temperaturami powietrza z malejącą średnią dobową oraz (w przypadku Polski) stosunkowo dużym w skali roku opadem atmosferycznym. W świecie roślin i zwierząt jest to okres gromadzenia zapasów przed zimą[2].

Kolory polskiej jesieni
Jesień - obraz Józefa Chełmońskiego z 1875 roku (ol/płótno)[1]
Krakowskie Planty podczas jesieni
Jesień w Lesie Nadodrzańskim
Jesienne drzewa na Golęcinie
Lipa z żółtymi jesiennymi liśćmi w Zaniemyślu
Jesienne liście na legnickim cmentarzu komunalnym
Jesień na cmentarzu w Zaniemyślu
Barwy jesiennych liści na cmentarzu w Zaniemyślu
Późna jesień z bezlistymi olszami w Zaniemyślu
Opadłe liście klonu zwyczajnego
Sprzątanie opadłych liści
Giuseppe Arcimboldo – Jesień
Jesień

Za jesień klimatyczną przyjmuje się okres roku (następujący po lecie), w którym średnie dobowe temperatury powietrza wahają się pomiędzy 15 a 5 °C[3].

Astronomiczna jesień rozpoczyna się w momencie równonocy jesiennej i trwa do momentu przesilenia zimowego[4], co w przybliżeniu oznacza na półkuli północnej okres pomiędzy 23 września a 22 grudnia (czasami daty te wypadają dzień wcześniej lub dzień później, a w roku przestępnym mogą być dodatkowo cofnięte o jeden dzień). Podczas jesieni astronomicznej dzienna pora dnia jest krótsza od pory nocnej, a ponadto z każdą kolejną dobą dzień jest krótszy, noc dłuższa, aż do momentu przesilenia zimowego, od tego dnia dni stają się dłuższe, a noce krótsze.

Dla półkuli południowej wszystkie opisane daty i zjawiska są przesunięte o pół roku. Za miesiące jesienne na półkuli północnej uznaje się wrzesień, październik i listopad, a na południowej marzec, kwiecień i maj.

Przyroda

edytuj

Fenologia jesieni

edytuj

Okres jesieni wyróżniany na podstawie danych klimatycznych lub astronomicznych nie przekłada się dokładnie na pory roku wyróżniane na podstawie fenologii. W Europie Środkowej jesień dzielona jest na dwie fenologiczne pory roku: wczesną jesień (polecie) i pełną jesień[5] (lub po prostu jesień). Wczesna jesień to pora, w której dojrzewa wiele owoców, przy czym za wskaźnikowe uważane są owoce kasztanowca zwyczajnego, derenia świdwy i ligustru pospolitego. W tej porze roku pełnię kwitnienia osiąga wrzos. Właściwa jesień to okres przechodzenia w spoczynek zimowy drzew, objawiający się żółknięciem liści. Za kluczowe uważane są tu kasztanowiec zwyczajny i brzoza brodawkowata. Jeszcze w trakcie jesieni liście tej ostatniej osiągają również pełnię opadania[6]. Fenologiczna jesień kończy się z nadejściem zimy, tj. okresu występowania mrozu[5]. Przedzimie to klimatyczny etap przejściowy poprzedzający zimę.

Rośliny

edytuj

Jesienią liście drzew zmieniają kolor, by w końcu opaść przed zimą, a najgrubsze części zielone roślin ulegają zdrewnieniu. Rośliny wieloletnie gromadzą substancje zapasowe w korzeniach, a jednoroczne usychają, starając się przedtem różnymi metodami doprowadzić do rozproszenia nasion.

Zwierzęta

edytuj

Na przełomie lata i jesieni część zwierząt przenosi się do cieplejszych stref klimatycznych[7]. Obserwować można przeloty ptaków, takich jak bociany, żurawie, kaczki.

Kultura

edytuj

Święta i obyczaje

edytuj

Żniwa

edytuj
Osobny artykuł: Żniwa.

Halloween

edytuj
Osobny artykuł: Halloween.

Zwyczaj odnoszący się do święta zmarłych, obchodzony w krajach anglosaskich w nocy z 31 października na 1 listopada. Pierwotnie wywodzi się z celtyckiego święta Samhain, jest świętem o przedchrześcijańskich korzeniach. Obecnie zwyczaj Halloween jest traktowany nie jako obrządek religijny, lecz jako zabawa i sposób na zarabianie pieniędzy. Halloween pod obecną postacią najbardziej rozpowszechnił się w krajach wysokorozwiniętych, gdzie organizuje się różnego rodzaju bale przebierańców, pokazy sztucznych ogni, parady postaci w wymyślnych kostiumach nawiązujących do symboliki śmierci. Przygotowuje się upiorne dekoracje w domach, sklepach i na ulicach[8].

Zaduszki

edytuj
Osobny artykuł: Zaduszki.

W krajach słowiańskich to czas wspomnienia bliskich zmarłych. 1 listopada obchodzone jest święto Wszystkich Świętych a 2 listopada jest Dzień Zaduszny, ludzie spotykają się przy grobach zmarłych, modląc się za swoich krewnych. Święto przybiera wymiar komercyjny a nie religijny, aspekty dekoracyjne dominują nad duchowymi[9].

Wykopki

edytuj
Osobny artykuł: Wykopki.

Wykopki ziemniaka przypadają na początek jesieni, w ostatnich tygodniach września. Na polach kopie się spod ziemi ziemniaki metodą mechaniczną bądź ręcznie. W wiejskich społecznościach tradycyjnie jest to okazja do palenia wieczorem ogniska, śpiewów i pieczenia ziemniaków[10].

Grzybobranie

edytuj
Osobny artykuł: Grzybobranie.

Największa różnorodność grzybów występuje jesienią[11]. Jeśli wrzesień jest ciepły ze średnią ilością opadów, grzyby w lasach występują w dużych ilościach. Odbywają się konkursy na ilość zebranych grzybów[12], degustacje potraw i przetworów grzybowych oraz wekowanie i suszenie przed zimą.

Sprzątanie i palenie liści

edytuj

W październiku i listopadzie wiele liści z gatunków drzew liściastych opada na ziemię, tworząc barwne kobierce w parkach, skwerach i lasach. W mniejszych skupiskach ludzkich liście są zgrabiane i palone w ogniskach przez mieszkańców. Niegdyś na wsi palono również uschłe łęty po ziemniakach, malinach, pomidorach.

W niektórych gminach oraz na terenach miejskich i zabytkowych palenie liści jest zabronione, a utylizacją liści zajmują się służby miejskie.

Gromadzenie zapasów

edytuj

Jesień jest porą przygotowywania się przez ludzi i zwierzęta do zimy, kiedy okres wegetacyjny zamiera a temperatura powietrza znacznie spada. Przygotowywane są przetwory z roślin sezonowych, takich jak pomidory, jabłka, śliwki, winogrona, grzyby. Gromadzi się zapasy drewna opałowego, szyszek czy węgla.

Sztuka

edytuj

Poezja

edytuj

Uczuciami powszechnie kojarzonymi z jesienią są nostalgia i smutek. Ten kontekst bywa wykorzystywany w rozmaitych utworach poetyckich, niekiedy ta pora roku bywa jednak opisywana również pozytywnie.

  • Juliusz Słowacki w wierszu Hymn (inc. Smutno mi, Boże) pisał: „Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem widziałem lotne w powietrzu bociany długim szeregiem”. Wiersz ten powstał 19 października 1836.
  • Wielokrotnie nawiązywał do jesieni w swoich utworach Leopold Staff. Deszcz jesienny, jeden z jego najbardziej znanych utworów, zaczyna się słowami „O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny i pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny, dżdżu krople padają i tłuką w me okno... Jęk szklany... Płacz szklany... A szyby w mgle mokną, i światła szarego blask sączy się senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...”. Innym przykładem jest List: „Pytasz mnie, jak się czuję. Tak, jak czuć się może człowiek dość pełnoletni w końcu listopada, gdy w niebie zmierzch pochmurny i błoto na dworze, a za oknem bez przerwy deszcz ze śniegiem pada”.
  • Marian Hemar w wierszu Może kiedyś innym razem informował: „Dni się robią coraz krótsze, może jutro czy pojutrze będzie lepiej, dziś jest jeszcze źle”.
  • Julian Tuwim w wierszu Wspomnienie stwierdzał, że „Mimozami jesień się zaczyna, złotawa, krucha i miła”. Utwór Tuwima wykorzystał także Czesław Niemen wykonując go jako piosenkę.
  • Konstanty Ildefons Gałczyński opisywał leśniczówkę, w której zwykł odpoczywać jesienią: „Tu, gdzie się gwiazdy zbiegły w taką kapelę dużą, domek z czerwonej cegły rumieni się na wzgórzu: to leśniczówka Pranie, nasze jesienne mieszkanie”.

W niektórych przypadkach trudno jest ustalić, czy dany wiersz opisuje jesień, czy przedzimie.

Malarstwo

edytuj

Muzyka

edytuj

Antonio Vivaldi stworzył cykl concerti grossiCztery pory roku”, z których trzeci – Jesień – przedstawia muzycznie opadanie liści, zawieję i słotę późnojesienną. Jest to jeden z wczesnych przykładów muzyki ilustracyjnej, której towarzyszy wierszowany opis literacki.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Obraz tak zatytułowany o wymiarach 75 x 159 cm wystąpił w 2017 roku na aukcji "AgraArt" (26 marca 2017, nr kat. 36, sprzedany za 1 530 000 zł) – zob.https://galeria.agraart.pl/autor/43/jozef-chelmonski (dostęp: pon, 2 maj 2022, 22:49:43); natomiast Maciej Masłowski w swej pracy Józef Chełmoński wydanej w 1973 nakładem Wydawnictw Artystycznych i Filmowych ("Auriga") w katalogu na s.190 (poz.76) wymienił obraz "Jesień" podając jego wymiary "ok. 80x180" i określając go jako "zaginiony".
  2. Jesień – WIEM, darmowa encyklopedia. [dostęp 2012-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-30)].
  3. Na horyzoncie już koniec lata – TVN Meteo. [dostęp 2012-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-08-14)].
  4. Dziś najkrótszy dzień roku. Kolejne będą coraz dłuższe – TVN Meteo. [dostęp 2012-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-26)].
  5. a b Agnieszka Nobis: Fenologiczne pory roku. Zielnik Wydziału Biologii UW. [dostęp 2016-09-21]. (pol.).
  6. Fenologiczne pory roku, wskaźnikowe dla nich rośliny i ich fazy fenologiczne. W: Katarzyna Jabłońska: Wpływ zmian klimatu na fenologię wybranych gatunków roślin wskaźnikowych w Polsce (rozprawa doktorska). Warszawa: Wydział Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, 2014, s. 14-16.
  7. – Bociany już odlatują – TVN 24
  8. Dzisiaj Halloween. Poznaj historię tego święta!
  9. Coraz częściej Wszystkich Świętych to także doskonała okazja do zarobku
  10. Przyjdź do Furtaka na ziemniaka! Stulichy zapraszają na doroczne Wykopki u Sołtysa. Gmina Węgorzewo, 20-09-2016. [dostęp 2016-09-23].
  11. Mokre dni i ciepłe noce, czas na grzyby – Twoja Pogoda. [dostęp 2012-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-21)].
  12. 157 kg zebrano w Długosiodle. Portal Wyszków, 19-09-2016. [dostęp 2016-09-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-23)]. (pol.).