Słonim

miasto na Białorusi

Słonim (biał. Слонім, ros. Слоним) – miasto w obwodzie grodzieńskim Białorusi przy ujściu Issy do Szczary (dopływ Niemna). 49,9 tys. mieszkańców (2017); przemysł lekki, papierniczy, meblarski, spożywczy, elektromaszynowy, chemiczny; muzeum.

Słonim
Слонім
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Białoruś

Obwód

 grodzieński

Prawa miejskie

1532

Wysokość

156 m n.p.m.

Populacja (2017)
• liczba ludności


49 950[1]

Nr kierunkowy

+375 1562

Kod pocztowy

231 800

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego
Mapa konturowa obwodu grodzieńskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Słonim”
Położenie na mapie Białorusi
Mapa konturowa Białorusi, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Słonim”
Położenie na mapie Polski w 1939
Mapa konturowa Polski w 1939, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Słonim”
Ziemia53°05′N 25°19′E/53,083333 25,316667
Strona internetowa

Od 1507 stolica powiatu województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, od 1569 Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Miejsce obrad sejmiku generalnego Wielkiego Księstwa Litewskiego i sejmików ziemskich powiatu słonimskiego od XVI wieku do pierwszej połowy XVIII wieku[2].

Historia

edytuj

Miasto do XVIII w.

edytuj

Pierwsze wzmianki o Słonimie pochodzą z połowy XIII w., gdy przypuszczalnie wchodził w skład księstwa turowskiego.

W 1241 gród Słonim został zniszczony przez wojska Batu-chana. Słonim w 1252 zajęty został przez Lwa Daniłowicza, a od 1258 władał nim litewski książę Mendog, po którym na stałe do Litwy przyłączył go książę Giedymin.

Około 1342 Monwid najstarszy syn Giedymina książę kiernowski i słonimski w Słonimie założył stolicę swojego księstwa, ale od 1348 Słonimiem rządził Kiejstut. W 1413 roku Słonim wszedł do woj.trockiego, a w 1507 do woj.nowogródzkiego. W 1460 roku Słonim został określony jako miasteczko królewskie[3]. W 1490 roku wybudowano w Słonimie na Zarzeczu u stóp zamku katolicki kościół parafialny.

 
Pieczęć miejska z XVIII w.

W 1532 roku[4] król Polski Zygmunt I nadał miastu prawo magdeburskie, a król Zygmunt August w przywileju wydanym w Wilnie dnia 13 maja 1558 roku ustanowił dwa jarmarki dwutygodniowe. Od 1555 roku Słonim był siedzibą sądów ziemskich.

Dnia 4 stycznia 1591 król Zygmunt III odnowił prawa magdeburskie Słonima i nadał herb lwa złotego z krzyżem podwójnym (herb Lis na niebieskim polu). W tym czasie starostą słonimskim był kanclerz wielki litewski Lew Sapieha. Dzięki niemu Słonim od 1597 roku stał się miejscem obrad sejmików generalnych odbywanych w nim do 1685 roku i gromadzących szlachtę kilku województw[3]. W 1641 król Władysław IV nadał przywilej na wybudowanie ulic i rynku, na utrzymanie których ustanowił opłatę targową.

Miasto uległo zniszczeniu w 1655 roku, gdy podczas wojny moskiewskiej spaliły je wojska kniazia Aleksieja Trubeckiego. W 1669 król Michał Korybut Wiśniowiecki odnowił wszystkie miejskie przywileje, co potwierdził Jan III Sobieski w 1679 roku. W 1740 roku rozpoczęto budowę kościoła Jezuitów.

Miasto rozkwitło za czasów hetmana wielkiego litewskiego Michała Ogińskiego, który został starostą słonimskim i osiadł w mieście ze swoim dworem po tym gdy wszedł w posiadanie ekonomii słonimskiej w 1761 roku. W centrum miasta w 1768 roku wybudowano pałac na planie podkowy, a także teatr (Operhaz), ujeżdżalnię i inne budynki. Około 1777 w Słonimie uruchomiona została drukarnia. Ogiński własnym kosztem połączył kanałem spławnym dorzecze Dniepru i Niemna.

Po III rozbiorze Polski ukazem Katarzyny II z 14 grudnia 1795 Słonim został stolicą guberni słonimskiej. Jednak już w 1797 roku został włączony do guberni litewskiej, a w 1801 – grodzieńskiej[3].

Miasto sejmików

edytuj

Słonim konkurował z Wołkowyskiem o miejsce sejmików generalnych. Miejsce zjazdów głównych pierwotnie ustalone było w Wołkowysku przez Stefana Batorego w 1576. Staraniem Lwa Sapiehy za zgodą króla Zygmunta III w 1631 sejm ustalił jako miejsce obrad sejmiku litewskiego Słonim. Wpłynęło to znacząco na rozwój miasta. W monografii Życie Lwa Sapiehy z 1805 r., w rozdziale XXIV pt. Chwalebne utrzymywanie ziazdu Słonimskiego zapisano to w sposób następujący: „Stany Rzeczyposplitey na Seym zgomadzone za przyłożeniem się Lwa Sapiehy....tak w konstytucyi napisali. „Przychylaiąc się do dawnych praw i zwyczaiów postanawiamy, aby na ziazd Słonimski, który Seym uprzedzać zwykł, wszyscy tak PP. Senatorowie, iako i Posłowie W.X.Lit:nie omieszkiwali” Konstytucye Seymu Warszawskiego za Zymunta III. roku 1631. Tom III fol: 703”[potrzebny przypis].

Sejmiki w Słonimie odbywały się do 1685 r. Miasto było też miejscem sejmików powiatowych, podczas których wybierano posłów na sejm oraz deputatów do Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W mieście raz w roku odbywał się też popis rycerstwa z terenu powiatu.

Miasto w XIX w.

edytuj
 
Napoleon Orda, Dwór Pusłowskich w Słonimie-Albertynie

W XIX w. miasto powiatowe w guberni grodzieńskiej. W 1803 roku przystąpiono do rozbiórki kościoła jezuitów. Zburzono też częściowo pałac Ogińskiego. W 1844 roku Rosjanie zlikwidowali klasztor Kanoników Laterańskich, a kościół Bożego Ciała zamieniono w cerkiew. W 1850 roku władze zaborcze skasowały klasztor benedyktynek i mariawitek. W 1851 roku Rosjanie rozebrali kościół dominikanów pw. św. Michała, a kościół benedyktynek pw. Znalezienia Krzyża św. rozebrano na cegłę w 1900 roku. W 1864 roku Rosjanie zamknęli klasztor bernardynów, a kościół klasztorny św. Trójcy zamienili w cerkiew[3].

Wygląd miasta pod koniec XIX w.:

Największy plac w środku miasta zajmuje bazar, rudera brudna i odrapana z podsieniami, z dachem dachówką krytym, trzy razy od samego budynku wyższym. Bazar ten mieszczący 150 sklepików wznosi się na miejscu wspaniałej niegdyś rezydencji Michała Ogińskiego... o dawnej świetności jedynie świadczą olbrzymie fundamenta i kilkupętrowe w głąb pieczary. Z ruin, w jednym końcu miasta sterczy szkielet kościoła poklasztornego, z całą kolumnadą frontową, a wewnątrz ze śladami ołtarzów, chórów i malowideł ściennych...

 
Plebania na Zamościu ok. 1912

W 1881 roku w mieście wybuchł pożar – spłonęło 900 domów. W tym czasie w mieście było kilka synagog i domów modlitwy, cerkiew soborowa pw. Przemienienia Pańskiego i parafialna pw. św. Trójcy. W 1886 roku do miasta doprowadzono kolej na linii Białystok – Baranowicze. Z katolickich obiektów sakralnych w mieście pozostały jedynie kościół parafialny na przedmieściu Zarzecze i filialny przy klasztorze bernardynek. W klasztorze tym gromadzone były na dożywocie zakonnice ze skasowanych innych klasztorów. W 1897 r. 11 515 na 15 863 mieszkańców (72,5%) było Żydami. W mieście przy ulicy Tatarskiej w pn.-zach. części miasta znajdował się też drewniany meczet, z którego korzystali miejscowi Tatarzy.

Wojna polsko-bolszewicka

edytuj
 
Ulica Paradna na pocz. XX w.

1 marca 1919 roku oddziały Wojska Polskiego pod dowództwem gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego odbiły Słonim z rąk bolszewików. Sowieci, którzy wcześniej oddawali teren bez walki, w Słonimie postawili zacięty, trwający siedem godzin opór. W trakcie walk po stronie polskiej ranny został m.in. por. Wojciech Korsak, dowódca 1. kompanii pułku mińskiego, która pierwsza wdarła się do miasta[5]. W nocy z 10 na 11 marca bolszewicy przypuścili kontratak znacznymi siłami na miasto. W tym czasie w Słonimie obecny był jedynie niewielki polski garnizon pod dowództwem mjr. Rutkiewicza. Mimo to, po walkach na ulicach miasta, Polacy zdołali odeprzeć atak. W walce po stronie polskiej odznaczyła się 1. kompania pułku mińskiego dowodzona przez por. Korsaka[6].

W nocy z 20 na 21 lipca 1920 roku, w czasie ofensywy bolszewików wojska pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego zajęły Słonim, wypierając z niego polską 4 Dywizję Piechoty na linię rzeki Zelwy[7].

W II Rzeczypospolitej

edytuj
 
Gmach starostwa w 1931

Przed 1939 było to miasto powiatowe w województwie nowogródzkim. Starostą był Stanisław Henszel, burmistrzem – Wł. Plebański, zastępcą burmistrza Mojżesz Zabłocki. Dyrektorem szpitala powiatowego był dr Mowsza Epsztajn.

Świątynie: katolicka 1, greckokatolicka 1, prawosławna 1, muzułmańska 1, żydowska 2.

Szkoły: gimnazjum państwowe, gimnazjum prywatne, 2 seminaria nauczycielskie.

Słonim był garnizonem 79 Pułku Strzelców Słonimskich im. Lwa Sapiehy wchodzącym w skład 20 Dywizji Piechoty. Pułkiem dowodził między innymi płk Marian Turkowski. W latach 1931–1934 wybudowano w Słonimie dom Funduszu Kwaterunku Wojskowego według projektu warszawskiego architekta Wacława Wekera.

DANE ROZBIEŻNE:

Burmistrz: inż. Henryk Bieńkiewicz, wiceburmistrz Borys Piasecki.

Kościoły rzymskokatolickie – 4

Rocznik Polityczny i Gospodarczy 1939, Warszawa Polska Agencja Telegraficzna

II wojna światowa 1939–1945

edytuj
 
Cmentarz żydowski

W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow we wrześniu 1939 roku miasto zajęła Armia Czerwona. W 1940 roku dużą część ludności polskiej deportowano w głąb ZSRR. Wojska niemieckie zajęły miasto 25 czerwca 1941 roku. W lipcu oddział Einsatzgruppen zamordował 1200 Żydów ze Słonima w okolicach wsi Pietrolewicze, a w listopadzie Niemcy zamordowali 8 tys. Żydów koło wsi Czepielów. Ostatnich więźniów getta Niemcy rozstrzelali w grudniu 1942 r.[8] Represje objęły także polskich mieszkańców miasta, np. na Górze Pietralewickiej rozstrzelano m.in. siostry zakonne: Ewę Noiszewską i Martę Wołowską, które w 1999 roku zaliczone w poczet błogosławionych Kościoła katolickiego. W marcu 1942 roku Niemcy rozstrzelali proboszcza kościoła św. Andrzeja księdza Kazimierza Grochowskiego, po którym funkcję proboszcza pełnił czasowo kapelan niepokalanek jezuita Adam Stark, rozstrzelany przez Niemców w grudniu 1942 za pomaganie ludności żydowskiej podczas Holocaustu.

Po 1945 roku

edytuj

W 1945 roku Słonim wcielono do ZSRR, a większość Polaków została wywieziona ze Słonima do Polski w nowych granicach. W tym samym roku władze sowieckie usunęły z miasta zakon niepokalanek. W 1946 roku Sowieci zamknęli kościół św. Andrzeja i zamienili w magazyn soli. W 1949 roku słonimski proboszcz ks. Henryk Drahel został aresztowany przez MGB i zesłany do łagru.

Po 1991 roku

edytuj
 
Cerkiew św. Spasa zbudowana w latach 90. XX wieku w miejscu kościoła Kanoników laterańskich pw. Bożego Ciała

Od 1991 roku Słonim leży na terytorium Republiki Białorusi. W 1991 roku do miasta wróciły niepokalanki i rozpoczęły remont swojego dawnego kościoła bernardynek. W latach 1991–1993 ks. Witold Żelwietro podniósł z ruin kościół św. Andrzeja. W latach 1996–2003 odbudowano Sobór Spaski (zbudowany w miejscu kościoła Bożego Ciała i częściowo powtarzając jego plan). W mieście działa Polska Macierz Szkolna. Od 2004 roku w Słonimie odbywa się organizowany przez mniejszość polską Międzynarodowy Festiwal Poloneza. W 2010 roku władze białoruskie odmówiły zgody na dalsze istnienie w Słonimie placówki zakonu niepokalanek[3]. W 2019 r. z placu Lenina usunięto pomnik Władimira Lenina i zastąpiono go pomnikiem Lwa Sapiehy[9].

Demografia

edytuj
  • Liczba mieszkańców 1817 – 2408 osób, w tym 1340 wyznawców judaizmu.
  • Liczba mieszkańców 1860 – 8203 osób.
  • Liczba mieszkańców 1867 – 10 166 osób, w tym: 6801 wyznawców judaizmu, 1704 katolików, 1284 prawosławnych, 362 mahometan, 15 ewangelików.
  • Liczba mieszkańców 1878 – 15 351 osób, w tym: 10 212 wyznawców judaizmu, 3058 prawosławnych, 1532 katolików, 492 mahometan, 2 ewangelików.
  • Liczba mieszkańców 1887 – 22 350 osób, w tym: 18 381 wyznawców judaizmu, 2060 prawosławnych, 1484 katolików, 520 mahometan.
  • Liczba mieszkańców 1931 – 16 251, z których zadeklarowało jako język ojczysty: polski 8452 (52%), jidysz i hebrajski 6683 (41%)
  • Liczba mieszkańców 1975 – 34 000 osób.
  • Liczba mieszkańców 1995 – 53 100 osób.

Zabytki

edytuj
 
Kościół św. Andrzeja
 
Kościół Bernardynek pw. Niepokalanego Poczęcia NMP
 
Kościół bernardynów (od 1864 r. cerkiew św. Trójcy)
 
Kapliczka barokowa
 
Synagoga
  • Kościół katolicki św. Andrzeja, późnobarokowy z 1775.
  • Kościół Bernardynek pw. Niepokalanego Poczęcia NMP ufundowany w 1644 przez Konstancję z Judyckich Solatecką 2voto[kto?] Komorowską i wsparty darowizną podstarościego Zygmunta Przecławskiego i jego braci Adama i Krzysztofa. Początkowo drewniany. Barokowy kościół murowany ukończono w 1670 roku. Kościół konsekrowano w 1696 roku. W 1750 dobudowano wieżę na osi fasady i zakrystię. W 1761 roku dobudowano skarbczyk. Rokokowe wyposażenie z lat 1759–1762 (Jan Hendel z Wilna). Korpus klasztorny wymurowany w 1764 w miejscu drewnianego. Od 1907 roku w kościele zamieszkały Niepokalanki, którym klasztor oficjalnie przekazano w 1925 roku. Od 1916 roku w klasztorze mieściła się szkoła i utworzono żeńskie Seminarium Nauczycielskie. Od wkroczenia Rosjan w 1939 roku w klasztorze mieścił się szpital. W lipcu 1944 roku w wyniku ostrzału znacznie ucierpiał kościół i klasztor. W 1960 roku władze miejskie rozebrały kaplicę Pana Jezusa Ubiczowanego i murowanej bramy dzwonnicy. Od 1991 roku ponownie w części zabudowań mieszkają Niepokalanki, które odzyskały klasztor w 2005 roku. W latach 2007–2010 kosztem nazaretanek odbudowano bramę-dzwonnicę. Od 2008 roku przy kościele ustanowiono parafię, co doprowadziło do formalnego zamknięcia placówki nazaretanek w 2010 roku.
  • Kościół i klasztor Bernardynów, fundacji Jana Żarnowskiego i Andrzeja Radwana, sekretarza królewskiego z 1630, początkowo drewniany. Kościół murowany zbudowano w latach 1639–1642, wczesnobarokowy. W 1655 roku zniszczony przez wojska moskiewskie, z których rąk zginęli kapłani Eliasz Bina i Ludwik Rosa. Konsekracji odbudowanego kościoła dokonano w 1671 roku. W 1864 zamieniony na cerkiew, po ucieczce prawosławnych w 1915 roku w okresie międzywojennym ponownie kościół katolicki. Po II wojnie światowej przekazany Cerkwi prawosławnej. Podczas ostatniego remontu zniszczono wystrój rokokowy, a wieżę przykryto cebulastą kopułą w stylu moskiewskim. Budynki klasztorne po kasacie zakonu zamienione w 1864 na magazyny. W okresie międzywojennym siedziba starostwa powiatowego, obecnie internat szkolny.
  • Klasztor benedyktynek – ufundowany w 1669 r. przez Annę z Mańkowskich Przecławską, podstolinę słonimską, pierwotnie drewniany. W latach 1767–1779 zbudowano murowany klasztor. W 1850 roku Rosjanie skasowali klasztor i przeznaczyli na kwatery dla wojska. W 1863 roku mieścił się w nim areszt dla powstańców styczniowych. W dwudziestoleciu międzywojennym mieściło się w nim męskie Seminarium Nauczycielskie i wtedy też dobudowano krótkie skrzydło południowe. Obecnie szkoła.
  • Synagoga barokowa z 1642[10] wykorzystywana obecnie jako magazyn
  • Wielka Synagoga, przy ul. Sowieckiej wybudowana 1635 r. za zgodą króla Polski Władysław IV Wazy
  • Majątek Albertyn (obecnie w granicach miasta), pierwotnie pod nazwą Szydłowice – należały do Sapiehów i Brzostowskich, a od 1809 do 1939 w rękach Pusłowskich, którzy w swym majątku zakładali zakłady przemysłowe. Obecnie teren dawnej rezydencji należy do fabryki kartonu i papieru.
    • Pałac późnoklasycystyczny z I poł. XIX w. nad brzegiem rzeki Issy, wybudowany przez Władysława Pusłowskiego. Zachowała się oficyna i budynek stajni
    • Park o pow. 5 ha otaczający pałac z domkiem stróża.
  • Kapliczka św. Dominika z 3 ćw. XVIII wieku przy ul. Puszkina, w stylu barokowym, wewnątrz cementowa rzeźba św. Dominika odtworzona w 2000 roku (podobna do kapliczek w Iwiu i Hanucie)
  • Budynek Funduszu Kwaterunku Wojskowego z 1931–1934 w stylu modernistycznym według projektu warszawskiego architekta Wacława Wekera.
  • Dworzec kolejowy z 1922 roku
  • pomnik Lwa Sapiehy (2019 r.)[9]

Niezachowane

  • Kościół pw. św. Michała z 1747–1760 roku, w stylu baroku wileńskiego, dwuwieżowy i klasztor Dominikanów – cały zespół zburzony w 1851 r.
  • Kościół pw. św. Józefa z lat 1740–1743 roku i po 1760 roku, murowany, barokowy (nieukończony) – częściowo rozebrany po 1803 roku
  • Kościół pw. Bożego Ciała i klasztor Kanoników Laterańskich, po 1858 roku przebudowany na cerkiew Przemienienia Pańskiego, którą zburzono w 1960 roku i w latach 1996–2003 odbudowany na Sobór Spaski
  • Kościół Benedyktynek z 1797 roku, murowany, w stylu klasycystycznym z portykiem, rozebrany w 1900 roku, przetrwał klasztor
  • Meczet drewniany z 1804 r. spłonął w lipcu 1944 r.
  • Pałac Ogińskich z 1768 roku, zniszczony przed 1825 rokiem
  • Kaplica i klasztor Mariawitek na Zamościu z 1818 roku, drewniane, w dwudziestoleciu międzywojennym szkoła
  • Cerkiew unicka pw. Przemienienia Pańskiego przy ul. Spaskiej, spłonęła w 1848 roku
  • Kapliczka św. Jana Nepomucena przy ul. Dominikańskiej, neogotycka z 2 poł. XIX wieku, zniszczona po 1945 roku

Do 1939 roku w mieście istniał klub piłkarski WKS Słonim.

Ludzie związani z miastem

edytuj
Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani ze Słonimem.

Słonim jest znany w Izraelu z dynastii rabinów chasydzkich.

Miejscowości na terenie powiatu przed 1939: Dziewiątkowicze, Dziewiątkowicze Nowe, Dziewiątkowicze Stare, Trybuszki

Przypisy

edytuj
  1. Численность населения по Республике Беларусь, областям и г. Минску (тысяч человек) на 1 января 2010 года. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-18)]. (ros.)..
  2. Wojciech Kriegseisen, Sejmiki Rzeczypospolitej szlacheckiej w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1991, s. 33.
  3. a b c d e Miasto Słonim, [w:] Materiały do dziejów sztuki sakralnej, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa nowogródzkiego, część II tom 3, Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2013, s. 7–9.
  4. Wanda Rewieńska, Miasta i miasteczka magdeburskie w woj. wileńskim i nowogródzkim, Lida 1938, s. 11.
  5. Wyszczelski 2010 ↓, Wstępna faza walk, s. 63–64.
  6. Wyszczelski 2010 ↓, Wstępna faza walk, s. 65.
  7. Wyszczelski 2010 ↓, Odwrót znad Auty i Berezyny, s. 600.
  8. AŻIH, Zbiór relacji Żydów Ocalałych z Zagłady, sygn. 301/1483, Relacja Doktorczyka Abrahama Gedalego, k. 2.
  9. a b Lew Sapieha zastąpił Lenina w Słonimie [online], belsat.eu [dostęp 2019-08-25] (pol.).
  10. Słonim, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 823.

Bibliografia

edytuj
  • Życie Lwa Sapiehy Kanclerza Wielkiego potym wojewody Y Hetmana Buławy W.W.X.L. Słońimskiego, Markowskiego, Miadziolskiego, Brzeskiego, Mohilowskiego, Jaswońskiego, Szereszowskiego, Retowskiego, Parnawskiego, Meyszagolskiego etc. Starosty., w Drukarni Nre 646. przy Nowolipiu, Warszawa 1805.
  • Słonim, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. X: Rukszenice – Sochaczew, Warszawa 1889, s. 823.
  • Księga Adresowa Polski (s. 1047), 1929.
  • Lech Wyszczelski: Wojna polsko-rosyjska 1919–1920. Wyd. 1. T. 1. Warszawa: Bellona, 2010. ISBN 978-83-11-11934-5.

Linki zewnętrzne

edytuj