Wikipedia:Artykuły na medal/Kwiecień Czerwiec 2017

zajawka

Lipienica (niem. Lindenau, łac. Lindinowe) – wieś w Polsce, w województwie dolnośląskim, w powiecie kamiennogórskim, w gminie Kamienna Góra. Leży częściowo u podnóża Gór Kruczych (zachodnia część), częściowo w Kotlinie Krzeszowskiej (wschodnia część). Jest to wieś łańcuchowa o charakterze rolniczym. Leży nieopodal turystycznego Krzeszowa. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1292 roku. Do 1810 roku należała do Cystersów z Krzeszowa. Najwięcej mieszkańców, ponad pół tysiąca, liczyła w drugiej połowie XIX wieku. Na początku XXI wieku zamieszkała przez sto kilkadziesiąt osób.

zajawka

Bitwa pod Bosforem – starcie morskie podczas I wojny światowej 10 maja 1915 roku pomiędzy rosyjską Flotą Czarnomorską a niemieckim krążownikiem liniowym SMS „Goeben” (formalnie osmańskim „Yavuz Sultan Selim”) na Morzu Czarnym, na północ od Bosforu, zakończone taktycznym zwycięstwem rosyjskim. Do starcia doszło w trakcie operacji głównych sił Floty Czarnomorskiej podjętej w celu ostrzeliwania umocnień Bosforu. Akcja „Goebena” doprowadziła do przerwania operacji, lecz nie zdołał on zadać strat flocie rosyjskiej, odnosząc samemu niewielkie uszkodzenia. Bitwa pod Bosforem była, obok bitwy koło przylądka Sarycz, jednym z dwóch największych starć morskich na Morzu Czarnym podczas I wojny światowej. Starcia te wiązały siły główne obu stron, chociaż w ich wyniku nie zatonął żaden okręt.

zajawka

Bitwa pod Radzyminem – miała miejsce podczas wojny polsko-bolszewickiej, wokół miasta Radzymin położonego ok. 20 km na północny wschód od Warszawy, pomiędzy 13 a 16 sierpnia 1920 roku. Wraz z bitwą pod Ossowem, walkami o Mińsk Mazowiecki oraz polską kontrofensywą znad rzeki Wieprz, bitwa pod Radzyminem uznawana jest za najważniejszy element działań zbrojnych znanych pod wspólną nazwą bitwy warszawskiej. Pierwszą fazę bitwy stanowiło uderzenie Armii Czerwonej w kierunku Warszawy, którego celem było opanowanie przyczółka praskiego i przygotowanie do zajęcia stolicy Polski. 14 sierpnia wojska bolszewickie opanowały Radzymin i przełamały linie obronne 1. Armii Wojska Polskiego, której zadaniem była obrona Warszawy z kierunku wschodniego. Po trzech dniach intensywnych walk, niewielka liczebnie 1. Armia dowodzona przez gen. Franciszka Latinika odparła bezpośredni atak sześciu bolszewickich dywizji strzeleckich na Radzymin i Ossów. Walki o miasto zmusiły jednak gen. Józefa Hallera, dowódcę polskiego Frontu Północnego, do przyspieszenia kontrataku 5. Armii gen. Sikorskiego. Ostatecznie Radzymin został odbity przez polski kontratak 15 sierpnia.

zajawka

Biochemia piwa – obejmuje przemiany chemiczne w produkcji i starzeniu się piwa, przebiegające z udziałem enzymów wytworzonych przez organizmy. Szczególne znaczenie w tych przemianach ma działalność drożdży piwowarskich oraz enzymy słodu. W piwie występuje ponad 800 związków, które tworzą jego smak i aromat. Podstawowymi składnikami piwa są woda, etanol oraz węglowodany. Wiele substancji silnie wpływających na cechy sensoryczne piwa występuje jedynie w śladowych ilościach. Mają one jednak kluczowe znaczenie dla jego ogólnej jakości z powodu niskich progów wyczuwalności. Związki te wykazują również liczne interakcje między sobą. Można wyróżnić efekt synergistyczny, kiedy jeden związek wzmaga percepcję drugiego, oraz antagonistyczny, kiedy jeden związek zmniejsza percepcję drugiego. Złożoność składu piwa, liczne interakcje oraz znaczenie nawet subtelnych różnic w stężeniu różnych związków powoduje spore trudności w uzyskaniu założonego profilu sensorycznego gotowego piwa.

zajawka

Opistocelikaudia – rodzaj wymarłego dinozaura z grupy zauropodów, żyjącego w kredzie późnej na terenach współczesnej pustyni Gobi w Mongolii. W dobrze zachowanym szkielecie brakuje tylko głowy i szyi, dzięki czemu opistocelikaudia należy do najlepiej poznanych zauropodów z kredy późnej. Ślady zębów na kościach wskazują, że zwłokami zwierzęcia żywiły się duże dinozaury mięsożerne, które być może oderwały brakujące szczątki. Szkielet wydobyli w 1965 roku polscy i mongolscy naukowcy. Dotychczas poznano jeszcze tylko dwa kolejne, znacznie mniej kompletne okazy, w tym część obręczy barkowej i fragmentaryczny ogon. Opisthocoelicaudia, nazwana i opisana przez polską paleontolożkę Magdalenę Borsuk-Białynicką w 1977 roku, została najpierw uznana za nowego członka rodziny kamarazaurów, od 1993 roku jednak widzi się w niej zaawansowanego ewolucyjnie przedstawiciela tytanozaurów.

zajawka

Pafawag 101N – normalnotorowe dwuwagonowe niskoperonowe elektryczne zespoły trakcyjne, wyprodukowane w zakładach Pafawag we Wrocławiu w latach 1968–1972 w liczbie 40 sztuk specjalnie dla Warszawskiej Kolei Dojazdowej. W 1968 roku powstał pojazd prototypowy, którego testy w latach 1969–1970 dostarczyły informacji o potrzebie wprowadzenia modyfikacji. Jednostkom nadano serię EN94 i pod koniec 1972 roku zastąpiły one poprzednio eksploatowane na linii WKD wagony serii EN80. W latach 1977–1991 skasowano pięć zespołów, które uległy wypadkom, natomiast w latach 1990–1994 wszystkie pozostałe pojazdy przeszły naprawy główne, podczas których wprowadzono kilka modyfikacji. W 2004 roku, w związku z włączeniem do eksploatacji nowej jednostki Pesa Mazovia, przewoźnik wycofał z ruchu cztery starsze składy. W 2012 roku natomiast, wraz z wprowadzaniem do eksploatacji nowych zespołów serii Pesa 33WE, jednostki serii EN94 zaczęto wycofywać i złomować na szerszą skalę. Ich eksploatacja została definitywnie zakończona w maju 2016 roku, zaś pół roku później zaprezentowano pierwszy odrestaurowany egzemplarz muzealny.

zajawka

Mięsak maziówkowy – rzadki nowotwór złośliwy należący do grupy mięsaków tkanek miękkich o nieznanym kierunku różnicowania i wysokiej złośliwości histologicznej. Jest to jeden z najczęściej występujących mięsaków tkanek miękkich u ludzi stanowiąc 5–10% wszystkich mięsaków tkanek miękkich. Występuje głównie u osób młodych, przede wszystkim przed 30. rokiem życia, nierzadko dotykając również młodzież. Nowotwór lokalizuje się głównie w obrębie kończyn, przede wszystkim kończyn dolnych, czasem również górnych, a rzadziej pojawia się w dowolnej lokalizacji anatomicznej. Głównym objawem choroby jest obecność wyczuwalnego guza. Wyróżnia się dwa warianty histopatologiczne mięsaka maziówkowego – częstszy jednofazowy, złożony z komórek wrzecionowatych lub bardzo rzadko z komórek nabłonkopodobnych, oraz rzadszy dwufazowy zawierający oba te elementy komórkowe w różnych proporcjach.

zajawka

Thriller – szósty solowy album studyjny amerykańskiego piosenkarza Michaela Jacksona, wydany 30 listopada 1982 roku przez wytwórnię Epic Records. Thriller był nagrywany w Westlake Recording Studios w Los Angeles. Album wyprodukował Quincy Jones, a Michael Jackson napisał cztery z dziewięciu piosenek na płytę. Thriller to najlepiej sprzedający się album wszech czasów. Liczba sprzedanych egzemplarzy na całym świecie wynosi ponad 100 milionów. Jest to jeden z zaledwie trzech albumów, które pozostały w pierwszej dziesiątce notowań Billboard 200 przez cały rok, spędzając 80 tygodni w pierwszej dziesiątce. Thriller pomógł Jacksonowi przełamać bariery rasowe w muzyce popularnej, co objawiło się w spotkaniu piosenkarza z prezydentem Stanów Zjednoczonych Ronaldem Reaganem oraz częstym graniu jego kompozycji w MTV. Płyta znajduje się w National Recording Registry, a teledysk do utworu Thriller jest w National Film Registry Biblioteki Kongresu. W 2003 roku album został sklasyfikowany na 20. miejscu listy 500 albumów wszech czasów dwutygodnika Rolling Stone.

zajawka

Systematyka ptaków – klasyfikacja biologiczna gromady ptaków. Znana liczba gatunków ptaków zmieniała się na przestrzeni lat; na początku 2017 roku Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny wyróżniał ich 10815, pogrupowanych w 2294 rodzajach, 238 rodzinach oraz 40 rzędach. Od 2000 co roku opisywanych jest przeciętnie od 4 do 8 nowych gatunków ptaków. Współcześnie nie obowiązuje jeden konkretny system ich klasyfikacji. Współczesne systemy opierają się w większości na systematyce Alexandra Wetmore’a, zaproponowanej w Checklist of the birds of the World autorstwa J. L. Petersa i innych. Dzieło to powstawało od 1931 do 1987 roku. Kolejnymi przełomowymi klasyfikacjami były te, przy których tworzeniu po raz pierwszy zastosowano badania DNA. Aktualizowana na bieżąco systematyka dostępna jest między innymi na stronie internetowej prowadzonej przez Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny. Metody stosowane w klasyfikowaniu ptaków można podzielić na oparte na: porównywaniu poszczególnych elementów morfologii i anatomii, badaniu głosów, badaniach DNA oraz kilka pozostałych metod, w tym porównywanie zachowań ptaków, takich jak lot tokowy.

zajawka

Giganotozaur – rodzaj dinozaura z podrzędu teropodów, żyjącego na terenach współczesnej Argentyny we wczesnym cenomanie, od około 99,6 do 97 milionów lat temu. Holotyp odkryto w patagońskich skałach formacji Candeleros w 1993 roku, zachował się w 70%, nazwano go G. carolinii w 1995 roku. Nazwa rodzajowa znaczy wielkiego południowego jaszczura, podczas gdy epitet gatunkowy honoruje odkrywcę nazwiskiem Rubén D. Carolini. Odkryte wcześniej kość zębową, zęby i ślady również przypisano do tego taksonu. Przyciąga on zainteresowanie jako przedmiot debaty nad maksymalnymi rozmiarami teropodów. Należąc do rodziny karcharodontozaurów, Giganotosaurus zalicza się do najlepiej poznanych członków grupy, obejmującej inne olbrzymie teropody, jak blisko z nim spokrewnione mapuzaur czy karcharodontozaur.

zajawka

Dyskografia Loreen – szwedzkiej piosenkarki, autorki tekstów i kompozytorki pochodzenia marokańsko-berberyjskiego, składa się z jednego albumu studyjnego, szesnastu singli (w tym pięciu z gościnnym udziałem) oraz sześciu teledysków. Loreen zadebiutowała na rynku fonograficznym wydanym w 2012 roku albumem studyjnym Heal, który znalazł się na 1. miejscu zestawienia Sverigetopplistan prezentującego najlepiej sprzedające się albumy w Szwecji i otrzymał status platynowej płyty za sprzedaż w nakładzie przekraczającym 40 tysięcy egzemplarzy. Debiutancki solowy singel piosenkarki My Heart Is Refusing Me został wydany w 2011 roku i uplasował się na 9. miejscu na oficjalnej szwedzkiej liście sprzedaży. Największy sukces komercyjny spośród utworów artystki odniósł trzeci singel Euphoria z 2012 roku, który był notowany na 1. miejscu na listach sprzedaży w wielu krajach Europy, a jego ogólna sprzedaż przekroczyła 2 200 0000 egzemplarzy.

zajawka

FIS Sommer Ladies Tournee 2003 – trzecia edycja FIS Sommer Ladies Tournee, przeprowadzona w sezonie 2003/2004 na skoczniach w Austrii oraz w Niemczech. W konkursach indywidualnych zwyciężyła za każdym razem Anette Sagen. W każdym konkursie uzyskała co najmniej 20 punktów więcej niż rywalki, dzięki czemu uzyskała dużą przewagę w klasyfikacji łącznej. Pierwsze zmagania drużynowe wygrała reprezentacja Norwegii, w składzie: Kristin Fridtun, Henriette Smeby i Anette Sagen. Drugi konkurs drużynowy wygrała reprezentacja Austrii w składzie: Jacqueline Seifriedsberger, Tanja Drage i Magdalena Kubli. Zwyciężczynią trzeciej edycji turnieju została Anette Sagen, która zdobyła najwięcej punktów w klasyfikacji łącznej FIS Sommer Ladies Tournee. Na drugim stopniu podium w generalnej klasyfikacji turnieju stanęła Henriette Smeby, a na trzecim – Ayumi Watase. W cyklu wystartowało łącznie 49 zawodniczek z dziewięciu narodowych reprezentacji.

zajawka

Dinozaury – zróżnicowany klad zauropsydów. Pojawiły się w triasie, około 237 milionów lat temu. Stanowiły dominującą grupę kręgowców lądowych od początku jury (około 201 milionów lat temu) przez 135 milionów lat, do końca kredy (66 milionów lat temu), kiedy wymieranie kredowe (wyznaczające granicę kreda-trzeciorzęd i koniec mezozoiku) doprowadziło do zniknięcia większości linii. Zapis kopalny wskazuje, że ptaki wyewoluowały z dinozaurów zaliczanych do teropodów w jurze, wobec czego przez literaturę przedmiotu wydaną w XXI wieku uznawane są za grupę dinozaurów. Przeżywając katastrofę sprzed 66 milionów lat, dzięki swym potomkom stały się kontynuatorami linii dinozaurów po czasy współczesne. Nazwa dinozaury oznacza „straszne jaszczurki”, dlatego też może wprowadzać w błąd – dinozaury nie były jaszczurkami, ani nie były z nimi blisko spokrewnione. Reprezentują natomiast oddzielną grupę „gadów”, oprócz ptaków ich najbliższymi współczesnymi krewniakami są krokodyle. Jak wiele wymarłych form, nie wykazują one cech tradycyjnie uznawanych za „gadzie”, jak zmiennocieplność czy poruszanie się na kończynach odwiedzionych na boki.

zajawka

Sobór św. Aleksandra Newskiego w Tallinnie – prawosławny sobór w Tallinnie, katedra metropolitalna autonomicznego Estońskiego Kościoła Prawosławnego. Sobór został wzniesiony w latach 1893–1900 z inicjatywy gubernatora estońskiego Siergieja Szachowskiego i proboszcza prawosławnej parafii Przemienienia Pańskiego w Tallinnie Konstantina Tizika. Miał być symbolem panowania rosyjskiego w Estonii, przyczynić się do upowszechniania prawosławia i w dalszej perspektywie rusyfikacji Estończyków. Władze niepodległej Estonii rozważały rozbiórkę świątyni, ostatecznie jednak, po protestach prawosławnych mieszkańców kraju, zgodziły się na jego dalsze funkcjonowanie, z tym, że w 1936 roku przekazały go parafii etnicznie estońskiej. Sobór został zamknięty w 1941 roku po wkroczeniu hitlerowskich Niemiec do Estonii. W okresie radzieckim natomiast nigdy nie został odebrany parafii, chociaż istniała koncepcja jego przebudowy na planetarium. Od 1990 roku jest katedrą metropolitalną Estońskiego Kościoła Prawosławnego, autonomicznej Cerkwi w strukturze Patriarchatu Moskiewskiego.

zajawka

Koralczyk maurytyjski – wymarły gatunek gołębia z rodzaju Alectroenas, endemicznego dla maskareńskiej wyspy Mauritius leżącej na Oceanie Indyjskim. Dwa spokrewnione z nim gatunki z Maskarenów wymarły, trzy nadal istnieją. Koralczyk maurytyjski jest gatunkiem typowym rodzaju Alectroenas. Wokół głowy, szyi i piersi występowały białe, poczochrane pióra; reszta upierzenia miała kolor niebieski, zaś sterówki i nagie obszary na głowie – czerwony. Te kolory były uznawane za podobne do barw flagi Holandii, co znalazło odbicie w niektórych nazwach nadawanych temu koralczykowi. Pierwsze wzmianki o koralczyku maurytyjskim pochodzą z XVII wieku; później został opisany jeszcze kilka razy, jednak niewiele relacji dotyczy żywych osobników. Przynajmniej jeden żywy okaz i kilka wypchanych dotarło do Europy w XVIII i XIX wieku. Zachowały się jedynie trzy okazy muzealne, zaś jedynie jedna ilustracja przedstawia żywego osobnika. Przypuszczalnie gatunek wymarł w latach 30. XIX wieku wskutek wylesiania i drapieżnictwa.

zajawka

Mięsak Kaposiego – mięsak tkanek miękkich pochodzenia naczyniowego zaliczany do nowotworów o granicznej złośliwości rzadko przerzutujących. Klinicznie wyróżnia się postać klasyczną dotyczącą starszych mężczyzn regionu basenu Morza Śródziemnego oraz – w Europie Środkowej – postać związaną z AIDS, postać endemiczną występującą w Afryce Środkowej i Wschodniej oraz postać jatrogenną związaną z immunosupresją. Choroba przebiega w trzech stadiach, początkowo zmiany nowotworowe przybierają formę czerwononiebieskich, fioletowych, ciemnobrązowych plamek przekształcających się w blaszki, a następnie w guzki. Rozpoznanie mięsaka Kaposiego często jest stawiane na podstawie charakterystycznego obrazu klinicznego, ale ostateczne rozpoznanie wymaga badania histopatologicznego materiału pobranego drogą biopsji. Leczenie mięsaka Kaposiego ma na celu poprawę i kontrolę objawów wywoływanych przez chorobę oraz zapobiegnięcie progresji nowotworu. W leczeniu miejscowym stosuje się metody chirurgiczne oraz radioterapię. W przypadku szybkiej progresji choroby czy zajęcia narządów wewnętrznych stosuje się chemioterapię opartą o liposomalną doksorubicynę.

zajawka

American Horror Story: Roanoke – szósty sezon amerykańskiego serialu telewizyjnego American Horror Story. Składa się z dziesięciu odcinków, wyemitowanych przez stację FX między 14 września a 16 listopada 2016 roku. Polska premiera każdego odcinka odbywała się na antenie Fox dzień po pierwszej emisji w FX. Zgodnie z antologiczną formą serialu, Roanoke stanowi odrębny miniserial, niezależny od pozostałych sezonów. Wydarzenia opierają się na legendzie zaginionej w tajemniczych okolicznościach XVI-wiecznej kolonii Roanoke. Duchy osadników nie chcą wyrazić zgody na zasiedlenie terenów Roanoke, dlatego prześladują każdego, kto zamieszkuje w stojącym tam domu. Seria jest podzielona na dwie części, realizowane w formie dwóch programów dokumentalnych. American Horror Story: Roanoke zdobył głównie pozytywne recenzje krytyków. Według serwisu Rotten Tomatoes, 78% recenzji była pozytywna. Na stronie Metacritic Roanoke zdobył 72 punkty (na 100), co jest najwyższym wynikiem ze wszystkich sezonów serialu.

zajawka

Mark XIII – amerykańska parogazowa torpeda lotnicza służąca do zwalczania jednostek nawodnych. Pierwsza wyspecjalizowana torpeda tego rodzaju amerykańskiej marynarki wojennej. Rozwój konstrukcji tego pocisku, który wszedł do służby operacyjnej w 1938 roku, został w ostatecznej wersji ukończony w 1944 roku. Mimo wielu problemów technicznych i taktycznych w pierwszych latach wojny – związanych ze zbyt niską wysokością zrzutu przy zbyt małej prędkości samolotu – pocisk ten był podstawową torpedą amerykańskich pokładowych samolotów torpedowych podczas zmagań wojennych na Pacyfiku w latach 1941–1945. Mark XIII była używana we wszystkich wielkich bitwach powietrzno-morskich z udziałem startujących z lotniskowców samolotów Douglas TBD Devastator oraz Grumman TBF Avenger. Podczas II wojny światowej wyprodukowano ponad 17 000 torped tego typu w różnych wariantach. Za jej pomocą wykonano 1287 ataków, z których 40% zakończyło się trafieniem celu.

zajawka

SMS Radetzky (1909) – austro-węgierski przeddrednot typu Radetzky. Został nazwany na cześć XIX-wiecznego austriackiego feldmarszałka Josepha Radetzky’iego. Został zbudowany w stoczni Stabilimento Tecnico Triestino w Trieście i wprowadzony do służby 15 stycznia 1911 roku. Przed wybuchem I wojny światowej okręt brał udział w rejsach treningowych po Morzu Śródziemnym. W czasie wojny „Radetzky”, jak i pozostałe okręty austro-węgierskiej floty, operowały według strategii „floty w trwaniu”. Działając w ten sposób, okręty związały znaczne siły morskie Ententy. „Radetzky” wziął udział w kilku operacjach ofensywnych, przede wszystkim w ostrzałach wybrzeża wzdłuż Adriatyku przeciwko francuskim, czarnogórskim i włoskim celom. Pod koniec 1918 roku, kiedy Austro-Węgry chyliły się ku upadkowi, „Radetzky” miał zostać przekazany Państwu Słoweńców, Chorwatów i Serbów. 10 listopada 1918 roku, sześć dni po austriackim rozejmie, jugosłowiańscy oficerowie wyprowadzili okręt z Puli i poddali się amerykańskiej eskadrze ścigaczy okrętów podwodnych.

zajawka

SMS Zrínyi (1910) – austro-węgierski przeddrednot typu Radetzky. Został nazwany na cześć chorwackiej rodziny szlacheckiej Zrinski. „Zrínyi” razem ze swoimi siostrzanymi okrętami, „Erzherzogiem Franzem Ferdinandem” oraz „Radetzkym”, były ostatnimi austro-węgierskimi przeddrednotami, a ich następcami były o wiele mocniejsze drednoty typu Tegetthoff. W związku z niekorzystnym obrotem wojny dla Austro-Węgier pod koniec 1918 roku, „Zrínyi” miał zostać przekazany nowo utworzonemu Państwu Słoweńców, Chorwatów i Serbów. 10 listopada 1918 roku, dzień przed zakończeniem wojny, oficerowie marynarki wypłynęli okrętem z Puli i ostatecznie poddali się amerykańskiej eskadrze ścigaczy okrętów podwodnych. Po przekazaniu okrętu Stanom Zjednoczonym, został on na krótko przemianowany na USS Zrínyi. Zgodnie z Traktatem z Saint-Germain-en-Laye, przekazanie okrętu Stanom Zjednoczonym nie zostało uznane i zamiast tego oddano go Włochom, gdzie ostatecznie został zezłomowany.