Wikipedia

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie pod wezwaniem św. Józefa – szkoła prywatna o statusie gimnazjum, założona i prowadzona przez jezuitów w Chyrowie k. Przemyśla w latach 1886–1939[1]. Chyrowskie gimnazjum uważane było w czasach II Rzeczypospolitej za kuźnię polskich elit społecznych i finansowych.

Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie
Gimnazjum męskie
Ilustracja
Zabudowania placówki przed 1939
Państwo

 Polska

Miejscowość

Bąkowice pod Chyrowem

Data założenia

1886

Data zamknięcia

1939

Patron

św. Józef

Położenie na mapie Polski w 1939 r.
Mapa konturowa Polski w 1939 r., na dole znajduje się punkt z opisem „Zakład Naukowo-Wychowawczy Ojców Jezuitów w Chyrowie”
49,527°N 22,850°E/49,526667 22,850000
Multimedia w Wikimedia Commons
Widok współczesny
Widok współczesny

Historia

edytuj

Geneza i założenie

edytuj

Zakład kontynuował tradycje założonego w 1582 kolegium jezuitów w Połocku (od 1812 Akademii Połockiej), którego kadra po kasacie zakonu w Imperium Rosyjskim przez cara Aleksandra I w 1820 przeniosła się do Tarnopola w zaborze austriackim[2][3]. Szkoła w Tarnopolu funkcjonowała początkowo jako prywatny konwikt szlachecki[4]. W 1846 utraciła większą część kadry na rzecz nowo utworzonych konwiktów w Feldkirch (Stella Matutina(inne języki)) i Karlsbergu[5], a w 1848 w związku z udziałem studentów i absolwentów w Wiośnie Ludów została przejęta przez państwo[6][7]. Konwikt jezuicki w Tarnopolu został odtworzony jako nowa instytucja w 1856, w 1863 uzyskał status kolegium, a od 1875 był znany jako Zakład Wychowawczo-Naukowy Towarzystwa Jezusowego w Tarnopolu[8].

Z inicjatywy Mariana Ignacego Morawskiego, od 1880 rektora zakładu w Tarnopolu, prowincjał galicyjski jezuitów ks. Henryk Jackowski podjął starania o przeniesienie szkoły do nowej lokalizacji, która zapewniłaby możliwość powiększenia placówki, obniżenie kosztów utrzymania i bezpieczeństwo z racji oddalenia od granicy państwowej[9][10]. W 1883 jezuici zakupili za sumę 60 tys. złotych reńskich, pochodzącą z ojcowizny ks. Morawskiego, majątek Franciszka Topolnickiego w Bąkowicach pod Chyrowem k. Przemyśla, na przecięciu tras Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej i Galicyjskiej Kolei Transwersalnej[11][3]. Pozostałą po zakupie kwotę 45 tys. zł ks. Jackowski uzupełnił na potrzeby budowy od podstaw szkolnego gmachu darowiznami od ziemian (2,6 tys. zł reńskich) i cesarza Franciszka Józefa I (3 tys. zł)[3][12][13]. W 1886 po przeniesieniu 150 uczniów pierwszych klas gimnazjum z Tarnopola zakład w Chyrowie rozpoczął swoją działalność[14][10][15]. Bezpośredniego wzoru organizacyjnego dostarczył szkole konwikt w Feldkirch, oceniany przez ks. Jackowskiego jako źródło trwałych zasad życiowych i poprzez swych absolwentów „poślednia podpora owego Centrum niem., które tak znakomitym jest wzorem dla katolików i konserwatystów; a podobno też dla poczciwych ludzi wszystkich narodów i krajów”[11]. Po dalszej rozbudowie do początków XX w. kosztem 780 tys. zł reńskich, uzyskanych z kredytów bankowych, szkoła kształciła 272 uczniów, a po kolejnym powiększeniu – 400[3].

Okres międzywojenny

edytuj

Od 4 listopada do 16 grudnia 1918 w rejonie Chyrowa toczyły się działania wojny polsko-ukraińskiej z udziałem nowo sformowanych jednostek polskich: załogi pociągu pancernego Kozak, 1 Pułku Strzelców Podhalańskich pod dowództwem kpt. Juliusza Siwaka oraz 3 Batalionu Strzelców Sanockich pod dowództwem ppłk. Józefa Swobody, w którym kompanią krośnieńską dowodził por. Stanisław Maczek[16][13]. Walki te, zakończone polskim zwycięstwem, zostały opracowane naukowo przez wykładowców szkoły[13].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i nastaniu II Rzeczypospolitej rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 5 grudnia 1925 Gimnazjum Męskie oo. Jezuitów otrzymało pełna prawa gimnazjów państwowych[17]. W latach 20. Gimnazjum funkcjonowało pod nazwą Konwikt św. Józefa w Chyrowie[10]. Właścicielem szkoły pozostawała polska prowincja zakonu oo. Jezuitów[10]. Szkoła posiadała pełne prawa gimnazjum państwowego[10]. Wówczas Gimnazjum było szkołą typu klasycznego[10]. W 1926 w Gimnazjum było osiem klas z czternastoma oddziałami, w których uczyło się łącznie 471 uczniów wyłącznie płci męskiej[10]. W okresie międzywojennym zakład cieszył się reputacją polskiego odpowiednika Eton College[18].

Administratorem Zakładu w latach 1930–1933 był Paweł Dzieduszycki, wcześniejszy ordynat Ordynacji Dzieduszyckich, dochody której przeznaczone były na utrzymanie i rozwój Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie.

II wojna światowa i okres powojenny

edytuj

W czasie okupacji sowieckiej (wrzesień 1939 – czerwiec 1941) w pomieszczeniach zakładu mieściły się koszary Armii Czerwonej. Po wkroczeniu Niemców w czerwcu 1941 na terenie obiektu powstał obóz jeniecki, zaś od drugiej połowy 1943 do końca okupacji niemieckiej (sierpień 1944) funkcjonował tam szpital wojskowy.

Po wojnie Chyrów znalazł się poza granicami Polski i gimnazjum nie zostało reaktywowane. W obiektach zakładu mieściły się do 1992 koszary wojsk sowieckich, a do 2004 ukraińskich. 4 lutego 1996 kaplicę Zakładu konsekrowano jako greckokatolicką cerkiew pod wezwaniem św. Mikołaja. Budynki poklasztorne wymagały generalnego remontu. Władze Chyrowa zgodziły się po 2004 na utworzenie tam ukraińsko-polskiego instytutu badawczego, a rada miasta przyjęła uchwałę popierającą koncepcję utworzenia instytutu.

W sierpniu 2013 miasto sprzedało jednak budynki właścicielowi powołanej wówczas prywatnej firmy Chyriw-Rent-Inwest (Хирів-Рент-Інвест), Ewhenowi Buczynśkiemu, który uruchomił w kompleksie hotel i spa[3][19]. 24 marca 2018 w zabudowaniach dawnego kolegium wybuchł pożar[20]

Wyposażenie

edytuj

Zakład był jedną z najlepszych szkół w Polsce i w Europie. Rozległe zabudowania szkoły zawierały przestronne klasy, zaopatrzone znakomicie w pomoce naukowe, pracownie przedmiotowe, bibliotekę z ok. 30 tysiącami książek, bogate zbiory geograficzne i historyczne (w tym archeologiczne i numizmatyczne), przyrodnicze (własny ogród botaniczny), sale gimnastyczne i inne obiekty sportowe (4 korty tenisowe i 8 boisk), wyposażone w sprzęt do różnych dyscyplin sportowych i zabaw. Działał też szkolny teatr. Szkoła miała nawet własne obserwatorium astronomiczne[21]. Znakomite były warunki socjalne, pomieszczenia sypialne, olbrzymia jadalnia i aula, sieć wodociągowa i kanalizacyjna, własna elektrownia, szpital, młyn z piekarnią, pralnia parowa, ślusarnia, stolarnia, własne folwarki. Wszystko to znajdowało się w znakomicie skomponowanym otoczeniu, pełnym parków, klombów i ogrodów.

Budynki zakładu wzniesiono według projektów Antoniego Łuszczkiewicza, którego prace po jego śmierci kontynuował Jan Zakrzewski. Rozbudowano go w pierwszych latach XX wieku według założeń Edgara Kovátsa. Było w nim 327 pokoi mieszkalnych i sal wykładowych, przeznaczonych dla 400 wychowanków.

Program nauczania

edytuj

Program nauczania zakładu pokrywał się programem zalecanym dla klasycznych gimnazjów państwowych, jednak w różnych okresach próbowano go rozszerzyć (np. do 1890 w niektórych klasach usiłowano prowadzić w języku niemieckim lekcje z historii powszechnej, jednak wobec braku spodziewanych wyników z innowacji tej zrezygnowano). W latach 1909–1917 wprowadzono na statusie przedmiotów nadobowiązkowych zajęcia z języków ojczystych oraz języków: ukraińskiego, rosyjskiego, francuskiego, angielskiego, a także rysunków odręcznych, kaligrafii oraz gry na instrumentach. Prowadzenie systemu zajęć nadobowiązkowych umożliwiało uczęszczanie do gimnazjum uczniów mniej zamożnych, chociaż liczba uczniów wywodzących się z warstw średnich nie była zbyt liczna.

Jako placówka przeznaczona dla arystokracji i finansjery zakład oferował również lekcje jazdy konnej, szermierki i tańca[22].

System wychowawczy

edytuj

Jak wspomina jeden z wychowanków Zakładu Andrzej Rostworowski: Na dwu piętrach były tam w sumie dwa kilometry korytarzy. Każda z klas miała oddzielną sypialnię, salę do nauki, salę do rekreacji. Przemarsze przez korytarze odbywały się w milczeniu w dwóch szeregach. „W milczeniu wchodziło się do jadalni na 550 osób i dopiero na dzwonek prefekta generalnego, który jadał obiad razem z nimi, wolno było rozmawiać. Na koniec obiadu, na sygnał dzwonka trzeba było zamilknąć, co nie zawsze się udawało zrobić równocześnie”. Pobudka była o szóstej rano, cisza nocna o pół do dziesiątej. Lekcje trwały od 9 rano do pierwszej, z trzema kwadransami dużej pauzy i od czwartej do pół do szóstej. Przygotowanie lekcji zajmowało 4 godziny w trzech porcjach, z których pierwsza trwała od 8 do 9 rano. Na rekreację poświęcano dwie i pół godziny w dwu ratach. We wtorki i czwartki zamiast poobiednich rekreacji i lekcji odbywały się wycieczki-spacery. Zimą: łyżwy, narty, sanki. Latem kąpiele w rzece.

Szkoła została celowo zlokalizowana w małym miasteczku dla uniknięcia ocenianego przez jezuitów negatywnie wpływu wielkiego miasta z końca XIX w.[23], a jej wychowankowie mogli opuszczać mury szkoły jedynie za zgodą rektora lub prefekta i w asyście osoby dorosłej, mając zakaz odwiedzania sklepów i lokali gastronomicznych[24]. Uczniowie brali udział w codziennych nabożeństwach[25]. Obowiązywał pełny nadzór nad ich korespondencją[26]. W użyciu jeszcze na początku lat 30. XX w. były kary cielesne obejmujące golenie głowy oraz bicie trzciną lub gumową rurką, a także ośmieszające przebrania dla uczniów uznanych za krnąbrnych lub niewykazujących postępów w nauce[27][a]. Utrzymanie porządku w zakładzie opierało się na „złamaniu oporu bardziej samodzielnie odczuwających i myślących jednostek”[28]. Wychowankom zaszczepiano określone poglądy polityczne[29].

 
Tablica upamiętniająca stulecie powstania konwiktu i gimnazjum Jezuitów w Chyrowie, kościół św. Barbary w Krakowie

Dyrektorzy

edytuj

Prefektami generalnymi byli do 1935 kolejno Ignacy Miszkiewicz, Michał Maćkowski, Antoni Stopa, Jan Beigert, Kazimierz Stefański, Antoni Stopa, Józef Hrubant, Wojciech Stafiej, Jan Słonkowski, Wojciech Stafiej, Józef Bury, Władysław Dzikiewicz, J. Machowski, Ignacy Wałęcki, Władysław Piechucki i Ignacy Wałęcki[31].

Wychowawcy

edytuj

(Na podstawie materiału źródłowego[32])

Według stanu z 1926 wszyscy nauczyciele gimnazjum byli członkami zakonu oo. Jezuitów[10].

Wychowankowie

edytuj

Do chyrowskiego gimnazjum uczęszczali synowie ziemiaństwa, urzędników państwowych i samorządowych z ziem dawnej Rzeczypospolitej, a także Śląska (pruskiego i cieszyńskiego), oraz z Austrii, Czech i Węgier. Przez tę elitarną szkołę męską, która istniała 53 lata, przewinęło się około 6170 uczniów (nazywanych Chyrowiakami, stanowiących trzy pokolenia polskiej inteligencji i ziemiaństwa), w tym 1260 maturzystów. Wychowankowie gimnazjum należeli do elity społeczeństwa polskiego. Działali oni w różnych dziedzinach (duchowni, urzędnicy państwowi, dyplomaci, parlamentarzyści, wojskowi, pracownicy nauki, prawnicy, artyści, literaci), spośród nich rekrutowali się twórcy niepodległego państwa polskiego, uczestnicy kampanii wrześniowej, ruchu oporu, Polskich Sił Zbrojnych, a także osoby tworzące historię zagospodarowania Ziem Zachodnich i Północnych.

Gimnazjum chyrowskie ukończyli m.in.:

Uczniami zakładu byli również Zdzisław Peszkowski[35], Bolesław Wieniawa-Długoszowski[3] i Wojciech Weiss.

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ Kar cielesnych nie stosowało funkcjonujące od 1922 gimnazjum jezuickie w Wilnie, które okresowo dzieliło kadrę nauczycielską z Chyrowem[26].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Szkolnictwo jezuickie w Polsce - Polona [online], polona.pl [dostęp 2024-02-24] (pol.).
  2. ↑ Borowik 2012 ↓, s. 16.
  3. ↑ a b c d e f Andrzej Dworak, Gimnazjum w Chyrowie. Perła wśród szkół całej Europy [online], i.pl, 6 kwietnia 2019 [zarchiwizowane z adresu 2024-06-18].
  4. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 94, 99.
  5. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 97.
  6. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 95.
  7. ↑ Grzebień 2019 ↓, s. 75.
  8. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 97, 99.
  9. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 99–100.
  10. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 131.
  11. ↑ a b Borowik 2012 ↓, s. 17.
  12. ↑ Petrash 2022 ↓, s. 100.
  13. ↑ a b c Marian Kałuski, Słynne gimnazjum w Chyrowie [online], Polsko-Polonijna Gazeta Internetowa „Kworum”, 20 kwietnia 2012.
  14. ↑ Grzebień 2019 ↓, s. 80.
  15. ↑ Beata Topij-Stempińska: Uczniowie Jezuickich Instytucji Edukacyjnych w Galicji w XIX Wieku - Portret Zbiorowy". Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatium w Krakowie, 2019. ISBN 978-83-7614-4146.
  16. ↑ Stanisław Maczek, Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918–1945, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, ISBN 83-04-03659-2.
  17. ↑ Organizacja szkół. Szkolnictwo średnie. „Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Rzeczypospolitej Polskiej”. Nr 3, s. 46, 1 lutego 1926. 
  18. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 57.
  19. ↑ Тов "Хирів-Рент-Інвест" 38798202 [online], YouControl(inne języki) [dostęp 2025-01-13].
  20. ↑ Pożar słynnego kolegium w Chyrowie na Ukrainie. rmf24.pl, 2018-03-24. [dostęp 2018-10-25].
  21. ↑ Janusz Pagaczewski, W Chyrowie powstaje Obserwatorium szkolne!, „Urania” (2), 1938, s. 31 [dostęp 2013-10-08] [zarchiwizowane z adresu 2013-10-08].
  22. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 56.
  23. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 54.
  24. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 59.
  25. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 62.
  26. ↑ a b Puchowska 2012 ↓, s. 61.
  27. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 60–61.
  28. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 63.
  29. ↑ Puchowska 2012 ↓, s. 64.
  30. ↑ a b c Anna Królikowska, Chyrowski Zakład Naukowo-Wychowawczy w "Sprawozdaniach". Studia Paedagogica Ignatiana. Rocznik Wydziału Pedagogicznego Akademii "Ignatianum" w Krakowie 19/2, 105-121, 2016.
  31. ↑ Borowik 2012 ↓, s. 27.
  32. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Zakładu Naukowo-Wychowawczego OO. Jezuitów w Bąkowicach pod Chyrowem za rok szkolny 1936/37. Przemyśl: 1937, s. 8-18.
  33. ↑ Karol Rund. bibliotekapiosenki.pl. [dostęp 2015-02-18].
  34. ↑ Kazimierz Junosza-Stępowski
  35. ↑ Edward Zając, Obywatele Honorowi Królewskiego Wolnego Miasta Sanoka, Sanok 2002, s. 103.

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zakład_Naukowo-Wychowawczy_Ojców_Jezuitów_w_Chyrowie&oldid=76108708”