Wikipedia

Architektura barokowa w Polsce

architektura

Architektura barokowa w Polsce – dzieła architektoniczne powstałe w Polsce w okresie kontrreformacji i długoletnich wojen, zgodnie z założeniami sztuki barokowej. Był to czas wojen ze Szwecją, Rosją, Turcją oraz powstań kozackich: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego.

Fasada barokowa Zamku Królewskiego w Warszawie 1614-1619
Kościół w Nieświeżu (1584-1593), proj. Giovanni Bernardoni
Kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie (1597-1619), fasada proj. Giovanni Trevano
Kościół św. Teresy w Wilnie (1635–1650), proj. Constantino Tencalla
Kościół św. Józefa w Klimontowie (1643-1650), proj. Wawrzyniec Senes

Etapy baroku w Polsce można podzielić na główne okresy pokrywające się z czasem panowania władców:

Zobacz też kategorię: Polscy architekci barokowi.

Początki baroku w Polsce

edytuj

Architektura sakralna

edytuj

Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów – zakonników, były wzorowane na rzymskim Il Gesù. Do tego typu realizacji powstałych w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej należą:

Inne obiekty powstałe w pierwszej fazie baroku w Polsce to:

  • Klasztor i kościół Matki Boskiej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej proj. Bernardoni. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Charakterystyczną formą budownictwa sakralnego okresu baroku były sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje – kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Rozpoczęte przez Bernardoniego dzieło kontynuował Paweł Baudarth, złotnik i architekt flamandzki. Wybudowany w latach 1603-1609 kościół, niewielki, jednonawowy kościół z kwadratowym prezbiterium dość szybko okazał się zbyt mały dla pomieszczenia przybywających na Kalwarię pielgrzymów. Podczas rozbudowy kościoła nawę zmieniono na prezbiterium a od strony wschodniej dobudowano nowy korpus. Mistrz z Antwerpii jest także projektantem szeregu niewielkich i zróżnicowanych kaplic Drogi Krzyżowej, takich jak:
    • zbudowane w latach 1605-1609 – Ratusz Piłata, na planie krzyża greckiego (1605), Dom Kajfasza, na rzucie elipsy; Pałac Heroda, zwieńczony kopułą; Dom Annasza, na planie trójkąta; Ogrójec – kaplica na planie pięcioboku; kaplica Pojmania, kościół Grobu Pana Jezusa, wzorowany na kaplicy Jerozolimskiej;
    • do 1617 r., powstały: kościół Grobu Matki Bożej, Domek Matki Bożej, Wieczernik, kaplice I i II Upadku, kaplica Serca Maryi.
  • kościół św. Piotra i Pawła we Lwowie, zbudowany w latach 1610–1630,
  • bazylika Zwiastowania NMP w Leżajsku z klasztorem, zbudowany w latach 1618–1628. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace związane z wystrojem wnętrz zostały wykonane przez zakonników. Całość została otoczona murem obronnym z basztami.
  • kościół Kamedułów na Bielanach – pierwszą fazę budowy klasztornego kościoła wiąże się z osobą Walentego von Säbischa. W latach 1618–1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Jednonawowy kościół, wzorowany ma świątyniach jezuickich, to jednonawowa budowla, bez transeptu, z trzema parami kaplic. Kolejne dwie kaplice przylegają do prezbiterium. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi. Pustelnie zostały zlokalizowane za kościołem.
  • kościół w Nowym Wiśniczu (1616–1621) wraz z klasztorem, przy budowie którego pracował Maciej Trapola.
  • kościół św. Teresy w Wilnie, trójnawowy z niezbyt wysoką kopułą zbudowany w latach 1635–1650. Nie ma pewności, kto był jego projektantem, choć dość często wymieniany bywa Jan Józef Urlach. Rozwiązanie fasady to najprawdopodobniej dzieło Konstantego Tencalli,
  • kolegiata Świętej Trójcy w Ołyce z lat 1635–1640, projekt Benedetto Molli i Giovanni Maliverna
  • kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643–1650) prezentuje zupełnie odmienny typ. Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa), na planie elipsy z dwupoziomową nawą otaczającą wnętrze świątyni. Do prostokątnego prezbiterium przylegają dwie boczne kaplice. W 1732 została ukończona elipsoidalna kopuła na bębnie z oknami doświetlającymi wnętrze kościoła. Także z XVIII wieku pochodzą dwie wieże dobudowane do fasady świątyni.

Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe, znane już wcześniej, budowane są nadal w czasie baroku. Do przykładów tych zabytków należą:

Architektura świecka

edytuj
 
Zamek Ujazdowski
 
Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, Tomasz Poncino
 
Zamek w Podhorcach, Andrzej del Acqua

W architekturze świeckiej wczesnego baroku w Polsce przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. Fortyfikacje bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality.

Do pierwszych realizacji w tym okresie należą:

  • odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego (od 1602), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów. Pokoje poprzedzają monumentalne Schody Senatorskie;
  • przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1600–1619, Matteo Castello, Jakub Rotundo, Andrzej Wegner Abrahamowicz). Plan przebudowy obejmował dobudowanie do istniejącej budowli trzech skrzydeł, które wyodrębniły nieregularny, pięcioboczny dziedziniec. W środkowej części jednego ze skrzydeł wybudowano wysoką (60, m) wieżę zegarową. Podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony (1655);
  • przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619–1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia. Fasadę wschodnią (od strony Wisły) urozmaicała arkadowa loggia;
  • pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, zbudowany w latach 1637–1641) przez Tomasza Poncino, dwukondygnacyjna budowla z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami, bez wewnętrznego dziedzińca, z arkadowymi loggiami przy elewacji frontowej i tylnej;
  • rozbudowa zamku Kmitów w Wiśniczu (1615–1621) na zamówienie Stanisława Lubomirskiego; autorem projektu był najprawdopodobniej Maciej Trapolla, który ufortyfikował średniowieczny zamek nowym, pięciobocznym narysem bastionowym; na wewnętrznym dziedzińcu zamkowym umieścił przy ścianie północnej – trzykondygnacyjny krużganek, po stronie południowej – zewnętrzną klatkę schodową a po stronie wschodniej – kaplicę grobową przykrytą kopułą wspartą na żaglach. W kurtynie wschodniej systemu fortyfikacyjnego umieścił bramę wjazdową;
  • zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdem, zbudowany w latach 1627–1644 przez Wawrzyńca Senesa jako palazzo in fortezza. Wewnątrz pięciobocznego narysu bastionowego Senes wkomponował budowlę z trapezowym dziedzińcem poprzedzającym pałac i położonym dalej od bramy wjazdowej, eliptycznym, paradnym dziedzińcem z krużgankami. Zamek został zniszczony podczas wojny (1650-1655) i nigdy nie był odbudowany;
  • w latach 1635–1640 Wilhelm le Vasseur de Beauplan i Andrea dell’Aqua zbudowali na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego zamek w Podhorcach (teren dzisiejszej Ukrainy), ufortyfikowaną rezydencję o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza). Budowla zaprojektowana na planie kwadratu o boku 55,0 m, z czterema mocno wysuniętymi bastionami i wewnętrznym dziedzińcem. Trzypiętrowe, północne skrzydło z wysuniętymi trójściennymi ryzalitami w osi fasady stanowi część reprezentacyjną. Pozostałe, parterowe skrzydła w formie kazamat mieściły magazyny i pomieszczenia dla służby i załogi zamku.

Charakter świecki ma także:

Okres rozkwitu baroku

edytuj

Zakończenie wojny szwedzkiej i podpisanie pokoju w Oliwie częściowo uspokoiło sytuację na terenie Rzeczypospolitej. Większa aktywność w architekturze jest widoczna dopiero po objęciu tronu przez Jana III Sobieskiego. Do najwybitniejszych artystów tego okresu należą: Tylman z Gameren, Holender wykształcony we Włoszech, Francesco Solari, oraz Jan i Jerzy Catenazzi.

Architektura sakralna

edytuj
 
Kościół św. Kazimierza w Warszawie
 
Kaplica Królewska w Gdańsku
 
Poznańska fara
 
Święta Lipka

Nie ma jednego typu budowli charakterystycznych dla tego okresu. Budowane są kościoły na planie centralnym lub prostokątnym, zazwyczaj z dominująca kopułą. W ogólnym zarysie nawiązują do dzieł włoskich począwszy od typu kościoła rozpowszechnionego przez jezuitów po architekturę wenecką – Baldassare Longhena kościół Santa Maria della Salute. Często spotykane są rozwiązania elewacji o klasycyzujących formach, nawiązujące do prac Palladia.

Największy wpływ na ukształtowanie się architektury tego okresu miał Tylman z Gameren. Do jego prac należą projekty:

  • kościoła Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie ufundowany przez królową Marysieńkę; zbudowany na planie krzyża greckiego z ośmiobocznym wnętrzem przykrytym kopułą a dokładniej sklepieniem klasztornym wspartym na bębnie z wieńczącą je latarnią (1688–1692)
  • warszawskiego kościoła Bernardynów na Czerniakowie; zaprojektowanego także na planie krzyża greckiego. Centralna nawa w formie kwadratu została zwieńczona kopułą wspartą na żaglach i obudowaną na zewnątrz ośmiokątnym tamburynem. Do kościoła przylega duże, ośmioboczne prezbiterium z relikwiarzem św. Bonifacego, 1687–1692
  • kościoła św. Anny w Krakowie (1689–1703). Kościół zbudował Francesco Solari. Tylman opracował projekt budowli trójnawowej z kopułą na żaglach i bębnie umieszczoną nad skrzyżowaniem naw z transeptem. Elewacja flankowana dwiema wieżami zwieńczonymi hełmami to dzieło księdza Sebastiana Sierakowskiego. Wystrój rzeźbiarski wnętrza został opracowany przez Baltazara Fontanę.
  • przebudowy fasady kościoła św. Krzyża w Rzeszowie (1702–1707)
  • kaplicy Królewskiej w Gdańsku (1678–1681)
  • odbudowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703–1706), praca zrealizowana przy udziale architektów Carlo Ceroniego i Jana Reisnera.

Francesco Solari współpracował z Tylmanem przy budowie kościoła św. Anny w Krakowie. Jego samodzielną pracą jest zbudowany w latach 1682–1695 jednonawowy kościół św. Franciszka Salezego w Krakowie (kościół wizytek). Do budowy kościoła zainicjowanej przez biskupa Jana Małachowskiego zaangażowano także architektów polskich – jezuitę Stanisława Solskiego i Ludwika Grabiańskiego.

W tym samym okresie działali także Jerzy i Jan Catenazzi. Do dorobku Jana należą między innymi:

W Wilnie działają polscy lub spolonizowani architekci, wśród nich, na pierwszy plan wysuwa się Jan Zaor. Najważniejszym dziełem w dorobku tego architekta jest projekt kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, zbudowany w latach 1668–1675. Bogata sztukatorska dekoracja to dzieło Pietro Pertiego i Giovanniego Gallego. Inne ważne dzieła architektury sakralnej to m.in.:

Architektura świecka

edytuj
 
Pałac Krasińskich w Warszawie
 
Pałac Czapskich w Warszawie
 
Pałac Brühla w Warszawie
 
Pałac w Wilanowie

Na zamówienia magnatów i rodziny królewskiej budowane są nowe i przebudowywane istniejące zamki i pałace. Część z nich przetrwała do naszych czasów, inne zostały zburzone lub przebudowane. W 1677 r. Jan III Sobieski zainicjował budowę pałacu w Wilanowie. Zadania podjął się Augustyn Wincenty Locci. W latach 1681–1682 nadbudowano piętro i rozciągnięto fasadę dodając galerie z niskimi wieżami. Dziesięć lat później, w części środkowej umieszczono dużą, reprezentacyjną salę. Skrzydła boczne zostały dobudowane po 1720 r. Nad wystrojem budowli pracowali Claude Callot, Jerzy Eleuter Szymonowicz Siemiginowski, Jan Reisner, Michelangelo Palloni, Martino Altomonte.

Jedną z najważniejszych postaci architektury świeckiej w tym okresie, podobnie jak w architekturze sakralnej, był Tylman z Gameren. Pozostawił po sobie wiele projektów i dzieł, które miały znaczący wpływ na rozwój architektury baroku tego okresu. Jego styl charakteryzuje elegancja klasycyzującej formy i oszczędność detalu. Jedynie w projektowanych przez niego małych formach architektonicznych, takich jak epitafia, katafalki, pozwala sobie na większe nagromadzenie detali z dużą domieszką wzorów niderlandzkich. Pierwsze jego dzieła były związane z architekturą obronną. Pracował przy budowie twierdz i umocnień dla hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Rozgłos przyniosły mu projekty rezydencji i pałaców magnackich w typie (fr. entre cour et jardin (pomiędzy dziedzińcem a ogrodem). Zazwyczaj były to budowle o prostopadłościennej bryle. Symetrię fasad podkreślały niskie wieże przylegające do krótszych boków budynków. W osi symetrii mieściła się duża sala łącząca wejście frontowe i ogrodowe. Było to miejsce reprezentacyjne, w którym łączyły się ciągi komunikacyjne prowadzące do pozostałych pomieszczeń.

Do najważniejszych dzieł architektury świeckiej tego okresu należą:

Osobny rozdział historii architektury tego okresu to ostateczne ukształtowanie charakterystycznej dla krajobrazu Polski sylwetki dworu polskiego. Parterowy budynek z mansardowym dachem o planie, którego symetrię podkreślały ryzality i ganek wejściowy przetrwał w tej formie do XX wieku. Jedynie wyposażenie i dekoracja wnętrz ulegała modyfikacji, zależnie od obowiązujących trendów w sztuce.

Okres późnego baroku

edytuj
 
Kościół Dominikanów we Lwowie
 
Kościół św. Ducha i Matki Boskiej Bolesnej w Młodzawach Małych
 
Pałac Branickich w Białymstoku
 
Ratusz w Buczaczu
 
Kościół Wizytek w Warszawie
 
Zamek w Warszawie od strony Wisły

Po śmierci Jana III Sobieskiego, w Polsce, coraz wyraźniej widoczne są problemy wewnętrzne. Anarchia, prywata rodów magnackich, podporządkowanie monarchiom państw sąsiednich i skuteczne torpedowanie prób przeprowadzenia reform stają się przyczyną stopniowego upadku państwa. W tym czasie władzę w kraju sprawują Stanisław Leszczyński oraz królowie sascy – August II i August III. W architekturze tego okresu widoczny jest regres, w którym jednak szczególnie wybija się twórczość Kacpra Bażanki i Pompeo Ferrariego. Na architekturę tego okresu największy wpływ wywarły wzory saksońskie, wypracowane w oparciu o szkołę włoską i francuską.

Ostatni rozkwit architektury barokowej dał się zaobserwować od lat 40. XVIII wieku w ośrodkach położonych we wschodniej części Rzeczypospolitej, gdzie wykształcił się oryginalny styl określany jako barok wileński (Jan Krzysztof Glaubitz). Znaczący był też w tym czasie ośrodek artystyczny powstały we Lwowie (Bernard Meretyn, Jan de Witte, Jan Gottfryd Hoffmann, Paweł Antoni Fontana). Nurt ten był obecny w architekturze Rzeczypospolitej obok coraz popularniejszego stylu klasycystycznego, którego elementy są też widoczne w realizacjach późnobarokowych (m.in. u Jakuba Fontany).

Do najważniejszych dzieł powstałych w tym okresie należą, w architekturze sakralnej:

W architekturze świeckiej:

Zobacz też

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Jacek Radziewicz-Winnicki, Historia architektury nowożytnej w Polsce. Barok. Wybrane zagadnienia, Gliwice: Wydawnictwo Politechniki Śląskiej, 2003, ISBN 83-7335-150-7, OCLC 749571506.
  • David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo „Arkady” 2006 r. ISBN 83-213-4178-0
  • Marian Morelowski, Znaczenie baroku wileńskiego XVIII. stulecia, Wilno 1940.
  • Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
  • Sztuka baroku, red. Rolf Toman, Kōln: Kōnemann 2000
  • Sztuka Świata, t. 7, praca zbiorowa, Wydawnictwo „Arkady”, 1994 r.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Architektura_barokowa_w_Polsce&oldid=74547308”