Tonga
Tonga, Królestwo Tonga (tongański Puleʻanga Tonga, ang. Kingdom of Tonga) – państwo leżące na archipelagu o tej samej nazwie, w Polinezji na południowym Pacyfiku, położone w jednej trzeciej drogi pomiędzy Nową Zelandią a Hawajami, na południe od Samoa, na zachód od Niue i na wschód od Fidżi. Jedno z nielicznych państw pozaeuropejskich, które nigdy nie utraciły suwerenności[3].
| |||||
| |||||
Dewiza: (tonga) Ko e Otua mo Tonga ko hoku tofiʻa (Bóg i Tonga są moim dziedzictwem) | |||||
Hymn: (Pieśń króla wysp Tonga) | |||||
![]() | |||||
Język urzędowy | tonga, angielski | ||||
Stolica | Nukuʻalofa | ||||
Ustrój polityczny | monarchia konstytucyjna | ||||
Typ państwa | państwo unitarne | ||||
Głowa państwa | król Tupou VI | ||||
Szef rządu | premier Pōhiva Tuʻiʻonetoa | ||||
Powierzchnia • całkowita • wody śródlądowe |
173. na świecie 748 km² 0% | ||||
Liczba ludności (2017) • całkowita • gęstość zaludnienia |
193. na świecie 106 479[1] 142 osób/km² | ||||
PKB (2013) • całkowite • na osobę |
0,477 mld[2] USD 4605[2] USD | ||||
PKB (PSN) (2013) • całkowite • na osobę |
0,847 mld[2] dolarów międzynar. 8168[2] dolarów międzynar. | ||||
waluta | paʻanga (TOP) | ||||
Niepodległość | od Wielkiej Brytanii 4 czerwca 1970 | ||||
Religia dominująca | protestantyzm | ||||
Strefa czasowa | UTC +13 | ||||
Kod ISO 3166 | TO | ||||
Domena internetowa | .to | ||||
Kod samochodowy | TON | ||||
Kod samolotowy | A3 | ||||
Kod telefoniczny | +676 | ||||
GeografiaEdytuj
Tonga od północy graniczy z Samoa, od północnego zachodu z Wallis i Futuną, od zachodu z Fidżi, od wschodu z Niue, a od północnego wschodu z Samoa Amerykańskim. Archipelag Tonga składa się z ok. 170 wysp, podzielonych na 3 główne grupy: Tongatapu, Haʻapai, Vavaʻu. Wyspy Tonga są przeważnie niskimi, koralowymi atolami, jedynie nieliczne są pochodzenia wulkanicznego z czynnymi wulkanami. Najwyższy szczyt na wyspie Kao – 1030 m n.p.m. Klimat podrównikowy wilgotny. Średnia temperatura powietrza to w styczniu +30 °C i w lipcu +25 °C. Często występują cyklony tropikalne. Lasy pokrywają 11% powierzchni kraju. Żyją tu, m.in., największy na świecie nietoperz – rudawka pacyficzna, a także wiele gatunków ptaków.
HistoriaEdytuj
Znaleziska archeologiczne dowodzą, że pierwsi osadnicy na Tonga pojawili się ok. 3100 lat temu[4]. Byli to Austronezyjczycy reprezentujący kulturę Lapita. Kolejna fala migracji dotarła na wyspy ok. 2 tysiące lat temu, gdy osiedlili się przedstawiciele kultury Vava’u.
Nie później niż w połowie X wieku rozwinęła się tongijska monarchia[5], a pierwszym znanym z imienia królem był ‘Aho’eitu. Władcy, znani jako Tu’i Tonga, stworzyli silne państwo określane niekiedy jako Imperium Tonga, które przez 400 lat podbijało i kolonizowało nowe tereny, w tym wschodnie Fidżi, Niue, Samoa, czy Tokelau[6]. Około 1470 roku władzę przejęła boczna linia dynastii, Tu’i Ha’a Takalaua, która po około 130 latach musiała ustąpić władzę trzeciej linii, Tu’i Kanokupolu[7].
Niedługo później nastąpił pierwszy kontakt między Europejczykami a Tongijczykami. W 1616 roku holenderscy żeglarze Willem Schouten i Jacob Le Mairie dotarli do wysp Niua na północy kraju[8]. Przez kolejne dwa stulecia okazjonalnie kolejni Europejczycy docierali do Tonga, w tym Abel Tasman i James Cook[9]. W granicach państwa miał też miejsce słynny bunt na Bounty[10]. Pojmany w 1806 roku William Mariner nauczył się lokalnego języka i opublikował książkę „An Account of the Natives of the Tongan Islands”, będącą cennym źródłem o kulturze ówczesnych mieszkańców kraju.
Okres między 1799 a 1852 rokiem był czasem chaosu i wojen domowych. Wówczas nastąpiło kilka kluczowych zmian w państwie. W 1826 roku misjonarze metodystyczni i w 1842 roku katoliccy udanie wprowadzili chrześcijaństwo. Wówczas też władzę zdobył król Taufa’ahau, który przyjął w 1831 roku chrzest, a w 1845 roku skonsolidował władzę jako król Jerzy Tupou I[11]. Skodyfikował on prawo, nadał konstytucję w 1875, podpisał międzynarodowe traktaty z Niemcami (1876), Wielką Brytanią (1879) i Stanami Zjednoczonymi (1888), które uznawały niepodległość państwa. Za jego rządów królestwo przyjęło współczesne symbole: flagę, herb i hymn.
Jego następca, Jerzy Tupou II objął władzę w 1893. W wyniku rosnących napięć między europejskimi potęgami zdecydował się na podpisanie traktatu przyjaźni z Wielką Brytanią w 1900, jaki nadawał królestwu tytuł „chronionego państwa” (ang. protected state). W jego wyniku ustrój Tonga był utrzymany i rząd miał pełnię władzy na terytorium kraju, ale politykę zagraniczną prowadziła Wielka Brytania (choć wymagane były konsultacje z władzami Tonga)[12].
Taki stan trwał do 1970 roku, gdy Tonga wypowiedziało traktat przyjaźni i odzyskało pełnię suwerenności, jednocześnie wstępując do Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Znacznie później, w 1999 królestwo wstąpiło w poczet krajów zrzeszonych w ONZ.
W ciągu swego 41-letniego panowania król Taufaʻahau Tupou IV, który objął władzę w 1965[13], był wielokrotnie atakowany za zbyt silny ucisk obywateli[14]. Pod koniec lat 80. uformował się na wyspach opozycyjny Ruch na rzecz Demokracji, który w wyborach w lutym 1993 zdobył 6 mandatów (z 9 możliwych) w 23-osobowym parlamencie[15].
W sierpniu i wrześniu 2005 królestwem wstrząsnął strajk 3 tys. pracowników sektora publicznego, którzy domagali się podwyżek płac i poprawy warunków pracy[16]. Po 44 dniach negocjacji żądania zostały spełnione. Opozycja wykorzystała jednak „bojowe” nastroje w społeczeństwie i wysunęła postulaty polityczne dotyczące demokratyzacji kraju. Po demonstracjach pod pałacem królewskim i naciskach ze strony części parlamentarzystów, król zgodził się powołać niezależną komisję, która zaproponowała zmiany ustrojowe w celu większej demokratyzacji kraju. Obecnie trwają prace nad zmianą konstytucji według projektu przedstawionego przez komisję.
29 lipca 2008 Pałac poinformował, że nowy król Jerzy Tupou V będzie rezygnował z atrybutów władzy absolutnej i przekaże część obowiązków premierowi. Podkomorzy królewski powiedział, że ma to na celu przygotowania monarchii do wyborów w 2010. Jednakże władca zmarł w 2012, a jego następca Tupou VI postanowił zatrzymać proces reform[17].
29 sierpnia 2016 Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Królestwem Tonga[18].
Etymologia nazwyEdytuj
W wielu językach polinezyjskich słowo „Tonga” oznacza „południe”. Nazwa kraju pochodzi od słowa „Tongahahake” tłumaczenie „południowo”, pierwotnie oznaczało, że „wiatr wieje z południowo-wschodniej części kraju”.
PolitykaEdytuj
Tonga jest jedyną monarchią na Pacyfiku (poza monarchiami pozostającymi w unii personalnej z Wielką Brytanią), a także jedyną należącą do brytyjskiej Wspólnoty Narodów (poza Zjednoczonym Królestwem). Władza królewska jest znacznie większa niż w monarchiach europejskich, a szacunek dla króla jest tak samo duży jak przed stuleciami i jest ściśle powiązany z tongijską tradycją.
Głową państwa jest król, w latach 2006–2012 był nim Jerzy Tupou V, od 2012 r. królem jest jego młodszy brat Tupou VI. Król mianuje premiera i ministrów, często na dożywotnią kadencję (w praktyce ministrowie pracują do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego co gwarantuje stabilność i ciągłość prac rządu). Częścią systemu politycznego Tonga jest również parlament. Jednak jego demokratyczna legitymizacja jest ograniczona. Obywatele mogą wybierać 9 spośród 23 deputowanych. Reszta jest wybierana spośród członków prominentnych rodów i nominowana przez króla. W Tonga nie działają partie polityczne w zwyczajowym rozumieniu tego słowa, w końcu lat 80. powstał jednak opozycyjny ruch obywatelski domagający się demokratyzacji kraju.
11 lutego 2006 ze stanowiska premiera niespodziewanie zrezygnował brat króla i ówczesny następca tronu, książę Ulukalala Lavaka Ata, pół roku po serii demonstracji domagających się demokratyzacji państwa. Jego następca, Feleti Sevele, był pierwszym premierem w historii niebędącym członkiem rodziny królewskiej.
System szkolnictwa na Tonga jest darmowy i obowiązkowy dla dzieci do dwunastego roku życia, oparty na symbolicznych opłatach za edukację średnią i systemie stypendiów zagranicznych na studia wyższe.
W 2011 roku w przypadku 99% młodzieży w wieku 10–14 lat potrafiło czytać i pisać w języku tonga. Wraz z wiekiem wzrastał odsetek analfabetów w grupie osób posługujących się językiem tonga, lecz nadal czytać i pisać potrafiło ponad 90% respondentów. Jednak w przypadku osób posługujących się językiem angielskim wraz z wiekiem znacznie (do nieco ponad 50% u kobiet i niecałych 65,5% u mężczyzn) malał odsetek piśmiennych[19].
Dostęp do opieki medycznej jest nieograniczony. Jeśli chodzi o prawo posiadania ziemi, jest ono konstytucyjnie chronione – zakazana jest sprzedaż ziemi cudzoziemcom (choć może ona być im dzierżawiona). Na zurbanizowanych terenach głównej wyspy archipelagu, Tongatapu, gdzie zamieszkuje 60% populacji tongijskiej, ziemi jest stosunkowo niewiele. Ziemia uprawna jest jednak dostępna na innych wyspach, o charakterze bardziej rolniczym. Większość ludności utrzymuje się z produkcji żywności – rolnictwa, rybołówstwa i hodowli, co pokrywa ok. połowy potrzeb żywnościowych kraju. Kobiety i mężczyźni mają równy dostęp do edukacji i opieki zdrowotnej. Stosunkowe równouprawnienie występuje także w sferze zatrudnienia, jednak kobiety są dyskryminowane w kwestii posiadania ziemi i polityki, często ma też miejsce przemoc domowa. Wskaźniki przestępczości są dość niskie, lecz wzrastają, co jest przypisywane powrotowi rodowitych Tongijczyków z zagranicy, np. w wyniku deportacji.
Na Tonga występują tendencje prodemokratyczne, kładące nacisk na potrzebę reform i lepszej reprezentacji większości w parlamencie. Mimo to monarchia nadal cieszy się poparciem społecznym.
ReligiaEdytuj
Struktura religijna kraju w 2016 roku według CIA[20]:
- protestanci – 64,1%:
- metodyści (Wolny Kościół Weslejański, Wolny Kościół Tonga i Kościół Tonga) – 53,7%,
- zielonoświątkowcy – 4,6%[21],
- adwentyści dnia siódmego – 2,2%,
- mormoni – 18,6%,
- katolicy – 14,2%,
- inne religie – 2,4% (w tym bahaiści, świadkowie Jehowy, buddyści i hinduiści[21]),
- brak religii – 0,5%.
GospodarkaEdytuj
Gospodarka Tonga należy do najbardziej zróżnicowanych w Oceanii. Jej podstawą jest rolnictwo, które zatrudnia 65% ludności czynnej zawodowo. Na eksport przeznacza się orzechy kokosowe i banany, oraz wanilię w której uprawie i eksporcie kraj ten zajmuje 7 miejsce na świecie. Wiele małych przedsiębiorstw, szczególnie w handlu detalicznym, jest obecnie zdominowanych przez chińskich imigrantów. Sektor produkcyjny składa się z rzemiosła i kilka innych bardzo małych branż, które tworzą tylko 3% PKB. We wrześniu 1974 otwarty został Bank of Tonga. Kraj musi importować dużą część swojej żywności, głównie z Nowej Zelandii. Sektor przemysłowy stanowi zaledwie 10% PKB. Kraj pozostaje uzależniony od pomocy zewnętrznej. Rząd podkreśla konieczność rozwoju sektora prywatnego, w szczególności wspiera inwestycje. Głównymi partnerami handlowymi Tonga są: Australia, Nowa Zelandia, Japonia i Fidżi.
Energia elektrycznaEdytuj
Produkcja | 41 GW h |
Zużycie | 38,13 GW h |
Eksport | 0 kW h |
Import | 0 kW h |
Trzęsienia ziemiEdytuj
Data | Siła (w skali Richtera) | Ofiary |
---|---|---|
4 maja 2006 | 7,9 | Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała |
9 grudnia 2007 | 7,9 | Nie było doniesień o śmierci lub uszkodzeniach ciała |
19 marca 2009 | 7,6 | Trzęsienie ziemi było odczuwalne w Nowej Zelandii i North Island, jednak oficjalnych ofiar nie ma. |
MediaEdytuj
PrasaEdytuj
Światowa dystrybucja | „The Daily Tongan” |
Regionalna dystrybucja | „Taimi o Tonga” – Tonga, Nowa Zelandia, Australia, Stany Zjednoczone |
Krajowa dystrybucja | „Kele'a”, „Talaki”, „Kalonikali”, „Tau'ataina” |
TelewizjaEdytuj
Tonga Broadcasting Comission (Telewizja Tonga 1, Telewizja Tonga 2).
RadioEdytuj
Dotychczasowi monarchowie TongaEdytuj
- 1875–1893 Jerzy Tupou I
- 1893–1918 Jerzy Tupou II
- 1918–1965 Salote Tupou III (królowa)
- 1965–2006 Taufaʻahau Tupou IV
- 2006–2012 Jerzy Tupou V (koronowany 6 sierpnia 2008)
- od 2012 Tupou VI
ZdrowieEdytuj
Występuje wirusowe zapalenie wątroby typu A, istnieje też zagrożenie infekcjami bakteryjnymi. Od osób, które przed przyjazdem do Tonga przebywały w regionie dotkniętym żółtą febrą i cholerą, wymaga się zaświadczenia o szczepieniach przeciwko tym chorobom. Występuje wiele gatunków komarów. Opieka zdrowotna jest na bardzo niskim poziomie, brak nawet lekarstw. Poza stolicą i Neiafu nie ma ośrodków opieki medycznej; poważniejsze przypadki wymagają przetransportowania za granicę.
Tonga jest jednym z krajów, gdzie najczęściej występuje nadwaga u osób dorosłych[22].
PrzypisyEdytuj
- ↑ The World Factbook – Central Intelligence Agency, www.cia.gov [dostęp 2017-10-04] (ang.).
- ↑ a b c d Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2013: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2014 (ang.). [dostęp 2014-04-11].
- ↑ Protectorates and Protected States 3.14, Oxford Public International Law.
- ↑ Tonga History, Lonely Planet.
- ↑ Tonga History, Britannica.
- ↑ Tonga History, Lonely Planet.
- ↑ Tonga History, Britannica.
- ↑ The Kingdom of Tonga.
- ↑ The Kingdom of Tonga.
- ↑ The Kingdom of Tonga.
- ↑ The Kingdom of Tonga.
- ↑ Protectorates and Protected States 3.14, Oxford Public International Law.
- ↑ Member states: Tonga Commonwealth of Nations.
- ↑ Tonga History, Britannica.
- ↑ Tonga History, Lonely Planet.
- ↑ Tonga History, Britannica.
- ↑ Tonga History, Lonely Planet.
- ↑ mm\mtom / Źródło: PAP: Byli jednymi z pierwszych, którzy wypowiedzieli wojnę Niemcom. Polska nawiązała relacje z Tonga. tvn24.pl, 2016-08-30.
- ↑ Tonga Department of Statistics: Tonga 2011 Census of Population and Housing, Volume 2: Analytical Report. www.spc.int/prism/tonga/. [dostęp 10 grudnia 2015].
- ↑ Australia – Oceania :: Tonga – The World Factbook – Central Intelligence Agency, www.cia.gov [dostęp 2019-08-30] .
- ↑ a b Tonga, www.thearda.com [dostęp 2019-08-30] .
- ↑ The World Health Organization warns of the rising threat of heart disease and stroke as overweight and obesity rapidly increase (ang.). Światowa Organizacja Zdrowia. [dostęp 2016-06-04].