Augustyn z Hippony

wczesnochrześcijański biskup i teolog

Aureliusz Augustyn z Hippony (łac. Aurelius Augustinus'; ur. 13 listopada 354 w Tagaście, zm. 28 sierpnia 430 w Hipponie[1]) – filozof, teolog, organizator życia kościelnego, święty Kościoła katolickiego i Cerkwi Prawosławnej, jeden z ojców i doktorów Kościoła, znany jako doctor gratiae (doktor łaski), pisarz o berberyjskich korzeniach. Wielu protestantów uważa go za duchowego przodka protestantyzmu, jako że jego pisma miały duży wpływ na nauki Lutra, Kalwina i Zwingliusza[2][3]

Święty
Augustyn z Hippony
Aurelius Augustinus
biskup
doktor Kościoła
Ilustracja
VI-wieczny fresk z bazyliki laterańskiej przedstawiający św. Augustyna
Data i miejsce urodzenia

13 listopada 354
Tagasta

Data i miejsce śmierci

28 sierpnia 430
Hippona

Czczony przez

Kościół katolicki
Cerkiew prawosławna
Kościół luterański

Wspomnienie

28 sierpnia (kat.)
15 czerwca (praw. według kal. jul.)
28 czerwca (praw. według kal. greg.)

Atrybuty

płonące serce przebite strzałą, chłopiec z łyżką i muszlą

Św. Augustyn na obrazie Philippe’a de Champaigne

Życiorys edytuj

Augustyn urodził się w 354 r. w Tagaście (obecnie Suk Ahras, Algieria), w średniozamożnej rodzinie, z ojca Patrycjusza, poganina, i matki Moniki, chrześcijanki, pochodzącej prawdopodobnie z rodziny berberyjskiej, na co wskazuje jej imię[4].

Młodość i wykształcenie edytuj

Po ukończeniu szkół w Tagaście (366) i Madaurze (370), w 371 roku po zebraniu odpowiednich funduszy rodzice wysłali go do Kartaginy, gdzie uczył się retoryki. W Kartaginie poznał kobietę o nieznanym imieniu, z którą związał się na kilkanaście lat[5]. W 371 roku umarł jego ojciec Patrycjusz. W 373 r. przyszedł na świat syn Augustyna – Adeodat. Augustyn był w owym czasie pod wrażeniem dialogu filozoficznego Cycerona Hortensjusz. W 374 roku założył szkołę retoryczną w rodzinnej Tagaście, jednak poruszony śmiercią bliskiego przyjaciela (o nieznanym imieniu) w 376 roku wrócił do Kartaginy, by nauczać retoryki. Przyłączył się do manichejczyków, stając się formalnie jednym ze słuchaczy (auditores). Z tego powodu jego matka Monika zabroniła mu wstępu do domu. Nawet wzięcie wcześniej konkubiny nie wywołało takiego sprzeciwu matki. Jak pisał o tym po latach w Wyznaniach III, 11: „W świetle bowiem wiary i ducha, którego miała z Ciebie, uważała mnie za umarłego. I wysłuchałeś ją, Panie (...). Bo jakże inaczej można by wytłumaczyć ten sen, przez który udzieliłeś jej takiej pociechy, że zgodziła się mieszkać ze mną i jadać przy tym samym stole w naszym domu, czego w ostatnim okresie odmawiała, ze zgrozą odsuwając się od moich błędów bluźnierczych”[6].

Blisko dziewięć lat Augustyn obracał się wśród manichejczyków. Był to okres dla niego bardzo trudny, o czym świadczy wspomnienie zapisane w Wyznaniach III, 11: „nurzałem się głęboko w bagnie i ciemności fałszu. Nieraz usiłowałem się z niego wydobyć, miotałem się, ale wtedy błoto jeszcze gęściej mnie oblepiało i głębiej zapadałem”. Pod wpływem manicheizmu zaczął pisać pierwsze dzieła filozoficzne, w których usiłował pogodzić filozofię grecką z doktryną tego ruchu religijnego. W 380 (381) roku napisał traktat De pulchro et apto, czyli O pięknie i proporcji, który się nie zachował. W 383 roku zawarł bliższą znajomość ze słynnym biskupem manichejskim Faustusem. W rozmowach z nim Augustyn szukał wytłumaczenia dla istnienia zła w świecie. Skutkiem tych dyskusji było rozczarowanie doktryną uczniów Maniego i zakończenie statusu bycia słuchaczem. Na skutek sporów z matką – dotyczących m.in. statusu społecznego kobiety, z którą Augustyn się związał – zdecydował się opuścić rodzinne miasto i wyjechać do Rzymu, by założyć tam szkołę retoryki. Po przybyciu do stolicy Imperium przeszedł ciężką chorobę. Początkowo obracał się w kręgu manichejczyków, zamieszkał nawet u jednego ze słuchaczy. Nastąpiło wówczas jego pierwsze zetknięcie z neoplatonizmem, które pozwoliło mu zapoznać się dokładniej z chrześcijaństwem i zbliżyć się do niego. W 384 roku poznał słynnego retora Symmachusa, autora dziesięciu ksiąg listów, pełniącego wówczas urząd prefekta miasta. Symmachus wysłał Augustyna jako profesora retoryki do Mediolanu, gdzie odwiedził on chrześcijańskiego biskupa Ambrożego. W 385 roku powierzono Augustynowi wygłoszenie w cesarskim pałacu w Mediolanie dorocznej mowy na cześć cesarza (małoletni Walentynian II). Prowadził w tym czasie filozoficzne dysputy z przyjaciółmi – Alipiuszem i Nebrydiuszem. Pomimo zgromadzenia dużej grupy osób bliskich oraz zwolenników nie udało mu się założyć filozoficznej wspólnoty. W tym czasie przyjechała do niego matka Monika, która ganiła go z powodu jego niechrześcijańskiego trybu życia i pragnęła dla niego stabilizacji życia zawodowego i rodzinnego. Pod presją przyjaciół Augustyn rozstał się z matką Adeodata, zachowując przy tym opiekę nad synem. W 386 roku rozmowa z Firminusem, jednym z jego przyjaciół, wyzwoliła Augustyna od wiary w astrologię. Rozczytywał się w filozoficznych dziełach platońskich i neoplatońskich, przełożonych z greki na łacinę przez Gajusza Mariusza Wiktoryna, sławnego retora i filozofa. Lektury te skłoniły go do studiowania Pisma Świętego, przede wszystkim listów św. Pawła. Katolicki kapłan-nestor Symplicjan, opowiedział też Augustynowi o życiu i nawróceniu się (około 355 r.) Mariusza Wiktoryna.

Pod koniec sierpnia odwiedził Augustyna Pontycjan, wysoki urzędnik cesarski, rodak z Afryki prokonsularnej, który opowiedział mu o życiu św. Antoniego oraz o swoich dwóch współtowarzyszach, którzy w Trewirze wstąpili do monasteru zainspirowanego życiem mniszym tego świętego. Wspólne z Pontycjanem medytacje skłoniły Augustyna do rezygnacji z planów stabilizacji życiowej. Wypełnił ostatnie ciążące na nim obowiązki profesora retoryki, by na dobre porzucić dotychczasowe zajęcie.

Katechumenat i chrzest edytuj

Augustyn został w Mediolanie katechumenem biskupa Ambrożego. W Kościele w tym czasie katechumenat przechodzili wszyscy przygotowujący się do chrztu, pieczę nad nimi sprawował biskup[7]. Zaproszony wraz z najbliższymi, rodziną i przyjaciółmi, Augustyn wyjechał do podalpejskiej wsi Cassiciacum, aby nabrać sił i przygotować się do przyjęcia chrztu. Na wsi rozpoczyna pisać Soliloquia. Tam też doświadczył niespodziewanego przeżycia duchowego, które okazało się decydujące w jego życiu. Usłyszał w ogrodzie głos jakby dziecka powtarzający: „weź to i czytaj!” (tolle et lege!). Gdy otworzył Biblię na przypadkowej stronicy, znalazł fragment Rz 13, 13–14, mówiący o zaniechaniu ucztowania i uprawiania rozpusty oraz o „przyobleczeniu się w Chrystusa”. Doznał przy tym odczucia wyzwolenia z dotychczasowego przywiązania do nieuporządkowanego seksu, zapragnął także zostać celibatariuszem. Przeżycie to na trwałe zmieniło bieg jego życia. Wkrótce podzielił się swoimi przeżyciami ze swoją matką, od dawna pragnącą jego nawrócenia[8]. Na początku marca 387 roku Augustyn wrócił do Mediolanu. Tam przyjął chrzest wraz z synem Adeodatem i przyjacielem Alipiuszem z rąk biskupa Ambrożego. Augustyn wraz z rodziną i przyjaciółmi postanowił wrócić do ojczystej Afryki. Dotarli do portowej Ostii, gdzie matka Augustyna św. Monika ciężko zachorowała, a potem zmarła. W 388 roku grupa zrezygnowała z dalszej podróży i wróciła do Rzymu. Dopiero jesienią dotarli do Kartaginy, a następnie do rodzinnej Tagasty. Augustyn założył tam wraz z przyjaciółmi pierwszą wspólnotę augustiańską. W 389 roku napisał dialog O nauczycielu (De magistro) wraz z Adeodatusem, swoim synem. W 389 lub 390 roku umarł najpierw Adeodat, a potem Nebrydiusz.

Prezbiterat i biskupstwo edytuj

W styczniu 391 roku Augustyn przybył do Hippony, gdzie za namową biskupa miasta Waleriusza i wiernych został wyświęcony na kapłana. Augustyn założył tam drugą wspólnotę augustiańską. Pod koniec zimy i wczesną wiosną, jako neoprezbiter, by przygotować się do posługi głoszenia Słowa, spędził za zgodą biskupa parę miesięcy wyłącznie na osobistym studium Pisma Świętego. Nocą 28/29 sierpnia 392 roku przeprowadził publiczną dysputę z manichejczykiem Fortunatem. W 393 roku napisał swój pierwszy komentarz egzegetyczny na temat Nowego Testamentu, O kazaniu Pana na górze (Mt 5–7). Ukazał w nim Kazanie na górze jako etyczne serce przesłania Chrystusa, zestawiając błogosławieństwa, z siedmioma darami Ducha Świętego i prośbami Modlitwy Pańskiej[9]. W 396 roku umarł biskup Hippony Waleriusz, a Augustyn został obrany jego następcą. Około roku 397–400 napisał Wyznania (Confessiones). W 410 roku pod wodzą Alaryka wkroczyli do Rzymu Wizygoci, spustoszyli cały kraj, swoim okrucieństwem wywołując powszechne przerażenie.

 
Grób św. Augustyna i kopuła „Ciel d’Oro” – „Złote Niebo” w bazylice San Pietro in Ciel d’Oro w Pawii

1, 2 i 8 czerwca 411 roku w Kartaginie bp Augustyn przewodniczył rozprawie (collatio) przed wysłannikiem cesarskim Marcellinem pomiędzy dwiema stronami: katolikami a donatystami. W 413 roku, nawiązując do zdobycia Rzymu przez Gotów trzy lata wcześniej, zaczął pisać historiozoficzne dzieło Państwo Boże (De civitate Dei). Rozpoczął je apostrofą do Marcellina, który zachwycał się myślą Augustyna. W trakcie bratobójczych walk o władzę Marcellin padł ofiarą intrygi, podejrzewany był o udział w spisku przeciwko cesarzowi. Został stracony 13 września 413 roku, Augustynowi nie udało się go uratować. W 414 roku przybył do Hippony z ojczystej Hiszpanii uciekający przed Wandalami młody kapłan katolicki Orozjusz. Został on uczniem Augustyna, zajmując się historiografią. We wrześniu i w październiku 416 roku w Milewum na synodzie wspierał Augustyna w polemikach z Pelagiuszem, od którego wziął nazwę pelagianizm, oraz jego uczniami Celestiuszem i Julianem z Eklanum. Biskup Hippony otrzymał w tym czasie wsparcie również ze strony Mariusza Merkatora. W 426 roku Augustyn mianował kapłana Herakliusza swoim następcą na urzędzie biskupa Hippony. Wraz z armią Gotów przybyli misjonarze ariańscy, m.in. do Hippony wkroczył ariański biskup Maximinus. W 428 r. Augustyn, mając już 74 lata, podjął z nim publiczną dysputę w obronie ortodoksji[10][11]. Kończył wówczas też pisać 22., ostatnią księgę dzieła O państwie Bożym. Od 429 roku Wandalowie, posuwając się od strony Hiszpanii, dopuszczali się masowych grabieży i mordów, wzniecali pożogę na wybrzeżu Numidii. Augustyn wzmógł kapłańską opiekę nad uciemiężoną diecezją, przepełnioną uciekinierami, pełną ludzi szukających ratunku. Tylko nieliczne wolne chwile mógł poświęcić pisarstwu. W 430 roku doszło do wielomiesięcznego oblężenia Hippony przez Wandalów. 28 sierpnia Augustyn umarł po długotrwałej chorobie z objawami silnej gorączki.

W 431 roku miasto zostało spalone, ale biblioteka Augustyna ocalała. Ocalało także jego ciało. Relikwie zostały zabrane przez uciekających biskupów z Afryki do Sardynii. Tam wpadły w ręce muzułmanów, od których za dużą sumę wykupił je król Longobardów Flawiusz Liutprand. W 724 r. sprowadził je do Pawii, stolicy swego królestwa.

 
Napis na grobie św. Augustyna wyjaśniający, w jaki sposób relikwie Świętego trafiły w 724 r. z Hippony przez Sardynię do Pawii, dzięki królowi Longobardów, Flawiuszowi Liutprandowi.

Augustyn jako filozof i teolog edytuj

Spuścizna filozoficzna i teologiczna Augustyna edytuj

Osobny artykuł: Dzieła Augustyna z Hippony.

Augustyn przeszedł ewolucję od okresu młodości, kiedy zajmował się głównie filozofią, do wieku dojrzałego i starości, kiedy oddał się całkowicie teologii. Był teologiem ściśle przestrzegającym metodologii filozoficznej, która służyła mu do naukowego wyrażenia prawd objawionych[12]. Stąd jego refleksja intelektualna dała początek także niektórym ważnym ujęciom stricte filozoficznym[13]. Można wyróżnić trzy etapy w jego twórczości teologicznej, jako biskupa i chrześcijańskiego pisarza: czas polemik z manichejczykami w latach 388–401, okres, w którym pracował nad zażegnaniem starej schizmy donatystów w Afryce Północnej, większość prac powstała w latach 400–411. I ostatni okres polemiki z pelagianami, który zaczął się w roku 412, wraz z wydaniem De peccatorum meritis et remissione et de baptismo parvulorum (O karach za grzechy i ich odpuszczeniu oraz o chrzcie dzieci) i trwał do końca życia. Równolegle do polemik, przez ok. czterdzieści lat pisał traktaty i listy na tematy teologiczne. Głosił też homilie i katechezy chrzcielne – spisane i zachowane. Z dzieł o tematyce biblijnej najgłośniejsze są Objaśnienia psalmów oraz Homilie na Ewangelię św. Jana i Listy św. Jana czy dzieło hermeneutyczne O nauce chrześcijańskiej (De doctrina christiana). Poruszał tematy dogmatyczne i moralne. Najbardziej znane jest dzieło O Trójcy Świętej. Włączał się także w dysputy z arianami i pryscilianistami. W obszernym dziele Państwo Boże polemizował ze światem pogańskim. U początków swej posługi biskupiej powstały też jego Wyznania (397–401 r.)[14].

Metoda edytuj

Augustyn mając swoje własne podejście do filozofii i teologii, przyswoił sobie całą różnorodność metod i punktów patrzenia. Eugene TeSelle podał zestaw dyscyplin i metod obecnie wykorzystywanych oddzielnie, które Augustyn stosował równolegle: filozofia przyrody, krytyka filozoficzna, fenomenologia duszy (phenomenology of finite spirit), teologia racjonalna, teologia doktrynalna inaczej teologia historii zbawienia, teologia spekulatywna albo Glaubenslehre, teologia mistagogiczna albo mistyczna, etyka, eklezjologia, teologia kultury, politologia, logika i retoryka[15]. Augustyn był bardzo uniwersalnym teologiem, interesował się wieloma zagadnieniami, które z właściwą sobie dyscypliną intelektualną i precyzją rozumowania analizował. Jego podstawowa zasada głosiła, że wiedza, którą dostarcza Objawienie nie może być sprzeczna z danymi dostarczanymi przez nauki czerpiące z doświadczenia, np. przyrodnicze czy matematyczne. Podejście to docenił jeden z luminarzy epoki Odrodzenia Galileusz[16]. Szacunek biskupa Hippony dla danych nauk ścisłych – choć teologia była dla niego pierwszą z nauk – pokazuje następujący fragment. Augustyn komentuje w nim dwa źródła wiedzy na temat budowy sklepienia niebieskiego – Pismo święte i wiedzę astronomów:

Lecz spyta się jednak ktoś, czy tym, którzy przypisują niebu postać sfery, nie sprzeciwia się nasze Pismo, w którym napisano: «niebo rozpostarłeś jak namiot» (Ps 104,2)? Oczywiście, że może się to sprzeciwiać, jeśli to, co oni mówią, jest błędne; albowiem raczej prawdą jest to, co twierdzi boski autorytet, niż hipotezy stawiane przez ludzką słabość. Ale gdyby potrafili wykazać to, tak przekonującymi dowodami, że nie byłoby tu żadnej wątpliwości, wtedy należy pokazać, iż to, co powiedziano o namiocie nie sprzeciwia się tym ich prawdziwym racjom. Inaczej sprzeciwiałoby się temu także samo nasze Pismo, które w innym miejscu powiada, że niebo jest zawieszone niczym sklepienie (Iz 40,22, za LXX). Cóż bowiem jest bardziej przeciwstawnego, niż rozciągnięta płasko skóra namiotowa i wypukły kształt sklepienia[17]

Według Agostino Trapè Augustyn łączył umiejętnie zasady teologii z zasadami prowadzenia polemiki w czasie wieloletniej kontrowersji pelagiańskiej. Według włoskiego uczonego, metodę Augustyna można streścić w następujących stwierdzeniach. Biskup Hippony argumentował:

  1. nie na temat osoby, lecz na temat przedmiotu
  2. nie historycznie, lecz doktrynalnie
  3. nie na temat spraw marginalnych, lecz o tym co istotne
  4. nie filozoficznie, lecz teologicznie
  5. nie wycinkowo, lecz syntetycznie i całościowo
  6. nie od tego, co niejasne przechodząc do rzeczy oczywistych, lecz od tego, co jasne ku temu, co ciemne[18].

Źródła edytuj

Początek jego dojrzałej twórczości teologicznej stanowiły gruntowne studia nad myślą św. Pawła[19][20]. Augustyn poszukiwał odpowiedzi na pytanie o zło w człowieku i w świecie. To właśnie listy Apostoła Narodów, wraz z innymi księgami biblijnymi – jak wykazał A. Trapè oraz M.-F. Berrouard – były np. podstawowym źródłem do stworzenia pojęcia konkupiscencji (pożądliwości), nie zaś filozofia platońska[21][22]. Cała teologia Doktora Kościoła czerpała z jego egzegezy. «Doctrina christiana» była dla niego synonimem «doctrina de Scriptura sacra». Według opinii Ojca Lagrange’a, chociaż brak informacji historycznych i filologicznych, którymi dysponujemy obecnie był przyczyną licznych luk w egzegezie augustyńskiej, genialne intuicje oraz niezwykły «sensus Ecclesiae» w ogromnej części zrekompensowały tę słabość i pozwoliły Augustynowi odsłonić prawdziwe znaczenie bardzo niejasnych fragmentów biblijnych[23].

Literacki wymiar twórczości świętego Augustyna edytuj

Filologowie klasyczni przez długi czas nie doceniali wartości literackiej dzieł Augustyna, jak i innych ojców Kościoła, podchodząc do autorów chrześcijańskich nieufnie. Dzieła patrystyczne były traktowane przede wszystkim jako źródła ważne dla badań teologicznych[24]. Tymczasem święty Augustyn, starannie wykształcony w kulturze i literaturze klasycznej, dbał o formę i styl swoich utworów, stosując powszechnie takie środki wyrazu, jak aliteracje, rymy. Augustyn jako pierwszy wprowadził do literatury europejskiej autobiografię intelektualną – Wyznania.

Niektóre tłumaczenia polskie edytuj

  • Łaska, wiara, przeznaczenie (Łaska a wolna wola, Nagana a łaska, Przeznaczenie świętych, Dar wytrwania) z łaciny tłum. oraz wstępami i komentarzem opatrzył W. Eborowicz, Poznań 1971, POK 27.
  • Objaśnienia Psalmów. Jan Sulowski (przekład); oprac. Emil Stanula CSsR. T. 37–42. Warszawa: ATK, seria: PSP.
  • O nauce chrześcijańskiej De doctrina christiana libri quattouor, przeł. Jan Sulowski, Warszawa 1989, wyd. 2, Pax, s. 285, ISBN 83-211-1011-8.
  • O Trójcy Świętej, z łaciny tłum. Maria Stokowska, wstępem i komentarzem opatrzył Jan Maria Szymusiak, Poznań 1963. Wznowione przez Znak, Kraków 1996.
  • Państwo Boże (t. 11: Wstęp i księgi I – VII, t. 12: Księgi VIII – XIV t. 13: Księgi XV – XXII), z łaciny tłum. oraz wstępem i objaśnieniami opatrzył W. Kubicki, Poznań 1930 – 1934 – 1937; Kęty 1998.
  • Pisma katechetyczne (Początkowe nauczanie religii, Mowa o Symbolu do katechumenów, Wiara, nadzieja i miłość, Wiara i uczynki, Chrześcijańska walka), z łaciny tłum. oraz wstępami i komentarzami opatrzył W. Budzik, Warszawa 1952.
  • Wyznania, z łaciny tłum. oraz wstępem i komentarzem opatrzył J. Czuj, Poznań 1929; Nowszy przekład: Z. Kubiak, Kraków 1987, ISBN 978-83-240-0839-1.

Teologia Augustyna edytuj

Cechą najbardziej charakterystyczną teologii Augustyna, ale także jego refleksji w innych dziedzinach, jak filozofia, pedagogika czy polityka, było przesłanie, że miłość stanowi cel i kryterium poznania intelektualnego. Miłość rozumiał jako nieodłączną od prawdy i prawego życia:

Prawdziwa miłość polega na tym, abyśmy przywiązali się do prawdy i sprawiedliwie żyli[25].

Przekonanie to – jak zwrócił uwagę Jan Paweł II – Augustyn przejął z Pisma Świętego, które całe mówi o Chrystusie i wzywa do miłości[26][27].

Ogarnięcie i podsumowanie jego dzieła teologicznego jest niezwykle trudnym zadaniem. Według Eugène Portalié, reprezentującego tradycyjne podejście teologii systematycznej z początku XX w., najważniejsze tematy nauczania Augustyna można ująć pod następującymi hasłami:

Willliam Harmless SJ skrytykował takie ujęcie, uznając, że „pozostawia ono fałszywe wrażenie, że Augustyn był teologiem systematycznym”. Według amerykańskiego uczonego, zbyt arbitralne, teoretyczne wyodrębnienie tematów nauczania Augustyna, wyrywa jego „teksty z ich naturalnego kontekstu, a raczej z ich wielu różnych kontekstów: literackiego, społecznego, historycznego i religijnego”. Nie były one przecież teoretycznymi rozprawami, lecz powstały dla bardzo konkretnych odbiorców, w konkretnych okolicznościach. Augustyn nie uprawiał akademickiej teologii, lecz szeroko pojęte duszpasterstwo. Jego teologia była więc owocem troski i sporów, przeżywanych w codzienności wspólnoty Kościoła, której był biskupem. Harmless postulował przedstawienie całości nauczania Augustyna najpierw poprzez omówienie trzech najbardziej znanych dzieł: Wyznań, O Trójcy Świętej i Państwa Bożego. Następnie należałoby omówić trzy najważniejsze kontrowersje: manichejską, donatystyczną i pelagiańską. Z kolei powinno się przedstawić jego wczesną refleksję filozoficzną, posługę biskupią, kaznodziejstwo, oraz wyjaśnianie Biblii (Egzegeza)[29].

Teolog łaski edytuj

Augustyn położył fundament pod refleksję teologiczną na temat łaski. Ukazywał ją jako wszechmoc i wszechprzyczynowość Boga, czyli wszystkim władającą zasadę (Do Symplicjana I q. 1,5.7.13.17). Doktryna o łasce miała szczególne zastosowanie w prowadzonej przez niego wieloletniej polemice z pelagianami na temat skutków grzechu pierworodnego w naturze ludzkiej. Jedynie łaska może wybawić ludzi z losu jaki czekał potomków Adama i Ewy, których położenie soteriologiczne określał jako massa damnata (potępiona mnogość, masa)[30]. Dzięki łasce zaś stają się massa purgata (oczyszczona mnogość, masa)[31]. Właściwe rozróżnienie między łaską i nietkniętą naturą pierwszych rodziców przed upadkiem było jednym z głównych punktów polemiki z Pelagiuszem. Augustyn szczegółowo opracował to zagadnienie w dziele O naturze i łasce napisanym w 415 r., w odpowiedzi na traktat Pelagiusza O naturze. Brytyjczyk twierdził, że stworzenie natury człowieka przez Boga było łaską i jako taka ma ona, z samego faktu wyjścia z ręki Bożej, który czyni wszystko dobrze, możliwość nie grzeszyć. Człowiek nie może utracić tej możliwości, gdyż jest to wpisane w jego naturę. Natura ludzka potomków Adama i Ewy jest tą samą naturą, mają więc tę samą możliwość niegrzeszenia co ich prarodzice przed grzechem. Augustyn, odwołując się przede wszystkim do Listów Pawłowych, ukazał, że człowiek w swej naturze jest i zawsze był zdolny zgrzeszyć. To iż Adam i Ewa mieli zdolność niegrzeszenia, zawdzięczali nadprzyrodzonej łasce Boga niezwiązanej z ich naturą. Łaskę tę utracili po grzechu pierworodnym – oni i cały rodzaj ludzki. Została przywrócona przez Jezusa Chrystusa. W nauczaniu Augustyna znalazły się już wszystkie istotne elementy dogmatu o łasce. Dalszy rozwój dogmatu uzupełnił tę wizję jedynie o pewne szczegóły[32].

W XVIII w., na fali prześladowań jansenistów nauczanie Augustyna w kwestii łaski zostało po części uznane za heretyckie i usunięte z nauki Kościoła[33].

Dogmat o łasce a manicheizm edytuj

Podkreślanie przez Augustyna zranienia ludzkiej natury w wyniku grzechu pierworodnego w polemikach z pelagianami i głoszenie konieczności łaski Bożej dla wyzwolenia z grzechu, było i jest niekiedy przyczyną dopatrywania się w ujęciu Augustyna śladów poglądów manichejskich. Pierwszym, który zaczął wysuwać te zarzuty był apologeta pelagiański Juliana z Eklanum. Według N. Ciprianiego i innych, zarzut ten jest wysoce nieobiektywny i pozbawiony racjonalnych podstaw. Nawrócenie Augustyna na wiarę katolicką dokonało się poprzez przezwyciężenie materializmu i dualizmu manichejskiego – zarówno metafizycznego, jak i antropologicznego. Wiązało się to z przyjęciem przez niego trzech podstawowych założeń:

  1. Zło nie jest substancją lub naturą, jest brakiem dobra (privatio boni) lub nieuporządkowaniem dobra (defectus a bonitate).
  2. Każda substancja czy natura jest dobra, ponieważ uczestniczy w bycie i dobru Boga. Zło może powstać w bytach, gdyż zostały one stworzone z niczego (ex nihilo)
  3. Natura całkowicie zła nie istnieje, ponieważ byłaby ona czystym niebytem[34][35].

Filozofia edytuj

 
Augustyn z Hippony

Chociaż Augustyn był przede wszystkim teologiem, krzewicielem wiary chrześcijańskiej, stworzył też liczne koncepcje, ważne dla refleksji filozoficznej. Jest najważniejszym filozofem chrześcijańskim starożytnego Rzymu.

Augustyn przechodził ewolucję swoich poglądów filozoficznych, co można dobrze zobaczyć na przykładzie teorii poznania. Jak zauważył Stanisław Kowalczyk Augustyn nigdy nie opracował w sposób systematyczny swej epistemologii, jednak obszernie się wypowiadał na te tematy. Wyróżnia się następujące etapy formowania się jego epistemologii: manichejski racjonalizm i sensualizm, sceptycyzm inspiracji akademików, neoplatonizm, chrześcijański realizm[36][37]. Jego myśl była przez ponad 700 lat najbardziej wpływową szkołą myślenia filozoficznego w Kościele katolickim. Dopiero w okresie Soboru Trydenckiego jej miejsce zajęły koncepcje Tomasza z Akwinu, które w ogromnym stopniu inspirowane były myślą Augustyna, obok metafizyki Arystotelesa, zwłaszcza hylemorfizmu[38][39].

Augustyn wiedział o kulistości Ziemi udowodnionej przez uczonych greckich. Wątpił jednak w możliwość życia ludzi na południowej półkuli. Wierzył, że pierwsi rodzice powstali na półkuli północnej, a ląd na południowej miał być niedostępny przez ocean[40].

Recepcja i autorytet myśli augustyńskiej edytuj

Osobny artykuł: Augustianizm.

Spośród uczniów Augustyna w starożytności, którzy w dużym stopniu wpłynęli na recepcję augustynizmu w wiekach średnich, wymienia się m.in. Fulgencjusza z Ruspe, a także Cezarego z Arles. Augustyn ze wszystkich zachodnich Ojców Kościoła wywarł największy wpływ na rozwój filozofii w feudalnym społeczeństwie do XIII wieku włącznie[41] i był najwpływowszym myślicielem chrześcijaństwa; wśród łacińskich filozofów średniowiecza był nieporównanie więcej znany i słuchany niż wszyscy Ojcowie Wschodu[42]. Święty Benedykt z Nursji przewidział pisma Augustyna jako lectio divina (czytanie duchowne) w regule swych wspólnot monastycznych, które były jedną z podstawowych sił tworzących nową średniowieczną Europę. W średniowieczu, pod wpływem nauczania Augustyna kształtowały się poglądy większości teologów, byli wśród nich: Hugon od św. Wiktora, Piotr Abelard, Piotr Lombard, Tomasz z Akwinu, Święty Bonawentura i inni[43]. Agostino Trapè tak opisał autorytet pism Augustyna w refleksji teologicznej:

Teolodzy tak schyłku patrystyki, jak wczesnej scholastyki, szczytowego okresu rozwoju scholastyki, jak jej dekadencji, a także w okresie trydenckim i post-trydenckim zwracali się do biskupa Hippony jak do najwyższego autorytetu. Podręcznik teologii Piotra Lombarda, Sententiarum libri, tekst scholastyczny, który służył jako podstawa do tak wielu komentarzy w ciągu czterech wieków, składa się w dziewięciu dziesiątych z sentencji Augustyna. Tomasz i Bonawentura, Szkot i Idzi rzymski uznawali się za uczniów Biskupa Hippony i nimi byli[44].

Jan Paweł w encyklice Wiara i rozum, opisując znaczenie nauczania Augustyna dla myśli zachodnioeuropejskiej nazwał je syntezą, będącą przez wieki najdoskonalszym wyrazem refleksji filozoficznej i teologicznej:

Biskup Hippony zdołał stworzyć pierwszą wielką syntezę myśli filozoficznej i teologicznej, w której zbiegały się różne nurty myśli greckiej i łacińskiej. Także u niego owa wielka jedność wiedzy, która ma fundament w myśli biblijnej, została potwierdzona i umocniona przez głębię myśli spekulatywnej. Synteza dokonana przez św. Augustyna miała pozostać na całe stulecia najdoskonalszą formą refleksji filozoficznej i teologicznej znaną na Zachodzie. Bogaty osobistym doświadczeniem i wspomagany przez niezwykłą świętość życia, Augustyn potrafił wprowadzić do swoich dzieł liczne elementy, które przez swój związek z doświadczeniem zwiastowały przyszły rozwój pewnych nurtów filozofii (Fides et Ratio 40).

Liturgia i ikonografia edytuj

 
Znany jest sen świętego Augustyna, w którym zobaczył dziecko usiłujące na plaży przelać muszelką zawartość morza do dołka wykopanego w piasku. Wobec zadziwienia Augustyna, dziecko miało odpowiedzieć: „Prędzej przeleję morze do tego dołka, niż ty, Augustynie, swoim umysłem pojmiesz tajemnicę Trójcy Świętej”.

Relikwie Augustyna przeniesiono do Italii. Grób znajduje się obecnie w Pawii, w kościele augustianów S. Pietro in Ciel d’Oro.

W sierpniu 2016 relikwię sprowadzono do kościoła parafialnego pw. św. Augustyna w Czapurach[48]

Wspomnienie liturgiczne św. Augustyna w Kościele katolickim obchodzone jest 28 sierpnia i ma rangę wspomnienia obowiązkowego[49].

W Cerkwi prawosławnej biskup Hippony, obdarzony tytułem „błogosławionego” jest mniej popularny. Prawosławni wspominają Augustyna 15/28 czerwca[a], tj. 28 czerwca według kalendarza gregoriańskiego[50].

Ikonografia

Najstarsze wyobrażenia świętego pochodzą z VI w., ale popularność zyskały dopiero w XIV wieku. Na ogół przedstawiany jest jako biskup, rzadziej jako mnich[49].

W sztuce zachodniej jego atrybutami są: płonące serce przebite strzałami, dziecko nad brzegiem morza przelewające wodę do dołka, księga i pastorał[49].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

Przypisy edytuj

  1. Augustyn, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-09-30].
  2. Graham Joseph Hill: Augustine’s Influence on Calvin, Luther, and Zwingli. The GlobalChurch Project. [dostęp 2024-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  3. Sung-jin Han: Augustine and Calvin. Uniwersytet w Stellenbosch. [dostęp 2024-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (ang.).
  4. Bonner 1986 ↓, s. 38.
  5. Por. J. Salij OP, Konkubina św. Augustyna, [w:] tenże, Trud wolności, Kraków 2001 Wydawnictwo «M», s. 198–205, ISBN 978-83-7221-345-7.
  6. Bonner 1986 ↓, s. 176.
  7. Harmless 1995 ↓, s. 406.
  8. Augustyn opisał to w Wyznaniach: „Do tego bowiem stopnia nawróciłeś mnie (Ps 51[50], 15), że już nie szukałem ani żony, ani żadnej w ogóle nadziei doczesnej, przyjmując tę regułę wiary, w której ukazałeś mnie mojej matce przed tylu laty w widzeniu. Smutek jej przemieniłeś w radość (Ps 30[29], 12) przewyższającą wszystkie jej pragnienia, [radość] o wiele droższą i czystszą od tej, której mogłaby się spodziewać po wnukach, pochodzących ode mnie cieleśnie”. (ks. VIII, 12.30, przekład Z. Kubiak wyd. 3, Warszawa 1987, s. 188; CCL 27, 132 [52–57]).
  9. Por. Frederick van Fleteren, Sermone Domini in monte, De, w: Saint Augustine through the Ages: an Encyclopedia. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans, 1999, s. 771.
  10. Pozostały po niej dzieła: Collatio cum Maximino, Contra Maximinum arianum libri duo PL 42, 709–814, oraz Homilia 140 PL 38, 773–775.
  11. Por. E. Portalié: Augustin (Saint). W: Dictionnaire de théologie catholique (DTC). Wyd. 3. T. 1/2. Paryż: 1923, s. kol. 2284.
  12. Por. Karol Wojtyła: Dobro i wartość. W: Tenże: Wykłady lubelskie. Lublin: TN KUL, 1986, s. 110.
  13. Thonnard 1960a ↓, s. 11-30, 255–258.
  14. Bonner 1986 ↓, s. 133.
  15. Por. Eugene TeSelle: Augustine the Theologian. London: 1970, s. 347–349. ISBN 0223-97728-4. Wydanie marzec 2002: ISBN 1-57910-918-7.
  16. Chadwick 2000 ↓, s. 128.
  17. Sed, ait aliquis, quomodo non est contrarium his qui figuram sphaerae coelo tribuunt, quod scriptum est in Litteris nostris, Qui extendit coelum sicut pellem? Sit sane contrarium, si falsum est quod illi dicunt: hoc enim verum est quod divina dicit auctoritas, potius quam illud quod humana infirmitas conicit. Sed si forte illud talibus illi documentis probare potuerint, ut dubitari inde non debeat; demonstrandum est hoc quod apud nos de pelle dictum est, veris illis rationibus non esse contrarium: alioquin contrarium erit etiam ipsis in alio loco Scripturis nostris, ubi coelum dicitur velut camera esse suspensum. Quid enim tam diversum et sibimet adversum, quam plana pellis extensio, et camerae curva convexio? (De Genesi ad litteram, II, 9.21; CSEL 28,46; BA 48, 176; PL 34, 271); tłumaczenie polskie: Komentarz słowny do Księgi Rodzaju, przeł. J. Sulowski, [w:] tenże, Pisma egzegetyczne przeciw manichejczykom, Warszawa 1980 ATK PSP 25 s. 139.
  18. Trapè 1987b ↓, s. 27.
  19. Trapè 1987b ↓, s. 103.
  20. Trapè 1987a ↓, s. 131–137.
  21. Trapè 1987b ↓, s. 112.
  22. M.-F. Berrouard, Exégèse augustinienne de Rom., 7, 7-25 entre 396 et 418, s. 106–108, 191.
  23. Por. M. J. Lagrange, Lés rétractations exégétiques de saint Augustin, w: Miscellanea Agostiniana, t. 2, Rzym 1931, s. 373–395; Por. J. Ries, La Bible chez Augustin et les Manicheéns cz. 2., „Revue des études augustiniennes” 9 (1963), s. 211; por. Por. K. Broszkowski OP, Warsztat egzegetyczny św. Augustyna i jego ukierunkowanie metafizyczne – rozdz. 1. pracy doktorskiej Świętość sakramentu małżeństwa wobec konsekwencji grzechu pierworodnego w nauczaniu św. Augustyna z Hippony (maszynopis komputerowy) Warszawa: UKSW 2008, s. 30 oraz 46.
  24. Jacques Fontaine, Chrześcijańska literatura łacińska, Tarnów 1997, s. 11.
  25. O Trójcy Świętej, ks. VIII, 7.10; PL 42,956.
  26. O Trójcy Świętej, ks. XIV, 10.13; PL 42,1047.
  27. Por. Jan Paweł II: List Apostolski „Augustinum Hipponensem”. 28 sierpnia 1986, s. 16. [dostęp 2013-04-01].
  28. Por. E. Portalié: Augustin (Saint). 1. Vie, oeuvre et doctrine. W: Dictionnaire de théologie catholique (DTC). Wyd. 3. T. 1/2. Paryż: 1923, s. kol. 2317.
  29. Harmless 2010 ↓, s. 14.
  30. Por. Augustyn – nauka. W: B. Altaner, A. Stuiber: Patrologia. Życie, pisma i nauka Ojców Kościoła. s. 576.
  31. Homilia 259 – In die dominico octavarum Paschae. [w:] augustinus.it [on-line]. [dostęp 2015-01-27]. Cytat: Następnie pojawi się, jakby w powietrzu, jakby oczyszczona masa, wielkie mnóstwo świętych. I tak zostanie umieszczona w magazynie niebiańskiej nieśmiertelności. Bowiem, gdzie zboże wpierw jest młócone, tam jest poddawane oczyszczeniu; a miejsce, w którym ziarna zboża znoszą młóckę i oczyszczane są jakby z plew, zostaje ozdobione godnością masy oczyszczonej. (łac.).
  32. Thonnard 1994 ↓, s. 620–622.
  33. Zwycięzcy i przegrani. W: Leszek Kołakowski: Bóg nam nic nie jest dłużny. Znak, 2001, s. 143–153, seria: Filozofia i religia. ISBN 978-83-240-0080-7.
  34. Cipriani 1988 ↓, s. 344.
  35. Por. J. Torchia OP, The Implications of the Doctrine of Creatio ex nihilo in Saint Augustine’s Theology, Studia Patristica XXXIII: 266–273. Materiały z Konferencji patrystycznej w Oksfordzie w 1995 r. Elizabeth A. Livingstone (red.). Leuven: Peeters Press, 1997. Tłumaczenie hiszpańskie: Implicaciones de la doctrina de la creacion ‘de la nada’ en la teologia de san Agustin, w: „Augustinus” (Madryt) 44 (l999), San Agustin en Oxford (5.0), XII Congreso Internacional de Estudios Patristicos, s. 283–290.
  36. Kowalczyk 1987 ↓, s. 43.
  37. Böhner i Gilson 1962 ↓, s. 161–170.
  38. Thonnard 1960b ↓, s. 11–30.
  39. Thonnard 1960a ↓, s. 255–258.
  40. Heller 1994 ↓, s. 97.
  41. Asmus 1969 ↓, s. 109.
  42. Tatarkiewicz 2009 ↓, s. 228.
  43. The Hope of Salvation for Infants Who Die Without Being Baptized. vatican.va. [dostęp 2024-03-16]. (ang.).
  44. Trapè 1987b ↓, s. 25–26.
  45. Barber 2005 ↓, s. 18, 20, 31, 91.
  46. a b Trapè 1987b ↓, s. 25.
  47. Jan Paweł II 1986 ↓.
  48. Rok miłosierdzia w naszej parafii. augustynczapury.pl. [dostęp 2024-03-16]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
  49. a b c Święty Augustyn, biskup i doktor Kościoła. Internetowa Liturgia Godzin. [dostęp 2024-01-07]. (pol.).
  50. Jarosław Charkiewicz: Augustyn z Hippony (430). cerkiew.pl. [dostęp 2024-01-07]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).

Bibliografia edytuj

Linki zewnętrzne edytuj

Polskojęzyczne
Anglojęzyczne

  Artykuły na Internet Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-06-27]:

Łacińskojęzyczne