Wikiprojekt:Starożytność/Dopracowywanie artykułów

Egipskie piramidy

Partenon świątynia Ateny na Akropolu

Rzymskie koloseum

Starożytność - okres w historii Bliskiego Wschodu, Europy i Afryki Północnej obejmujący dzieje tych regionów od powstania pierwszych cywilizacji do politycznego upadku cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku.

Dokładne ramy czasowe tego okresu nie są ściśle określone. Tradycyjnie, za początek starożytności uznaje się powstanie cywilizacji opartej na przekazie pisemnym (zwykle wskazując Sumerów i IV tysiąclecie p.n.e.), dla wcześniejszych dziejów rezerwując termin prehistoria. Koniec okresu wiąże się z upadkiem bądź poważnymi przemianami cesarstwa rzymskiego, jako datę najczęściej wymieniając rok 476, czyli koniec panowania ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa. Wskazuje się także m.in. rok 395, czyli podział cesarstwa na dwie części po śmierci Teodozjusza I, początki arabskich podbojów w VII wieku i szereg innych dat.

Okres historyczny następujący po starożytności to średniowiecze.

Rozwój cywilizacji Bliskiego Wschodu do końca epoki brązu

Prehistoria

Gliniany dzban z późnego okresu Ubajd

Wraz z końcem ostatniego zlodowacenia (ok. 10 tys. lat p.n.e.) rozpoczęła się na Bliskim Wschodzie tzw. rewolucja neolityczna - proces zmiany trybu życia ludzi (do tej pory parających się łowiectwem i zbieractwem) z koczowniczego na bardziej osiadły, powiązany z uprawą roślin i hodowlą zwierząt. Ślady pierwszych otwartych osiedli sezonowych lub nawet stałych pochodzą z ok. 9000 lat p.n.e. z obszarów Palestyny (Jerycho z okresu kultury natufijskiej), Jordanii i północnego Iraku (Zawi Szemi Szanidar). Łowiectwo nadal było ważnym zajęciem dla ich mieszkańców, ale odnaleziono także ślady pierwszych zwierząt hodowlanych - owiec (udomowionych prawdopodobnie w przeciągu X tysiąclecia p.n.e.). Także z tego okresu pochodzą dowody na początki uprawy pierwszych roślin (pszenica, jęczmień, soczewica, groch). Stałe i obfite źródło pożywienia, jakim stały się rolnictwo i hodowla, umożliwiło wzrost populacji, a także specjalizację w innych niż pozyskiwanie pożywienia dziedzinach (rzemiosło, handel, sztuka, religia), co rozpoczęło kształtowanie się złożonych społeczeństw.

Z IX tysiąclecia p.n.e. pochodzą pierwsze ślady wytwarzania materiałów z lekko wypalanej gliny (kultura Karim Szahir), jednak wyrobów garncarstwa zaczęto używać dopiero w VII tysiącleciu p.n.e. Początki VII tysiąclecia to także powstanie osad opierających się prawie wyłącznie na uprawie roli i hodowli, takich jak Dżarmo w północnym Iraku, Çatalhöyük w Anatolii, późniejsze warstwy z Jerycha. Osiedla te rozwinęły się najpierw na płaskowyżach i pośród gór, gdzie pierwotnie występowały dzikie odmiany uprawianych potem roślin i udomowionych zwierząt. Dopiero później stałe osady pojawiły się w żyznych dolinach rzek: kultura Hassuna w Mezopotamii (początki VI tysiąclecia p.n.e.)

Od V tysiąclecia p.n.e. na terenie południowej Mezopotamii rozwijała się kultura Ubajd - obejmująca większy obszar i bardziej zaawansowana niż wcześniejsze. Jej przedstawiciele najprawdopodobniej założyli pierwsze osiedla w tym rejonie (takie jak Eridu, Ur, Uruk), które w późniejszym okresie rozrosły się w wielkie ośrodki miejskie, budowali monumentalne świątynie, a także rozwinęli na większą skalę system irygacyjny umożliwiający powiększenie areału upraw. Już we wczesnej fazie tej kultury (lub później - w połowie IV tysiącelecia p.n.e.) w Mezopotamii pojawili się Sumerowie.

Mezopotamia

Gliniana tabliczka z pismem klinowym (ok. 2400 lat p.n.e.)

W IV tysiącleciu p.n.e. Sumerowie stworzyli w południowej Mezopotamii jedną z pierwszych znanych cywilizacji. Założyli szereg niezależnych państw-miast, takich jak Eridu, Uruk, Ur, często prowadzących ze sobą wojny. Mieszkańcami byli przede wszystkim rolnicy zajmujący się uprawą okolicznej ziemi, ale także rzemieślnicy i kupcy. Sumerowie utrzymywali kontakty handlowe z innymi ośrodkami cywilizacji: Egiptem, Syrią, Palestyną i doliną Indusu, stworzyli pismo klinowe oraz rozbudowany system irygacyjny. Od ok. połowy XXIV wieku p.n.e. datuje się wzrost znaczenia semickiego ludu Akadyjczyków zamieszkującego centralną Mezopotamię. Wtedy rozpoczął panowanie Sargon Wielki, który w wyniku podbojów (m.in. Sumeru) stworzył imperium obejmujące całą Mezopotamię (być może sięgające do Morza Śródziemnego, Anatolii, a nawet Cypru) ze stolicą w założonym przez siebie mieście Akad. Akadyjczycy przejęli kulturę Sumerów wprowadzając do niej nowe elementy, używali pisma klinowego do zapisu swojego języka, pełniącego przez większość II tysiąclecia p.n.e. rolę lingua franca na całym cywilizowanym Bliskim Wschodzie (poza Egiptem). Kres ich panowaniu położył najazd Gutejów, którzy władali Mezopotamią przez prawie cały XXII wiek p.n.e., dopóki władzy nie odzyskali Sumerowie z tzw. III dynastii z Ur. Okres rozkwitu podczas jej panowania (XXI wiek p.n.e.) to synteza dorobku Sumerów i Akadyjczyjków. Dynastia upadła w wyniku najazdów koczowników (zwłaszcza Elamitów), a jej państwo rozpadło się na szereg amoryckich i huryckich (na północy) państewek. Jedno z nich, ze stolicą w mieście Babilon, stało się potęgą w pierwszej połowie XVIII wieku p.n.e. za panowania Hammurabiego, który opanował całą Mezopotamię. Państwo to przejęło religię, języki i kulturę Sumeru i Akadu, dokonano kodyfikacji prawa (kodeks Hammurabiego). Następcy Hammurabiego stracili jednak władzę w XVI wieku p.n.e. na rzecz obcej dynastii kasydzkiej (okres średniobabiloński), obalonej później po pięciu stuleciach rządów przez Asyryjczyków.

Egipt

Do upadku Nowego Państwa

Hetyci

Imperium Hetyckie (kolor czerwony) w szczytowym okresie potęgi, około 1290 r. p.n.e., sięgające do Egiptu (kolor zielony)

Hetyci, lud posługujący się językiem z grupy indoeuropejskich, przybył do Anatolii ok. 2000 roku p.n.e., wchłaniając lub wypierając żyjący tu lud Hatti i przejmując jego wierzenia oraz język (do celów religijnych). W połowie XVII wieku p.n.e. król Labarna przyjął imię Hattusilis I, odbudował i ufortyfikował miasto Hattusa, czyniąc je stolicą swojego państwa, obejmującego centrum Anatolii. Podboje króla oraz jego następców, skierowane przede wszystkim na północną Syrię i Mezopotamię, poszerzyły granice królestwa. W pierwszej połowie XVI wieku p.n.e. Huryci odebrali Hetytom północną Syrię, a od połowy tego stulecia datuje się okres kryzysu i osłabienia państwa. Sytuacja zmieniła się w 1380 roku p.n.e., gdy na tronie zasiadł Suppiluliumas I (1380-1346 p.n.e.), który uczynił ze swego królestwa imperium. Władca skutecznie walczył przeciwko huryckiemu państwu Mitanni opierając swojego granice o góry Libanu i tym samym wkraczając w egipską strefę wpływów. Jego następcy przesunęli granicę państwa na zachód zdobywając kraj Arzawa. Do konfrontacji z Egiptem doszło na początku XIII wieku p.n.e. - bitwa pod Kadesz w 1280 p.n.e. pozostała nierozstrzygnięta, a pokój z 1270 p.n.e. utrzymał status quo. Później Hetytom udało się jeszcze opanować Cypr. Przełom XIII i XII wieku p.n.e. to upadek państwa w wyniku najazdu prawdopodobnie Ludów Morza - w kraju zapanowała klęska głodu, zniszczono stolicę i wiele innych miast. Liczne państewka hetyckie przetrwały do VIII wieku p.n.e. w południowo-wschodniej Anatolii i północnej Syrii.

Potęga imperium Hetytów opierała się na doskonale, jak na tamte czasy, uzbrojonej armii, wyposażonej w broń z żelaza, zbroje, rydwany bojowe. Na czele kraju stał król, posiadający szerokie uprawnienia i będący zwierzchnikiem suwerennych księstw, wchodzących w skład państwa, oraz najwyższym kapłanem. Większość obywateli była ludźmi wolnymi, ale istniała jakaś forma niewolnictwa. Rozwinięte prawodawstwo często stosowało odszkodowanie jako karę za przestępstwo. Gospodarka oparta była na rolnictwie, eksportowano miedź i brąz, później niezwykle cenne w tamtych czasach wyroby z żelaza. Religię Hetytów charakteryzował politeizm (z bardzo dużą liczbą bóstw), antropomorfizm i synkretyzm, często wchłaniała ona kulty i bóstwa podbitych ludów, wywarła poważny wpływ na wierzenia Greków.

Cywilizacje Bliskiego Wschodu od końca epoki brązu do podboju arabskiego

Achemenidzi

Największy zasięg terytorialny państwa Achemenidów

Po upadku Asyrii Bliski Wschód stał się areną rywalizacji trzech mocarstw, Babilonii, Medii i Egiptu XXVI dynastii, przy czym zwycięstwo pod Karkemisz pozwoliło Nabuchodonozorowi II (605 - 562 p.n.e.) na zachowanie dla siebie większości asyryjskiego imperium. Po jego śmierci państwo Chaldejczyków osłabło jednak, a do decydujących dla przyszłości regionu wydarzeń doszło w Medii, gdzie Cyrus (559 - 529 p.n.e.), pochodzący z panującego nad Persami rodu Achemenidów, w roku 550 p.n.e. obalił króla Astyagesa (585 - 550 p.n.e.) i przejął jego państwo. W roku 546 p.n.e. podbił on Lidię, a w roku 539 p.n.e. wykorzystując niepopularność króla Nabonida (556 - 539 p.n.e.) zajął Babilonię. W ten sposób, podbijając później także znaczną część Azji Środkowej, Cyrus "ufundował najrozleglejsze imperium jakie do tej pory widział świat" Syn Cyrusa, Kambyzes (529 - 522 p.n.e.), do zdobyczy ojca w roku 525 p.n.e. dodał jeszcze Egipt, a szczyt potęgi Achemenidzi osiągnęli za panowania Dariusza (522 - 486 p.n.e.). Zreformował on administrację i sądownictwo, przeprowadził unifikację miar i wag, uporządkował system podatkowy i próbował zaprowadzić ład w systemie monetarnym. Ekspansję Persów zahamowały dopiero niepomyślne wojny z Grekami na Zachodzie. Za panowania Kserksesa I (486 - 465 p.n.e.) rozpoczął się powolny schyłek imperium Achemenidów, którego przyczyną nie była jednak przegrana wojna z Grekami, lecz kryzys wewnętrzny. Stopniowo coraz większą rolę w rządzeniu zaczął odgrywać harem, co nie sprzyjało racjonalnej polityce. Jednocześnie polityka tezauryzacji pieniądza i jego wypływ za granicę doprowadziła do braku monety, co wywołało poważną inflację. W IV w. p.n.e. państwo perskie jest już ogarnięte kryzysem gospodarczym. Za pomocą swojego złota Achemenidzi byli jeszcze w stanie wpłynąć na wynik wojny peloponeskiej, w której poparli Spartę, a następnie tę samą Spartę pokonać przy pomocy innych państw greckich i w 386 p.n.e. odzyskać zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej. Niemniej w 404 p.n.e. od imperium odpadł zbuntowany Egipt i zaczęły wstrząsać nim bunty kolejnych ludów i satrapów. Wszystkie zostały ostatecznie stłumione, a w roku 343 p.n.e. Artakserkses III (359 - 336 p.n.e.) odzyskał także Egipt. Jednak państwo Achemenidów wyszło z nich bardzo osłabione i uległo militarnemu geniuszowi króla Macedonii Aleksandra (336 - 323 p.n.e.), który w ciągu czterech lat pokonał główne siły perskie i w 330 p.n.e. doprowadził do śmierci ostatniego Achemenidy, Dariusza III (336 - 330 p.n.e.). Jednym z powodów dla których Achemenidzi byli zdolni do dwustoletniego panowania nad wieloma ludami i kulturami była względna tolerancja dla odmiennych zwyczajów i wierzeń, choć zmniejszała się ona wraz z odchodzeniem od tradycyjnej religii irańskiej na rzecz monoteistycznego zaratusztrianizmu. Imperium dzieliło się na satrapie, których namiestnicy cieszyli się duża dozą niezależności. Rolę lingua franca ogromnego państwa pełnił język aramejski, chyba najczęściej używany przez administrację.

Partowie

Państwo Partów

"Nie było głębszej cezury w pięciu tysiącach lat historii Bliskiego i Środkowego Wschodu niż podbój Aleksandra Wielkiego i każdy archeologiczny obiekt, który został stworzony po tym czasie, nosi na sobie znamię hellenizmu". Odnosi się to w szczególności do sztuki i mennictwa, jednak w sferze polityki dziedzictwo hellenizmu było mniej trwałe, i ostatecznie ograniczyło się do terytoriów na zachód od Eufratu (zobacz też poniżej epoka hellenistyczna). Po śmierci Aleksandra w 323 p.n.e. jego państwo rozpadło się. Wschodnie prowincje dawnego imperium Achemenidów opanowali Seleucydzi, jednak już w połowie III w. p.n.e. ich państwo zaczęło ulegać dezintegracji. W Baktrii powstało hellenistyczne Królestwo Greko-Baktryjskie, a satrapię Partii zajęli wschodnioirańscy koczownicy, Parnowie. Od Partii Parnowie zaczęli się nazywać Partami, i pod taką nazwą przeszli do historii. Udało im się obronić swoją niezależność przed Seleucydami i Mitrydates I (171 - 138 p.n.e.) wykorzystał ich osłabienie oraz rozpad monarchii Greków Baktryjskich i zjednoczył pod swoją władzą większość ziem irańskich oraz Mezopotamię. Władzy Partów rzucili jednak wyzwanie koczownicy ze wschodu. Fraates II (138 - 128 p.n.e.) zginął w walce z Sakami, a Artabanus I (138 - 124 p.n.e.) w walce z Yuezhi. Dopiero Mitrydates II ustabilizował wschodnią granicę, ostatecznie opanował Mezopotamię, oraz osadził na tronie Armenii Tigranesa II. Po śmierci Mitrydatesa nastąpił okres chaosu - pierwszym królem o silniejszej władzy był dopiero Orodes II (57 - 37 p.n.e.). W roku 53 p.n.e. jego armia zadała Rzymianom druzgocącą klęskę w bitwie pod Carrhae, co rozpoczęło trwającą niemal trzy stulecia rywalizację dwóch mocarstw. Pewien kompromis osiągnięto za Wologazesa I (51 - ok. 78 n.e.), kiedy jego brat Tiridates I (54 - 59, 62 - 72) został królem Armenii, formalnie uznając jednak zwierzchność Rzymu. Po śmierci Wologazesa królestwo Partów było wstrząsane ciągłymi walkami pretendentów do władzy, tak że nie było w stanie przeciwstawić się inwazjom Rzymian - w latach 114, 197 i 216 zajmowali oni nawet stolicę, Ktezyfon. Państwo Partów miało charakter na poły feudalny, ze stosunkowo słabą władzą centralną. Obejmowało liczne satrapie, wolne miasta oraz zależne księstwa i królestwa uznające zwierzchnictwo dynastii Arsacydów, tytułujących się, wzorem Achemenidów, Wielkimi Królami i Królami Królów. Ponadto Partowie musieli prowadzić wojnę na dwa fronty, ciągle zagrożeni przez koczowników ze wschodu. Paradoksalnie, za Partów, przynajmniej we wczesnym okresie ich panowania, nastąpił proces hellenizacji mający głębszy charakter niż za Seleucydów, czego świadectwem był tytuł filohellena wybijany na monetach ich władców. Począwszy jednak od I wieku naszej ery trend ten uległ odwróceniu, na rzecz kultywowania tradycji czysto irańskich. W sferze gospodarczej ważnym wydarzeniem okresu partyjskiego był początek funkcjonowania jedwabnego szlaku, zaś w sferze religijnej rozwój instytucji zaratusztriańskich, przy generalnie tolerancyjnej polityce wobec różnych religii. W roku 220 jeden z wasali Arsacydów, władca Farsu Ardaszir, zbuntował się przeciwko nim, wykorzystując wyczerpanie kolejną wojną domową i wojną z Rzymem. W 224 roku pokonał on i zabił ostatniego króla Partów Artabanusa IV (213 - 224), tym samym zakładając fundament pod nową dynastię Sasanidów.

Grecja

Prehistoria

W okresie kończącym ostatnie zlodowacenie (ok. 12 tys. lat p.n.e.) odnajdujemy w Grecji, czyli w południowej części półwyspu Bałkańskiego, ślady łowców-zbieraczy. W neolicie (od 6500 p.n.e.) pojawiają się pierwsze ślady uprawy roślin i hodowli zwierząt, umiejętności być może przyniesionych z zachodniej Anatolii, gdyż znanych już wcześniej na Bliskim Wschodzie. Od początku III tysiąclecia p.n.e. w Grecji zaczynają rozpowszechniać się narzędzia produkowane z brązu, cywilizacja (tzw. wczesnego okresu helladzkiego) staje się bardziej zaawansowana (pozostając jednak w tyle za współczesnymi jej kulturami Bliskiego Wschodu). W tym samym okresie na wyspach Cykladach rozwijała się tzw. kultura cykladzka, znana przede wszystkim z charakterystycznych figurek przedstawiających głównie kobiety. Pod koniec III tysiąclecia p.n.e. osiedla w Grecji zostają zniszczone, podobnie jak miało to miejsce w innych rejonach Europy w tym samym czasie. Historycy łączą te gwałtowne wydarzenia, jak i następujące potem półwiecze stagnacji (tzw. średni okres helladzki), z przybyciem do centralnej i południowej Grecji ludów posługujących się językiem należącym do grupy indoeuropejskich, wczesną formą języka greckiego. Na podstawie badań pozostałości kultury materialnej (ceramika), datę pojawienia się przybyszy przesuwa się czasami do ok. 1900 p.n.e., a wg innej teorii nawet do 1600 p.n.e. Ślady językowe cywilizacji wczesnego okresu helladzkiego przetrwały w nazwach niektórych miejsc oraz zwierząt i roślin. Nowi mieszkańcy Grecji znali rolnictwo i hodowlę, ich społeczeństwo było patriarchalne, hierarchiczne, zorganizowane w klany i plemiona. Głównym bóstwem ich religii był potężny Zeus.

Zastój cywilizacyjny (aczkolwiek nie całkowity) średniego okresu helladzkiego (trwającego do początków XVI wieku p.n.e.) był prawdopodobnie długim procesem przystosowawczym, kiedy to dwie kultury: rodzima i nowo-przybyła, stopniowo stapiały się w jedną, która w późnym okresie helladzkim, m.in. na skutek kontaktów z zaawansowaną cywilizacją Krety, a także z Bliskim Wschodem, wykształciła wysoką kulturę mykeńską.

Cywilizacja minojska i mykeńska

Malowidła ścienne z ruin pałacu w Knossos

Cywilizacja minojska rozwijająca się na wyspie Krecie, weszła w szczytową fazę rozwoju z końcem III tysiąclecia p.n.e. Wtedy powstały ośrodki miejskie (najbardziej znane jest Knossos) z charakterystycznymi dużymi pałacami, pełniącymi rolę centrów życia społecznego, politycznego, gospodarczego oraz prawdopodobnie religijnego. Ok. 1700 p.n.e. pałace zostały zniszczone na skutek trzęsienia ziemi bądź najazdu, jednak szybko je odbudowano, większe i wzbogacone o duże freski. Podstawą bogactwa Krety był handel, zarówno wewnętrzny, jak i z ludami wschodniej części Morza Śródziemnego. Społeczeństwo podzielone było na klasy społeczne, istiało niewolnictwo. Na Krecie powstały hieroglificzne systemy pisma (m.in. do dziś w większości nie rozszyfrowane pismo linearne A). Sztuka minojska wykazuje wpływy egipskie i lewantyńskie, jednak rozwinęła unikalne cechy, zachowały się m.in. charakterystyczne kolorowe freski. Wysoka kultura Krety emanowała na sąsiednie obszary, jej wpływy są szczególnie widoczne na wyspach Morza Egejskiego, wybrzeżach Azji Mniejszej, a także w Grecji.

W XVI wieku p.n.e. w Grecji kontynentalnej uformowała się kultura nazwana od jednego z ważniejszych ośrodków mykeńską. Mykeńczycy (niekiedy identyfikowani z występującymi u Homera Achajami) byli wojowniczym ludem, podboje i piractwo stanowiło część źródeł ich dochodów. Między 1500 a 1450 p.n.e. podbili minojską Kretę i z Knossos władali większością wyspy, jednak ok. 1375 p.n.e. pałac w Knossos został zniszczony, a mykeńska teraz wyspa straciła na znaczeniu. Mykeńczycy przejęli od Kreteńczyków część kultury, religii oraz pismo w zmienionej formie (tzw. pismo linearne B). W (XIV wieku p.n.e.) w Grecji pojawiły się nowe, bogate pałace, wzorowane na minojskich, aczkolwiek mniejsze i lepiej ufortyfikowane. Trwający do końca XIII wieku p.n.e. okres, to szczyt rozwoju cywilizacji mykeńskiej. Rozwinęła handel śródziemnomorski sięgający na zachodzie Sardynii, ślady osadnictwa znajdowane są na azjatyckim wybrzeżu Morza Egejskiego oraz na wyspach m.in. Rodos i Cyprze. W XII wieku p.n.e. nastąpił kres mykeńskiej cywilizacji, wiele jej ośrodków zostało zniszczonych, zniknęły wytwory jej kultury. Przyczyny tych zdarzeń są nadal przedmiotem debaty naukowej, jednak dwie teorie wymieniane są najczęściej: najazd (Ludów Morza lub Dorów) albo problemy wewnętrzne skutkujące gwałtownymi przemianami społecznymi. Grecja weszła w okres swojej historii zwany Ciemnymi Wiekami charakteryzujący się ogólną zapaścią cywilizacyjną, zmniejszeniem populacji, zanikiem używania pisma i niewielką ilością znalezisk archeologicznych z tej epoki.

Okres archaiczny

Waza z lat 560-550 p.n.e. przedstawiająca walczących hoplitów

W VIII wieku p.n.e. proces odradzania się greckiej cywilizacji znacznie przyspieszył. Wzrost populacji doprowadził do ponownego zasiedlenia dawnych ośrodków, rozrostu istniejących i zakładania nowych. Charakterystyka geograficzna większości obszaru Grecji doprowadziła do kształtowania się (także poprzez synojkizm) miast-państw - poleis, obejmujących ośrodek miejski wraz z przylegającymi obszarami. Z biegiem czasu zmienia się forma władzy, lokalnych królów zastępują oligarchie, później następuje wiek tyranów, podczas którego większością poleis rządzili samozwańcy. Pod koniec okresu archaicznego pojawia się demokracja, forma rządów dopuszczająca do decydowania o losach polis szerszą grupę jej obywateli. Wykształca się charakterystyczna forma organizacji armii - wolni obywatele polis tworzą ciężkozbrojną piechotę (pojedynczy żołnierz zwany jest hoplitą), walczącą w zwartej formacji zwanej falangą. Okres archaiczny jest widownią wielu walk pomiędzy poszczególnymi polis, na potęgi wyrastają Ateny, Sparta, także Korynt i Teby.

VIII wiek p.n.e. to także początki procesu osiedlania się Greków na nowych terenach - tzw. Wielkiej kolonizacji. W całym basenie Morza Śródziemnego (i Czarnego) powstają nowe osiedla, zwykle niezależne, ale zachowujące polityczne i handlowe więzi z macierzystym polis. Niektóre z nich jak np. Syrakuzy czy Tarent, stały się ważnymi ośrodkami greckiej cywilizacji. Kształtują się instytucje panhelleńskie, wspólne dla wszystkich Greków: wyrocznia w świątyni Apollina w Delfach ściąga pielgrzymów ze wszystkich poleis, od 776 p.n.e. co cztery lata organizowane są igrzyska w Olimpii, od VI wieku p.n.e. podobne imprezy odbywają się także w trzech innym miastach.

Sztuka staje się bardziej wyrafinowana, otwiera się na wpływy fenickie i asyryjskie - pojawiają się m.in. charakterystyczne zdobione naczynia ceramiczne, wzorowane na egipskich rzeźby kurosów, a w dziedzinie architektury kamienne świątynie otoczone kolumnadą. Wprawdzie pismo mykeńskie zostało utracone, ale Grecy adaptują na potrzeby swojego języka alfabet fenicki - pojawiają się źródła pisane. Na początku okresu archaicznego spisane zostają, krążące do tej pory jako poezja śpiewana, dwa wielkie eposy przypisywane Homerowi: Iliada i Odyseja. W VI wieku p.n.e. w Jonii pojawiają się próby naukowego wyjaśnienia rzeczywistości - tzw. presokratycy dają początek greckiej nauce i filozofii.

Okres klasyczny

Partenon - świątynia Ateny na Akropolu

Początek V wieku p.n.e. przyniósł Grecji konflikt z potężnym imperium perskim. W 499 p.n.e. poleis Jonii na czele z Miletem zbuntowały się przeciwko perskiej władzy, otrzymały pomoc od Aten, ale w 494 p.n.e. powstanie upadło. Dariusz I postanowił ukarać Greków z Europy, lecz wysłana przez niego armia poniosła spektakularną klęskę pod Maratonem w 490 p.n.e. Syn Dariusza, Kserkses, ponowił próbę zdobycia Grecji w 480 p.n.e., ale jego flota doznała porażki pod Salaminą, a armia lądowa przegrała pod Platejami z połączonymi siłami Aten i Sparty. Po wyeliminowaniu zagrożenia ze strony Persji rozpoczął się w Grecji okres dążeń poszczególnych poleis do hegemonii - dominacji nad jak największą liczbą innych miast. Atenom, potędze morskiej i handlowej, udało się skupić wiele poleis w kontrolowanym przez siebie Związku Morskim (powstałym w 478 p.n.e.) i tym samym wydatnie umocnić swoją pozycję polityczną, militarną i ekonomiczną (największy rozkwit przeżywały za rządów Peryklesa). To doprowadziło do konfliktu z kierującą Związkiem Peloponeskim Spartą. Wybuchły dwie wojny peloponeskie (w latach 459-446 p.n.e. i 431-404 p.n.e.), z których druga zakończyła się zwycięstwem Sparty (przy wsparciu Persów) i uzyskaniem przez nią hegemonii. Jednak już kilka lat później wojna koryncka (395-387 p.n.e.) osłabiła jej pozycję (pozwoliła także Persom ponownie odzyskać kontrolę nad Jonią), a porażka pod Leuktrami w 371 p.n.e. z Tebami zepchnęła Spartę do drugorzędnej roli. Druga połowa IV wieku p.n.e. to stopniowy wzrost znaczenia zreformowanej przez Filipa II Macedonii, uwieńczony pokonaniem w 338 p.n.e. pod Cheroneją połączonych sił Aten i Teb. Utworzony potem przez Filipa Związek Koryncki, zrzeszający zdecydowaną większość poleis (poza Spartą), był w rzeczywistości narzędziem macedońskiej dominacji w Grecji. Śmierć Filipa w 336 p.n.e. wywołała bunt w Grecji, szybko jednak uśmierzony przez jego syna Aleksandra, który następnie w 334 p.n.e. rozpoczął wojnę z Persją, zakończoną całkowitym podbojem ogromnego imperium Achemenidów (oraz Egiptu i części Indii). Śmierć Aleksandra, nazwanego Wielkim, w 323 p.n.e. pozostawiła rozległe państwo bez wyraźnego następcy.

Okres klasyczny uznawany jest za szczytową fazę rozwoju politycznego, duchowego i materialnego starożytnych Greków. Już u progu tego okresu w większości znaczących poleis panowały formy rządów angażujące w sprawowanie władzy mniejszą (oligarchia) lub większą (demokracja) grupę obywateli (choć monarchia przetrwała na peryferiach greckiego świata, czy też w Sparcie). Prowadzone wojny zmieniły charakter z lokalnych konfliktów na wielkoskalowe starcia między koalicjami wielu miast, lub z wrogiem zewnętrznym. Wprawdzie podstawą armii pozostał obywatel polis - hoplita walczący w szyku falangi, ale zaszły zmiany w taktyce (zwłaszcza w IV wieku p.n.e.), zaczęli także pojawiać się najemnicy (zaciągani np. przez bogate Ateny). Nadal trwała kolonizacja, choć na mniejszą skalę niż w okresie archaicznym. Znacząco rozwinęła się sztuka, głównym jej ośrodkiem w świecie greckim stały się Ateny. W architekturze szeroko stosowano porządek joński (m.in. w budowlach powstałych na Akropolu w Atenach), później koryncki, budowle stały się bardziej monumentalne, powstały pierwsze kamienne teatry. Rzeźby (i płaskorzeźby) zyskały na realiźmie, dynamice przedstawianych scen i postaci, poziomie szczegółowości. Rozwinęło się malarstwo, a pod jego wpływem sztuka mozaikarska. Rozkwit przeżywała literatura szczególnie poezja i dramat (Ajschylos, Eurypides, Sofokles), także historiografia (Herodot, Tukidydes, Ksenofont).

Okres hellenistyczny

Grupa Laokoona - rzeźba z okresu hellenistycznego

Do walki o podział schedy po Aleksandrze Wielkim stanęli jego dowódcy - tzw. diadochowie. Po ponad czterdziestu latach wojen wyłoniły się trzy większe państwa, które bez większych zmian miały przetrwać następny wiek:

• Macedonia, rządzona przez dynastę Antygonidów, kontrolująca Grecję
• Egipt Ptolemeuszy
• Imperium Seleucydów, rozciągające się w szczytowym okresie od Azji Mniejszej po granice Indii

Ukształtowanie się powyższego podziału politycznego (uzupełnionego później przez mniejsze państwa jak np. Pergamon czy Baktria) nie zakończyło konfliktów. Seleucydzi i Ptolemeusze stoczyli szereg wojen syryjskich o panowanie nad obszarem Lewantu. Antygonidzi rządzący Macedonią włączali się w niektóre z tych konfliktów, musieli także przez cały okres istnienia swojego państwa toczyć walki o kontrolę nad Grecją, gdzie z czasem powstały szersze organizacje polityczne: Związek Etolski i Związek Achajski. III wiek p.n.e. to wzrost potęgi Rzymu, który od końca tego stulecia zaczął ingerować w sprawy Grecji. Wieki II i I p.n.e. to dominacja Rzymu w wschodnim rejonie Morza Śródziemnego i stopniowe anektowanie poszczególnych państw hellenistycznych, zakończone w 30 p.n.e. przyłączeniem Egiptu. Wschodnie tereny imperium Seleucydów (wraz z Mezopotamią) wpadły w ręce Partów w II wieku p.n.e.

Charakterystyczną cechą epoki hellenistycznej było rozszerzenie się kultury Grecji klasycznej na obszary podbitej monarchii perskiej (w wyniku kolonizacji trwającej do połowy III wieku p.n.e.), jej zetknięcie się ze starszymi cywilizacjami Wschodu, pojawienie się nowych prądów w religii, filozofii i sztuce, rozwój nauki. Na znaczeniu zyskały nowe ośrodki miejskie takie jak Aleksandria, Antiochia czy Seleucja nad Tygrysem, rozpowszechniła się odmiana greki - koine.

Mimo upadku hellenistycznych organizmów państwowych, elementy kultury tego okresu przetrwały w Cesarstwie rzymskim i w państwie Partów.

Rzym

Italia przedrzymska. Etruskowie

Etruski sarkofag (późny VI wiek p.n.e.)

Pierwotnie Italię zamieszkiwały prawdopodobnie ludy nieindoeuropejskie (być może ich potomkami byli żyjący później Ligurowie). W II tysiącleciu p.n.e. zaczęły pojawiać się plemiona mówiące językami indoeuropejskimi, głównie Italikowie (wśród których byli m.in. Latynowie, Sabinowie, Ekwowie, Wolskowie oraz Umbrowie i Samnici), ale także ludy ilirysjkie. Ich przybycie wiąże się zwykle z pojawieniem się na Półwyspie Apenińskim techniki produkcji brązu. Epoka żelaza rozpoczęła się w Italii na początku I tysiąclecia p.n.e. - był to także okres intensywnego przemieszczania się ludów oraz zmiany w ich obyczajach (rozpowszechnienie się palenia zwłok, zwłacza w północnej Italii i Lacjum). Przedstawiciele cywilizacji tego okresu żyli w grupach plemiennych, charakteryzujących się ustrojem rodowym typu patriarchalnego.

W VIII wieku p.n.e. pojawiły się w Italii dwie wysoko rozwinięte cywilizacje: na południu półwyspu i na Sycylii swoje kolonie zakładały greckie poleis, w Etrurii rozwijały się miasta Etrusków, których największe znaczenie polityczne przypada na okres od połowy VII wieku p.n.e. do początku V wieku p.n.e. W tym czasie obszar ich panowania rozciągał się od podnóża Alp na północy do Kampanii na południu (panowali m.in. nad Lacjum i Rzymem), a silna flota w sojuszu z Kartaginą skutecznie walczyła o dominację na morzu z koloniami greckimi. Jednak w V wieku p.n.e. Etruskowie utracili przewagę morską nad Grekami, Samnici zajęli Kampanię, a na Nizinę Padańską wkroczyli Galowie. Spod etruskiego panowania wyzwolił się Rzym, który zaczął wyrastać na italską potęgę, stopniowo podporządkowując sobie tereny byłych zwierzchników i innych ludów półwyspu. Ostanie wolne miasto Etrusków (Volsinii) zdobyli Rzymianie w 264 p.n.e. Etruskowie nie tworzyli scentralizowanego państwa, raczej sojusz wielu miast-państw rządzonych przez królów. Społeczeństwo było zróżnicowane klasowo, istniała arystokracja, mająca na swoich usługach niewolników oraz ludność zależną, zajmującą się uprawą roli w wielkich majątkach ziemskich. Kobiety posiadały stosunkowo (w porównaniu z Grecją i Rzymem) wysoką pozycję społeczną. Podstawą gospodarki było zaawansowane technicznie rolnictwo, etruskie narzędzia i wyroby z brązu znane były w całej Italii, na wysokim poziomie stała urbanistyka (będącą pod silnym wpływem greckim) i sztuka (m.in. realistyczne rzeźby z terakoty, rzeźba portretowa, sarkofagi). Oryginalna kultura Etrusków oraz elementy ich cywilizacji przetrwały upadek polityczny i odcisnęły wyraźny ślad na Rzymianach.

Republika rzymska

Obszar republiki rzymskiej za rządów Juliusza Cezara

Opis historii Rzymu od Eneasza do założenia Rzymu przez Romulusa w 753 p.n.e., jaki znajdujemy u różnych autorów antycznych, traktowany jest obecnie wyłącznie jako legenda. Jednak późniejsze dzieje miasta - rządy królów, a zwłaszcza panowanie ostatnich trzech władców pochodzenia etruskiego - według współczesnych historyków mogło już rzeczywiście mieć miejsce. Według tradycji w roku 509/508 p.n.e. mieszkańcy wygnali ostatniego króla i w mieście wprowadzono ustrój republikański z konsulami jako najwyższymi urzędnikami, lecz niektórzy historycy przesuwają datę tego wydarzenia na pierwszą połowę V wieku p.n.e. W sferze politycznej niemal całe V i IV stulecie p.n.e. wypełnił konflikt między dwiema grupami społecznymi: patrycjuszami i plebejuszami. Plebejusze walczyli o dostęp do urzędów, prawo do użytkowania zdobycznej ziemi, ochronę przed wierzycielami i spisanie przyznanych praw - ich reprezentantem był trybun ludowy, patrycjusze z kolei pragnęli zachować jak najwięcej przywilejów dla siebie. Spora część plebejskich postulatów została spełniona przed początkiem III wieku p.n.e., mimo tego ustrój polityczny republiki przybrał raczej oligarchiczny charakter. Ogromną władzę w państwie skupił senat, a największe znaczenie uzyskali z biegiem czasu nobilowie.

Już od początków republiki Rzym toczył z okolicznymi ludami walki, które stopniowo doprowadziły do opanowania przez miasto nad Tybrem całej Italii. Pokonani zostali m.in. Etruskowie, Samnici i greckie poleis na Półwyspie Apenińskim (ostatni Tarent poddał się w 272 p.n.e.). Rzymianie konwiskowali podbitym ludom część ziemi i uzależniali stosując różne formy sojuszu lub zwierzchnictwa, a w strategicznych miejscach zakładali kolonie. W ten sposób powstała na terenie Italii (z wyłączeniem Niziny Padańskiej opanowanej przez Galów) luźna federacja państewek pod wyraźnym przewodnictwem Rzymu. W 264 p.n.e. republika wdała się w konflikt z potężną Kartaginą, byłą fenicką kolonią położoną na terenach dzisiejszej Tunezji, kontrolującą zachodnią część Morza Śródziemnego. Owocem starcia były trzy wojny punickie (ostatnia zakończyła się zniszczeniem Kartaginy w 146 p.n.e.) i opanowanie przez Rzym m.in. Sycylii, Hiszpanii i części północnej Afryki. Koniec III wieku p.n.e. to początek interwencji republiki na wschodzie, efektem których było podporządkowanie w II wieku p.n.e. Macedonii i Grecji właściwej, a później części terenów hellenistycznych monarchii w Azji. Podboje ogromnych obszarów ułatwiła liczna i świetnie zorganizowana armia, podstawę której stanowiła ciężka piechota złożona z obywateli rzymskich, zorganizowana w legiony dowodzone zwykle przez konsulów.

Wojny i szybki rozrost obszaru państwa rzymskiego doprowadziły do głębokich zmian społecznych. Właściciele wielkich majątków często zagaraniali pozostawioną bez opieki ziemię (rolnicy walczyli przez wiele lat w armii). Ogromny napływ niewolników oraz tanie towary z nowo zdobytych prowincji powodowały dalsze ubożenie chłopstwa, co w końcu odbiło się negatywnie na liczbie rekrutów (w wojsku rzymskim obowiązywał cenzus majątkowy). Duża część ludności wiejskiej, pozbawiona możliwości zarobku, przenosiła się do miast (zwłaszacza Rzymu) zasilając tamtejszy proletarii. Na znaczeniu i bogactwie zyskali ekwici, stając się konkurencją polityczną dla nobilów (którzy także umocnili swoją pozycję w wyniku podbojów). Duże rozwarstwienie społeczne było przyczyną konfliktów. Trybunowie ludowi Tyberiusz i Gajusz Grakchowie próbowali przeprowadzić reformę agrarną, jednak obaj zginęli z rąk przeciwników. Wybuchały wielkie powstania niewolników, niezadowolonych ze swojego losu, z trudem tłumione przez armię. W latach 90-88 p.n.e. trwała ciężka wojna domowa ze zbuntowanymi italskimi sprzymierzeńcami, domagającymi się dla siebie praw przynależnych tylko Rzymianom.

Pod koniec II wieku p.n.e. Gajusz Mariusz przeprowadził reformę wojskową, tworząc de facto armię zawodową i dopuszczając do służby najbiedniejszych. Znacznie wzrosła pozycja dowódców armii, którzy poprzez podział łupów, obietnice nadania ziemi weterenanom, czy zdolności przywódcze, potrafili zaskarbić sobie bezgraniczne zaufanie własnych żołnierzy. Taka sytuacja umożliwiała sięganie po pełnię władzy w państwie przy poparciu (i działaniach) oddanej armii. Precedensem była dyktatura Sulli w latach 82-79 p.n.e.. W roku 60 p.n.e. trzej dowódcy: Cezar, Pompejusz i Krassus podzielili między sobą władzę w republice zawierając tajny pakt (tzw. I triumwirat). W 49 p.n.e. Cezar (mający już za sobą podbój Galli) wkroczył do Italii na czele swoich legionów i po kilku latach wojny domowej pokonał Pompejusza, zostając dożywotnim dyktatorem.

Cesarstwo okresu pryncypatu

Obszar cesarstwa rzymskiego i nazwy prowincji w roku 117 n.e.

Zabójstwo Cezara w 44 p.n.e. doprowadziło do kilkunastu lat walk o panowanie nad imperium, z których zwycięsko wyszedł Oktawian - adoptowany syn Cezara i jego spadkobierca, pokonując ostatecznie w 30 p.n.e. Marka Antoniusza. Zwycięzca stał się pierwszym cesarzem rzymskim; wprowadzony przez niego ustrój polityczny był formą dyktatury wojskowej (podstawą władzy była kontrola nad armią), ale z zachowaniem pozorów istnienia republiki. Oktawian występował jako pierwszy na liście senatorów (princeps senatus), stąd nazwa tej formy rządów - pryncypat, otrzymał także od senatu (złożonego ze swoich stronników) przydomek Augustus (czyli "wywyższony przez bóstwo"), oraz skupiał w swoim ręku szereg godności i specjalnych pełnomocnictw, zapewniających mu najwyższą władzę w państwie. Podzielił się jednak z senatem władzą nad prowincjami, grupując je w senatorskie (zwykle bezpieczne, bez stacjonujących legionów) i cesarskie, kontrolowane przez siebie. W sferze obyczajów i kultury starał się propagować tradycyjne rzymskie cnoty, surową moralność, patriotyzm, dyscyplinę - wprowadzał ustawy przeciwko zbytkowi, rozwiązłości, bezdzietności. Dążył do odrodzenia starej rzymskiej religii, przedstawiając jednocześnie elementy kultu samej osoby cesarza (po śmierci został uznany przez senat za boga). Za rządów Oktawiana działało wielu wybitnych twórców m.in. pisarze i poeci: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, historyk Liwiusz, architekt Witruwiusz, przeprowadzono znaczącą rozbudowę Rzymu.

Za panowania Augusta i jego następców z dynastii julijsko-klaudyjskiej Rzym kontynuował podboje w Europie (Hiszpania, Brytania, rejony Dunaju i Renu). Ekspansja w Germanii została zahamowana po masakrze rzymskich legionów w Lesie Teutoburskim w 9 p.n.e. W połowie I wieku poszerzono obszar imperium w Afryce Północnej i wznowiono walki z Partami (o kontrolę nad Armenią). Panowanie pierwszej dynastii cesarzy rzymskich to okres względnego spokoju i dobrobytu w państwie, mimo dramatycznych niekiedy wydarzeń w samym Rzymie (np. rządy Kaliguli). Po śmierci Nerona w 68 roku n.e. rozgorzały walki o tron, z których zwycięsko wyszedł Wespazjan, zapoczątkowując dynastię Flawiuszów. Za panowania dynastii Antoninów (96-192 n.e.), zwłaszcza tzw. pięciu dobrych cesarzy, nastąpił okres stabilizacji, podczas którego sukcesja następowała bez rozlewu krwi. Trajan poszerzył granice państwa na wschodzie, jednak jego następca Hadrian zrezygnował z części zdobyczy terytorialnych i skoncentrował się na obronności kraju oraz reformach wewnętrznych. Marek Aureliusz przez cały okres swego panowania musiał już bronić granic cesarstwa - na wschodzie przed Partami, a nad Dunajem przed plemionami barbarzyńskimi. Rządy jego syna Kommodusa (180-192) uważa się za początek poważnego kryzysu w państwie.

Pierwsze dwa wieki cesarstwa to znaczący rozwój gospodarczy prowincji - po okresie grabieży i wyzysku późnej republiki odrodził się bogaty Wschód, nastąpiła intensywna romanizacja Hiszpanii i Galii. Dzięki stabilizacji politycznej rozwijał się handel wewnętrzny jak i zewnętrzny (m.in. bursztynowy szlak). W rolnictwie nastąpił wzrost skali produkcji, źródłem siły roboczej stał się, obok niewolnictwa, coraz popularniejszy kolonat. Sytuacja prawna niewolników uległa poprawie (m.in. zakazano ich zabijania). Rozwinęły się miasta, przede wszystkim Rzym, ale też dawne poleis hellenistyczne na wschodzie i nowo zakładane miasta w prowincjach zachodnich. Cesarze częściej nadawali prawa i obywatelstwo ludności pozaitalskiej, coraz szerzej dopuszczano do stanowisk we władzy centralnej przedstawicieli prowincji (za Antoninów połowę senatu stanowili ludzie spoza Italii). Rozrost liczby legionów i kłopoty z pozyskaniem odpowiedniej liczby rekrutów doprowadziły do zmian w strukturze armii (dotąd w przeważającej mierze pochodzenia italskiego) - Hadrian zezwolił na uzupełnienia z ludności miejscowej, wiążąc tym samym mocniej poszczególne legiony z prowincją, w której przebywały. W sferze religijnej duże znaczenie zyskały kulty bóstw wschodnich (Izydy, Serapisa, Kybele), przede wszystkim Mitry, zaczęło rozwijać się także chrześcijaństwo, popularna była astrologia.

Cesarstwo okresu dominatu

Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie oraz kierunki inwazji plemion barbarzyńskich

Lata 193 - 284 można traktować jako okres przejściowy od pryncypatu do nowej formy rządów zwanej dominatem. Po śmierci Kommodusa w 192 i krótkim panowaniu Pertynaksa oraz Didiusza Julianusa do władzy doszedł Septymiusz Sewer. Za rządów jego i założonej przez niego dynastii (193 - 235) nastąpił wzrost liczebny i dalsza prowincjalizacja armii, kosztem senatu umocnił się stan ekwitów, nadano obywatelstwo całej wolnej ludności imperium (za rządów Karakalli), ale osłabiona została niezależność i pozycja miast. Za Septymiusza prowadzone były jeszcze podboje na wschodzie (cesarz przyłączył Mezopotamię), ale ostatni Sewer prowadził już ciężkie walki obronne. Zamordowanie Aleksandra Sewera w 235 zapoczątkowało długi okres zamętu (w wyniku ciągłych zamachów żaden z cesarzy tego okresu nie dożył spokojnej starości) i osłabienia władzy centralnej, połączony z najazdami Germanów, Sarmatów oraz perskich Sasanidów (którzy przejęli władzę od Partów). Pozycję zewnętrzną Rzymu udało się odbudować dopiero cesarzom ilirysjkim (w dużej mierze dzięki reformom wojskowym i politycznym Galiena), jednak państwo pogrążone było w głębokim kryzysie społeczno-ekonomicznym, którego objawami były m.in. słaba moneta, zubożenie szerokich warstw społeczeństwa i wysokie obciążenia fiskalne.

W 284 władzę przejął Dioklecjan, który zreorganizował system rządów w cesarstwie (początki dominatu), znacząco umacniając pozycję cesarza i wprowadzając m.in. tetrarchię. Część reform nie utrzymała się długo po jego śmierci, ale droga do absolutnej władzy cesarskiej została przygotowana i znalazła najpełniejszy wyraz w panowaniu Konstantyna Wielkiego, który współrządził w państwie od 306 roku, a jedynowładcą stał się w 324. Konstantyn nadał chrześcijaństwu, który zdążyło już się umocnić (mimo częstych dotąd prześladowań - po raz ostatni za rządów Dioklecjana), status religii uprzywilejowanej. W 330 roku przeniósł stolicę imperium do Konstantynopola. W obliczu trudności gospodarczych wprowadził radykalne reformy - m.in. dziedziczne przywiązanie części ludności do zawodu (kolonów przywiązano do ziemi), kontynuował podporządkowywanie coraz większych obszarów gospodarki decyzjom państwa. Przeprowadził reformę administracji i wojska, jednak rozrost biurokracji, instytucji państwa, wystawny tryb życia dworu i wyższych urzędników prowadził do wzrostu obciążenia fiskalnego i wyzysku ludności imperium. Następcy kontynuowali jego politykę, w państwie rosła rola Kościoła katolickiego (z wyjątkiem krótkiego okresu panowania Juliana Apostaty) - Teodozjusz I (379-395) uczynił katolicyzm religią państwową, aktywnie zwalczał herezje (np. popularny arianizm) i religie pogańskie oraz związane z nimi obyczaje czy instytucje (np. greckie igrzyska olimpijskie).

W drugiej połowie IV wieku rozpoczęła się w Europie wielka wędrówka ludów - przybywający z Azji Hunowie atakowali i pchali na zachód inne plemiona barbarzyńskie, które z kolei przekraczały granice cesarstwa. Atak na wszystkich granicach imperium (na wchodzie ponownie zagrozili Sasanidzi) pokazał, że jeden ośrodek władzy nie jest w stanie sprawnie bronić ogromnego państwa - wyraźny podział na dwie części wystąpił już za rządów Walentyniana I (364-375) i Walensa (364-378), utrwalił się po śmierci Teodozjusza I w 395 (cesarstwo podzielono na łacińskie zachodniorzymskie i bardziej zhellenizowane wschodniorzymskie). W 378 roku Wizygoci, którzy parę lat wcześniej osiedlili się w granicach imperium nad Dunajem, rozgromili w bitwie pod Adrianopolem armię rzymską, łamiąc militarną potęgę cesarstwa. Na początku V wieku ogromne ilości Germanów, Alanów i innych ludów przekroczyły Ren, wdzierając się do Galii, a później Hiszpanii i północnej Afryki. W 410 roku Wizygoci dowodzeni przez Alaryka zdobyli i złupili Rzym - państwo zachodniorzymskie zaczęło się rozpadać. Krótki okres odrodzenia siły militarnej przyniosły jeszcze działania patrycjusza Aecjusza, który w 451 pokonał razem z germańskimi sojusznikami Hunów, dowodzonych przez Attylę. Ostateczny upadek polityczny cesarstwa zachodniego nastąpił w 476 roku, pod koniec wieku Italia dostała się w ręce Ostrogotów rządzonych przez Teodoryka Wielkiego. Cesarstwo wschodnie znajdujące się w lepszej sytuacji przetrwało, kontynuowało tradycje rzymskie. Za rządów Justyniana Wielkiego (527-565) podjęto udaną, choć krótkotrwała próbę odzyskania części terenów zachodnich, jednak od połowy VI wieku ciężka walka z Sasanidami, najazdy Słowian, plemion tureckich, Bułgarów i później Awarów zagroziły istnieniu państwa. Reformy Herakliusza na początku VII wieku doprowadziły do odzyskania silnej pozycji, ale już w nowej, odbiegającej od cesarstwa rzymskiego, formie.

Europa barbarzyńska

Bibliografia

• Arthur Cotterell (ed.): Cywilizacje starożytne. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1990. ISBN 83-218-0708-9.brak strony w książce

• Bogdan Składanek: Historia Persji. Tom I. Od czasów najdawniejszych do najazdu Arabów. Warszawa: Dialog, 2004. ISBN 83-88238-09-4.brak strony w książce

• Maria Jaczynowska, Danuta Musiał, Marek Stępień: Historia starożytna. TRIO, 2008. ISBN 978-83-7436-147-7.brak strony w książce

• Maria Jaczynowska: Historia Starożytnego Rzymu. Warszawa: Państwowy Wydawnictwo Naukowe, 1984. ISBN 83-01-00268-9.brak strony w książce

• Sarah B. Pomeroy: Ancient Greece: a political, social, and cultural history. Oxford University Press US, 1999. ISBN 0-19-509742-4.brak strony w książce

• John Kenyon Davies: Demokracja w Grecji klasycznej. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2003. ISBN 83-7255-110-3.brak strony w książce

• Praca zbiorowa: The Cambridge Ancient History. T. I. Cz. 1: Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press, 2008. ISBN 978-0-521-07051-5.Sprawdź autora:1.brak strony w książce