Wikipedia

Choroba Crohna

zapalna choroba jelita
(Przekierowano z Choroba Leśniowskiego i Crohna)

Choroba Crohna (łac. morbus Crohn, ileitis terminalis, ileitis regionalis), choroba Leśniowskiego-Crohna (ChL-C) – zapalna choroba jelita o niewyjaśnionej etiologii, zaliczana do grupy nieswoistych zapaleń jelit (IBD). Opisana została po raz pierwszy przez polskiego lekarza Antoniego Leśniowskiego w 1904[1], a dokładniejszego opisu dostarczył Burrill Bernard Crohn ze współpracownikami w 1932[2]. Jest to przewlekły, nieswoisty proces zapalny ściany przewodu pokarmowego; może dotyczyć każdego jego odcinka, lecz najczęściej lokalizuje się w końcowej części jelita cienkiego oraz początkowej jelita grubego (z tego względu dawniejsza nazwa to ileitis terminalis).

Choroba Crohna
(Leśniowskiego-Crohna)
morbus Crohn
Ilustracja
Endoskopowy obraz zapalenia jelita w chorobie Crohna ukazujący głębokie owrzodzenie
Klasyfikacje
ICD-10

K50

DiseasesDB

3178

OMIM

266600

MedlinePlus

000249

MeSH

D003424

Endoskopowy obraz okrężnicy ukazujący obecność wrzodu pełzającego, typowego w chorobie Crohna
Kolonoskopowy obraz raka okrężnicy rozpoznanego w esicy w przesiewowym badaniu na chorobę Crohna
Schematyczne przedstawienie genu NOD2/CARD15, który jest powiązany z pewnymi typami choroby Crohna
Przekrój próbki kolektomijnej ukazujący zapalenie śródścienne (barwienie H+E)
Obraz w tomografii komputerowej ukazujący zajęcie przez chorobę Leśniowskiego-Crohna dna żołądka
Choroba Crohna w endoskopii może przypominać wrzodziejące zapalenie jelita grubego. Ten obraz kolonoskopowy pokazuje rozległą utratę architektury śluzówki esicy, jej kruchość oraz przesięk na ścianie (są to również cechy colitis ulcerosa)

Etiologia tego schorzenia, jak i skuteczna metoda jego leczenia, nie jest znana.

Epidemiologia

edytuj

Występowanie choroby Crohna jest uwarunkowane geograficznie. Zachorowalność jest największa w rozwiniętych krajach Europy Zachodniej oraz Ameryki Północnej. W Europie Zachodniej i Północnej największy wzrost zachorowań obserwowano w połowie XX wieku, głównie w krajach skandynawskich i anglosaskich. Obecnie obserwuje się tam wciąż stały wzrost zachorowań. Szczególnie wysoka zapadalność obserwowana jest w Danii i Szwecji. Aktualnie stwierdza się wzrost zachorowań w krajach Europy Południowej. Ocena sytuacji epidemiologicznej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej jest niepełna. W Czechach, na Słowacji, w Rumunii i w Estonii stwierdza się niewielką zachorowalność i chorobowość. Z kolei na Węgrzech i w Chorwacji współczynniki te są podobne jak w krajach Europy Zachodniej. Badania przeprowadzone w krajach europejskich określają zapadalność na chorobę Leśniowskiego-Crohna w zakresie od 0,9 przypadku na 100 tysięcy mieszkańców na rok w północnej Grecji do 11,4 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców na rok w północno-zachodniej Szkocji[3].

Średnia zachorowalność w Unii Europejskiej oceniana jest na 5 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców na rok[4]. Chorobowość w Europie jest szacowana na 40–50 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców[3].

W Stanach Zjednoczonych największy wzrost liczby zachorowań obserwowany był w latach 60. i 70. XX wieku. Obecnie współczynnik zachorowalności ustabilizował się i wynosi 3,1–14,6 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców na rok, a chorobowość wynosi 26–199 przypadków na 100 tysięcy mieszkańców na rok. W Azji sytuacja epidemiologiczna nie jest dokładnie określona, ale w ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby przypadków[3].

Zauważany jest trend wskazujący na wzrost zapadalności w różnych rejonach świata związany z rozwojem gospodarczym, zmianą sposobu żywienia i poprawą statusu ekonomicznego krajów. Nie można jednak wykluczyć, że jest to tylko zjawisko pozorne, związane ze wzrostem rozpoznawalności choroby Leśniowskiego-Crohna w państwach, których status ekonomiczny i stan ochrony zdrowia poprawia się. Na chorobę Crohna jednakowo często chorują tak kobiety, jak i mężczyźni (inne źródła podają niewielką przewagę zachorowań wśród kobiet[4][5]), częściej są to osoby rasy białej, a najczęściej Żydzi aszkenazyjscy. W 2–14% przypadków choroba występuje rodzinnie, rzadziej sytuacja taka ma miejsce wśród pacjentów rasy żółtej[3].

Choroba Leśniowskiego-Crohna występuje w każdym wieku, ale głównie pojawia się między 15. a 40. rokiem życia (według innych źródeł między 15. a 25. rokiem życia[4]). Niektóre badania wykazały drugi szczyt zachorowań w wieku 50–80 (lub 60–80[5]) lat. Obecnie stwierdza się wzrost liczby przypadków wśród dzieci[3].

Epidemiologia choroby Crohna w Polsce

edytuj

W Polsce od roku 2005 rozpoczęto prowadzenie Krajowego Rejestru Choroby Leśniowskiego-Crohna. W dniu 11 grudnia 2010 w tworzeniu rejestru brało udział 88 ośrodków medycznych i zarejestrowano ponad 4,5 tysiąca pacjentów. Uważa się, że prowadzenie rejestru pozwoli na długotrwałą ocenę epidemiologiczną zachorowań na chorobę Leśniowskiego-Crohna[3][6].

Według danych przedstawionych w 2008 roku liczbę chorych w Polsce szacowano na 5 tysięcy. Chorowały częściej osoby w wieku od 16. do 40. roku życia, ze średnim albo wyższym wykształceniem, mieszkające w miastach[3].

Etiopatogeneza

edytuj

Dokładna przyczyna powstania choroby nie jest znana. Podejrzewa się, że jednym z czynników predysponujących jest zmiana, powodująca poszerzenie połączeń ścisłych (ang. tight junction) znajdujących się pomiędzy enterocytami. Ponadto niektóre szczepy z gatunku Bacteroides fragilis obecne w jelicie grubym wytwarzają enterotoksynę BFT o aktywności metaloproteazy. Enzym ten hydrolizuje wiązania peptydowe E-kadheryny, wchodzącej w skład połączeń adherens junctions. Ułatwia to wnikanie do ściany toksyn i antygenów zawartych w pożywieniu. Postuluje się również związek choroby z mutacją genu NOD2 oraz defektem immunologicznym monocytów. Ten pierwszy jest jednym z najistotniejszych korelatów z omawianym schorzeniem - wzrost ryzyka rozwoju choroby Leśniowskiego-Crohn'a dla homozygot niosących zmutowane warianty genu NOD2 może być nawet czterdziestokrotny[7]. Pomimo tego, należy zaznaczyć, że penetracja genu NOD2, czyli częstość pojawiania się u osób niosących ten gen fenotypu z nim związanego, nawet u osób posiadających dwa zmutowane warianty NOD2, jest względnie niewielka[8]. Białko NOD2 uczestniczy w rozpoznawaniu ligandów bakteryjnych za pośrednictwem domeny LRR, w obrębie której pojawiają się wspomniane mutacje[9]. Z występowaniem choroby korelują dodatkowo markery immunologiczne: anty-I2 oraz ASCA.

Charakterystyczne dla przebiegu choroby jest zajęcie całej grubości ściany narządu oraz możliwość występowania w całym przewodzie pokarmowym, podczas gdy we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego zajęte są tylko błona śluzowa i podśluzowa jelita grubego). Zmiany mają charakter ogniskowy (ang. skip lesions), w przeciwieństwie do wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, w którym występują zmiany ciągłe.

Obraz histopatologiczny wykazuje występowanie ziarniniaków nabłonkowatokomórkowych bez cech serowacenia.

Mimo powszechnej obecnie opinii, że choroba Crohna ma podłoże autoimmunologiczne[10], pojawia się coraz więcej dowodów potwierdzających teorię, że jej przyczyną jest upośledzenie mechanizmów odporności nieswoistej, związane z niewłaściwym (ograniczonym) wydzielaniem cytokin przez makrofagi[11].

Drobnoustroje

edytuj

Początkowo jako czynniki sprawcze choroby Leśniowskiego-Crohna podejrzewano różne bakterie chorobotwórcze[12]. Jednak według najpowszechniejszej obecnie opinii różne mikroorganizmy jedynie wykorzystują osłabienie warstwy błony śluzowej gospodarza i niezdolność do oczyszczania ścian jelita z bakterii – oba będące objawami choroby[13]. Niektóre badania sugerowały, że Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis ma po części udział w chorobie Leśniowskiego-Crohna, ponieważ powoduje bardzo podobną chorobę u bydła, chorobę Johnego[14]. Antygeny z resztami mannozy (mannany) pochodzące z drożdży mogą również wywołać odpowiedź w postaci produkcji przeciwciał[15]. Inne badania wykazują związek specyficznych szczepów enteroadhezyjnych E. coli z chorobą[16]. Mimo to związek między poszczególnymi rodzajami bakterii i chorobą Leśniowskiego-Crohna pozostaje niejasny[17][18].

Niektóre badania sugerują, że choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego i zespół jelita drażliwego mają tę samą podstawową przyczynę. W bioptatach jelita grubego od wszystkich trzech grup pacjentów wykazano podwyższony poziom proteaz serynowych[19]. Po eksperymentalnym wprowadzeniu proteaz serynowych do organizmu myszy stwierdzono rozlany ból związany z zespołem jelita drażliwego i zapalenie jelita grubego, występujące we wszystkich trzech chorobach[20]. Autorzy tego badania nie byli w stanie zidentyfikować źródła proteaz, ale odrębny przegląd zwrócił uwagę, że miejscowe i czasowe różnice w tych chorobach mogą mieć związek z zakażeniem słabo poznanym pierwotniakiem, Blastocystis[21].

W badaniu z 2003 wysunięto hipotezę „zimnego łańcucha”, mówiącą, że psychrofilne (zimnolubne) bakterie, jak Yersinia spp i Listeria spp, przyczyniają się do rozwoju choroby. Znaleziono statystyczną korelację pomiędzy nadejściem szerokiego zastosowania urządzeń chłodniczych w Stanach Zjednoczonych i w różnych częściach Europy a wzrostem zachorowań[22][23]. Późniejsze badania dostarczyły dowodów na tę hipotezę[24].

Badania wykonane na Uniwersytecie Liverpoolskim dostarczyły poglądów, które mogłyby wyjaśnić obserwowany związek między chorobą Leśniowskiego-Crohna, prątkami (Mycobacterium) i innymi bakteriami chorobotwórczymi oraz markerami genetycznymi[25][26]. U wielu osób czynniki genetyczne predysponują do zakażenia Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis. Po zakażeniu bakterie wytwarzają mannany chroniąc w ten sposób zarówno siebie, jak i różne bakterie przed fagocytozą, co prowadzi do szeregu wtórnych zakażeń[27].

Objawy i przebieg

edytuj

Początek choroby często jest niecharakterystyczny, o powolnym przebiegu, niekiedy jednak ostry, o dramatycznym przebiegu, z powstawaniem toksycznego rozdęcia okrężnicy (łac. megacolon toxicum).

Główne objawy, mogące wskazywać na chorobę Leśniowskiego-Crohna, dotyczą przewodu pokarmowego:

  • przewlekła biegunka (zwykle bez krwi), czasem nocna. W poważnych przypadkach może istnieć potrzeba oddania ponad 20 stolców na dzień[5][28][29].
  • bóle brzucha (często prawe podbrzusze)
  • niedrożność jelit
  • guzowaty opór w jamie brzusznej
  • zmiany okołoodbytniczne (szczelina, przetoka, ropień).

Oprócz tego mogą występować gorączka, spadek masy ciała (wyniszczenie), zahamowanie wzrostu (u dzieci), osłabienie i męczliwość.

Rzadziej występujące objawy pozajelitowe[28]:

Rozpoznanie

edytuj

Różnicowanie

edytuj

W diagnostyce różnicowej choroby Crohna należy uwzględnić:

Schorzeniem, które najczęściej naśladuje objawy choroby Crohna, jest wrzodziejące zapalenie jelita grubego, gdyż oba te stany są chorobami zapalnymi jelit, które mogą zająć okrężnicę, dając podobne objawy. Ważne jest, aby rozróżnić te choroby, ponieważ ich przebieg i leczenie są różne. Niekiedy ustalenie jednego z tych dwóch rozpoznań może nie być możliwe i wtedy choroba jest klasyfikowana jako nieokreślone zapalenie okrężnicy[5][28][29].

Porównanie różnych czynników w chorobie Crohna i wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego
Choroba Leśniowskiego-Crohna Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Zajęcie końcowego odcinka jelita krętego Często Rzadko
Zajęcie okrężnicy Zwykle Zawsze
Zajęcie odbytnicy Rzadko Zwykle[33]
Zajęcie całego odbytu Częste[34] Rzadko
Zajęcie przewodów żółciowych brak wzrostu zapadalności na pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych Częstsze[35]
Rozmieszczenie obszarów zajętych przez chorobę Nieregularny obszar zapalenia Ciągły obszar zapalenia[33]
Endoskopia Głębokie geograficzne owrzodzenia Ciągłe owrzodzenia
Głębokość zapalenia Może przechodzić przez całą grubość ściany, głęboko do tkanek[28][34] Płytkie, zajęcie śluzówki
Przetoki Częste[34] Rzadkie
Zwężenia Częste Rzadkie
Choroba autoimmunologiczna powszechnie uważana za chorobę autoimmunologiczną Brak konsensusu
Odpowiedź cytokin Związana z limfocytami Th1 związana w pewnym stopniu z limfocytami Th2
Ziarniniaki w biopsji Mogą wystąpić ziarniniaki[34] Ziarniniaki niezbyt częste[33]
Leczenie chirurgiczne Częste nawroty po usunięciu części zajętych Zwykle wyleczenie po usunięciu okrężnicy
Palenie tytoniu Podwyższone ryzyko dla palących Mniejsze ryzyko dla palących[33]

Powikłania

edytuj

Powikłania miejscowe

edytuj

Osoby z grupy wysokiego ryzyka zachorowania na raka jelita grubego, to te które mają genetyczne lub dziedziczne predyspozycje do jego powstania, oraz pacjenci z zapalną chorobą jelit. Pacjenci z chorobą Leśniowskiego-Crohna mają 5,6 raza zwiększone ryzyko zachorowania na raka jelita grubego w stosunku do populacji ogólnej[38] (w przypadku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego ryzyko jest większe). W porównaniu do populacji ogólnej rak jelita grubego w chorobie Leśniowskiego-Crohna występuje w młodszym wieku. Częściej lokalizuje się w prawej części okrężnicy i częściej jest wieloogniskowy. Szczególnie narażone na możliwość powstania raka są miejsca zwężeń i przetok. Choroba Leśniowskiego-Crohna wymaga poświęcenia uwagi ryzyku raka, aczkolwiek nie został wypracowany program najbardziej efektywnej kontroli. Zaleca się program umiarkowanego nadzoru nad chorymi, taki jaki stosuje się dla wrzodziejącego zapalenia jelita grubego ograniczonego do lewej strony okrężnicy, z kontrolą endoskopową co 1–2 lata po 15 latach trwania choroby.

Manifestacje i powikłania pozajelitowe

edytuj

W przebiegu nieswoistych zapaleń jelit u 6–47% chorych pojawiają się objawy i zmiany dotyczące innych narządów. Nazywają się one manifestacjami pozajelitowymi. Ponadto w przebiegu tych chorób mogą pojawiać się powikłania pozajelitowe, będące skutkiem przewlekłego stanu zapalnego, niedożywienia, działań niepożądanych terapii. Rozróżnienie, czy dany objaw bądź jednostka chorobowa jest pierwotną manifestacją pozajelitową czy wtórnym powikłaniem pozajelitowym, jest trudne i nie we wszystkich źródłach dokonuje się takiego podziału[4][37][39].

Manifestacje i powikłania pozajelitowe pojawiają się zarówno we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego, jak i w chorobie Crohna. W tej ostatniej częściej występuje kamica żółciowa, kamica nerkowa, zapalenie trzustki, nadżerki w jamie ustnej, amyloidoza i palce pałeczkowate[4][37][39].

Do manifestacji i powikłań pozajelitowych choroby Leśniowskiego-Crohna należą między innymi:

Leczenie

edytuj

Nieznane jest leczenie przyczynowe. Choroby Leśniowskiego-Crohna nie można wyleczyć ani farmakologicznie, ani za pomocą zabiegów chirurgicznych. Usunięcie zmienionego chorobowo fragmentu jelita nie wyklucza pojawienia się zmian zapalnych w innym odcinku przewodu pokarmowego[4].

Leczenie farmakologiczne

edytuj

Terapię można podzielić na dwie fazy. Celem pierwszej (tzw. indukcja remisji) jest doprowadzenie do ustąpienia objawów, poprawy jakości życia chorego oraz do wygojenia błony śluzowej jelita. Po uzyskaniu remisji następuje kolejny etap leczenia czyli jej utrzymanie, zapobieganie nawrotom choroby. Terapia ma ponadto na celu zapobieżenie powikłaniom choroby[41].

Najpowszechniejszą i zaakceptowaną strategią postępowania farmakologicznego jest tzw. strategia step-up, która polega na włączaniu coraz silniejszych leków, w zależności od postępującego w czasie nasilania się stanu zapalnego. Drugą strategią, która uzyskuje coraz więcej zwolenników, choć nie jest w pełni zaakceptowana przez ekspertów i towarzystwa gastroenterologiczne, to taktyka top-down, polegająca na rozpoczynaniu terapii od leków najsilniej działających czyli leków biologicznych. Podstawą tej strategii jest wygaszenie stanu zapalnego zaraz na początku choroby, przez co można uniknąć powikłań jelitowych i pozajelitowych[41].

Podstawowe grupy leków stosowane w leczeniu choroby Leśniowskiego-Crohna to kwas 5-aminosalicylowy i jego pochodne, glikokortykosteroidy, leki immunosupresyjne i leki biologiczne. Ponadto w wybranych przypadkach stosuje się antybiotyki, chorzy wymagają ponadto uzupełniania niedoborów oraz terapii mającej na celu leczenie powikłań choroby[41].

Glikokortykosteroidy

edytuj

Jest to najczęściej stosowana grupa leków u pacjentów z chorobą Leśniowskiego-Crohna w fazie aktywnej, skuteczna w terapii indukującej remisję. Ich działanie polega na hamowaniu wczesnej i późnej fazy reakcji zapalnej. Nie zaleca się stosowania tych leków w terapii podtrzymującej remisję. W ciężkim zaostrzeniu choroby podaje się hydrokortyzon drogą dożylną. W innych przypadkach, w zależności od nasilenia choroby w jej aktywnej fazie, stosuje się doustnie prednizon albo metyloprednizolon. U pacjentów, którzy mają zmiany zapalne ograniczone do końcowego odcinka jelita krętego i kątnicy stosuje się doustnie budezonid, który w tej lokalizacji działa podobnie do innych kortykosteroidów, ale wywołuje mniejsze objawy niepożądane. Po udanym leczeniu indukującym remisję zaleca się stopniowe zmniejszanie dawki kortykosteroidów przez 2–3 miesiące aż do próby ich odstawienia. U części chorych (20–40%) całkowite odstawienie tej grupy leków jest niemożliwe ze względu na zjawisko tzw. steroidozależności. Istnieje też obserwowane u 20–30% chorych zjawisko steroidooporności polegające na niewystępowaniu efektu leczniczego kortykosteroidów. W trakcie terapii glikokortykosteroidami należy zwracać uwagę na obecność aktywnych zakażeń, ropni, przetok z sączeniem treści ropnej – w stanach tych leczenie tą grupą leków może utrudnić gojenie przetok albo wywołać sepsę. Nie zaleca się też stosowania tych leków w dużych dawkach przed planowaną operacją. U pacjentów, u których występuje steroidozależność lub steroidooporność zaleca się podczas zmniejszania dawki kortykosteroidów włączenie leków immunosupresyjnych lub biologicznych. Podczas leczenia glikokortykosteroidami, szczególnie długotrwałego, należy zwracać uwagę na ich działania niepożądane, w tym na zwiększone ryzyko rozwoju osteoporozy[4][41][42].

Aminosalicylany

edytuj

Leki z tej grupy – sulfasalazyna i mesalazyna – to preparaty najdłużej stosowane w historii leczenia choroby Leśniowskiego-Crohna. Ostatnio podważa się skuteczność tych leków w terapii indukującej remisję choroby i nie są to leki rekomendowane przez część ekspertów i towarzystw naukowych. Wytyczne w niektórych krajach, w tym w Polsce, dopuszczają jednak podawanie preparatów mesalazyny (dawka 3–4 g/dobę), które uwalniają tę substancję w jelicie cienkim, przy zmianach zapalnych zlokalizowanych w tym odcinku przewodu pokarmowego. Preparaty sulfasalazyny w dawce 3–6 g na dobę zaleca się przy zmianach zlokalizowanych w jelicie grubym o niewielkiej lub umiarkowanej aktywności. Sulfasalazyna i mesalazyna nie zapobiegają nawrotom choroby u pacjentów z remisja uzyskaną farmakologicznie, stwierdzono natomiast, że mesalazyna zmniejsza ryzyko nawrotu u chorych, po wycięciu zmienionych zapalnie fragmentów jelita cienkiego[4][41][43][44].

Odrębnym wskazaniem do stosowania mesalazyny jest jej korzystne działanie zapobiegające rozwojowi raka jelita grubego u chorych z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit, potwierdzane w niektórych publikacjach[43][45][46].

Leki immunosupresyjne

edytuj

Leki immunosupresyjne stosuje się w celu uzyskania remisji, a następnie utrzymania jej przez długi czas. Ponadto zastosowanie tych leków ma na celu umożliwienie odstawienia glikokortykosteroidów. Zaleca się je przede wszystkim u chorych:

  • ze steroidoopornością
  • wymagających terapii kortykosteroidami częściej niż dwa raz w ciągu roku
  • z nawrotem choroby po próbie zmniejszenia dawki prednizonu poniżej 15 mg na dobę (lub dawki równoważnej innego kortykosteroidu)
  • z zaostrzeniem choroby pojawiającym się w okresie 3 miesięcy od odstawienia glikokortykosteroidów
  • z chorobą Leśniowskiego-Crohna powikłaną przetokami
  • po operacjach z dużym ryzykiem nawrotu choroby[41]

W leczeniu choroby Crohna stosuje się doustnie pochodne puryny, takie jak azatiopryna i merkaptopuryna. Zaleca się rozpoczynanie leczenia od mniejszych dawek i następnie stopniowe ich zwiększanie. Efekt działania tych leków widoczny jest na ogół po 2–3 miesiącach stosowania. W trakcie terapii tymi lekami zaleca się kontrolę morfologii krwi, ze względu na występowanie leukopenii jako działania niepożądanego oraz kontrolę aktywności enzymów wątrobowych (aminotransferazy, fosfataza alkaliczna) i trzustkowych (amylaza). W przypadku nietolerancji lub wystąpienia działań niepożądanych po tych lekach, stosuje się preparat immunosupresyjny z innej grupy – metotreksat domięśniowo raz w tygodniu. Podczas terapii metotreksatem należy uzupełniać kwas foliowy i kontrolować morfologię krwi, stężenie bilirubiny w surowicy krwi oraz aktywność aminotransferaz[4][41].

Leki biologiczne

edytuj

W leczeniu biologicznym choroby Leśniowskiego-Crohna wykorzystuje się przeciwciała monoklonalne pochodzące z żywych organizmów lub rekombinowane, które mają za zadanie zneutralizować działanie prozapalnych cytokin, zahamować funkcję białek adhezyjnych, limfocytów oraz pewnych czynników transkrypcyjnych. Podstawowe wskazania do stosowania preparatów biologicznych to terapia zarówno indukująca jak i podtrzymująca remisję u chorych, którzy cierpią na chorobę Crohna o ciężkim albo średnio ciężkim przebiegu i nie występuje u nich poprawa po zastosowaniu innych leków (do tej grupy należą chorzy steroidozależni i steroidooporni), pacjentów z przetokami utrzymującymi się mimo leczenia konwencjonalnego, a także chorych nietolerujących bądź mających przeciwwskazania do stosowania glikokortykosteroidów albo leków immunosupresyjnych. Leczenie biologiczne może być stosowane u dorosłych i u dzieci. W terapii stosuje się przede wszystkim przeciwciała monoklonalne skierowane przeciw TNF-α: infliksimab i adalimumab[47]. Zazwyczaj w leczeniu podaje się infliksimab we wlewach dożylnych lub adalimumab podskórnie[4][48]. W Polsce od 2007 roku terapia wyżej wymienionymi lekami biologicznymi odbywa się w ramach programu terapeutycznego, który pozwala na refundację leczenia[49].

Prowadzone są też badania kliniczne dotyczące stosowania w terapii choroby Leśniowskiego-Crohna innych leków biologicznych – np. kolejnego inhibitora TNF-α – certolizumabu pegol[47][50]. Ponadto w Stanach Zjednoczonych w roku 2008 do leczenia choroby Leśniowskiego-Crohna zarejestrowano natalizumab – przeciwciało klasy IgG4 przeciw integrynie α4[47]. Trwają badania (III faza) nad skutecznością vedolizumabu (LDP02, MLN02 lub MLN0002)[51]. Jest to przeciwciało monoklonalne przeciw integrynie α4β7 mającej powinowactwo tylko do jelita, wskutek czego lek moduluje procesy zapalne tylko w obrębie jelit[52][53].

Antybiotyki

edytuj

Antybiotyki zalecane są w przypadku powikłań choroby Leśniowskiego-Crohna – ropni i innych zmian okołoodbytniczych przebiegających ze stanem zapalnym, megacolon toxicum, sepsy, zakażeń ran u pacjentów po operacjach jelit, zapalenia zbiornika jelitowegoo u pacjentów po wykonanej proktokolektomii. Zaleca się je również w przypadku nadmiernego rozrostu flory bakteryjnej w jelicie. Najczęściej stosuje się metronidazol i ciprofloksacynę. Ukazały się również prace, w których opisywano skuteczność ryfaksyminy. W niektórych pracach wykazywano, że stosowanie tych trzech antybiotyków zmniejsza aktywność choroby[54][55][56][57].

Leczenie chirurgiczne

edytuj

Wskazania do zabiegu operacyjnego w chorobie Leśniowskiego-Crohna można podzielić na nagłe oraz planowe. Do wskazań nagłych należy perforacja przewodu pokarmowego, niedrożność jelit czy ogniska zapalne np. guz lub naciek zapalny, ropień. W przypadku obecności ognisk zapalnych dąży się do ich usunięcia, co może wiązać się z resekcją fragmentu jelita, wytworzeniem zespolenia omijającego lub stomii. Resekcje jelita wykonywane są również w przypadku istotnych zwężeń jelita powodujących niedrożność. Operacje w trybie planowym wykonuje się w przypadku stopniowo pojawiającego się ograniczenia drożności jelita, braku poprawy stanu chorego mimo zastosowanego w pełnym zakresie leczenia farmakologicznego, nawracających mimo terapii krwawień z przewodu pokarmowego, obecności przetok, które nie ulegają zamknięciu mimo leczenia zachowawczego, dużego ryzyka nowotworu jelita grubego (i innych) u pacjentów z chorobą trwającą wiele lat[58].

Zabiegi operacyjne stosowane w leczeniu choroby Leśniowskiego-Crohna to między innymi:

  • hemikolektomia prawostronna z zespoleniem jelita cienkiego z okrężnicą
  • resekcje odcinkowe
  • strikturoplastyka (plastyka zwężeń jelit)
  • poszerzanie zwężeń za pomocą specjalnych balonów
  • wytworzenie zespoleń omijających
  • wyłonienie stomii
  • kolektomia
  • proktokolektomia z wytworzeniem zbiornika jelitowego lub bez
  • zabiegi operacyjne mające na celu likwidację przetok okołoodbytniczych i drenaż ropni[54][59]

W przypadku zabiegów resekcyjnych usunięcie zajętego fragmentu nie leczy choroby; uważa się, że konieczność reoperacji zachodzi w około 50% przypadków w ciągu 10 lat[60].

Inne metody leczenia w trakcie badań

edytuj

Od połowy lat 90. XX w. w badaniach klinicznych znalazło się ponad 20 nowych substancji testowanych jako leki przeciwko chorobie Leśniowskiego-Crohna. Większość z nich ukierunkowana jest na inhibicję funkcji limfocytów T, zablokowanie wydzielania cytokin przez limfocyty T lub indukcję apoptozy limfocytów T. Inne podejścia to zablokowanie dojrzewania limfocytów T, przywrócenie ich równowagi w organizmie lub obniżenie aktywności. Badane są także substancje ukierunkowane przeciwko czynnikowi TNF-α oraz uniemożliwiające dotarcie leukocytów do ognisk zapalnych. Kolejne strategie mają na celu odtworzenie uszkodzonego nabłonka lub stymulację systemu immunologicznego[10].

Leczenie naltreksonem

edytuj
Osobny artykuł: Terapia naltreksonem w niskiej dawce.

Donoszono o skuteczności terapii naltreksonem w niskiej dawce (ang. low dose naltrexone, LDN) w leczeniu chorób autoimmunologicznych, w tym aktywnej ChL-C. W pilotażowym prospektywnym badaniu klinicznym na grupie 17 pacjentów ze wskaźnikiem aktywności choroby CDAI 220-450 oceniano skuteczność i bezpieczeństwo terapii doustnie podawanym naltreksonem w dawce 4,5 mg/d codziennie wieczór przez 12 tygodni. Chorzy nie przyjmowali infliksymabu na co najmniej 8 tygodni przed rozpoczęciem badania.

Wskaźniki CDAI znacząco spadły (P = 0,01) u pacjentów przyjmujących LDN i pozostały poniżej poziomu wyjściowego przez 4 tygodnie po ukończeniu terapii. Odpowiedź na terapię zaobserwowano u 89% chorych, a remisja wystąpiła u 67% (P < 0,001). Poprawę jakości życia odnotowano przy badaniu dwoma kwestionariuszami (IBDQ i SF-36). Najczęstszymi działaniami niepożądanymi były zaburzenia snu, które wystąpiły u 7 pacjentów[61].

Leczenie bupropionem

edytuj

Bupropion, atypowy antydepresant (stymulant będący pochodną fenyloetyloaminy), wydaje się mieć pozytywny wpływ na przebieg chorób autoimmunologicznych, w tym ChL-C, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, atopowego zapalenia skóry i łuszczycy. Istnieją udokumentowane doniesienia o pełnych lub częściowych remisjach tych chorób podczas przewlekłej terapii bupropionem u myszy[62][63]. Działanie opiera się na obniżeniu poziomu czynnika TNF-α w organizmie.
Wydaje się, że przyczyną jest pozytywny wpływ dopaminergiczny bupropionu – lekko podwyższony poziom dopaminy spowodowany leczeniem wzmaga prawdopodobnie aktywność cAMP, która z kolei zmniejsza produkcję TNF-α[62].

Leczenie marihuaną

edytuj

W roku 2011 ukazała się publikacja, w której omówiono obserwacje korzystnego wpływu palenia marihuany na przebieg choroby[64]. W roku 2013 przedstawiono wyniki małego, 8-tygodniowego badania klinicznego, w którym u 5 z 11 osób palących marihuanę (dziennie 2 papierosy zawierające 11,5 mg THC) nastąpiła całkowita remisja choroby, natomiast w 10-osobowej grupie placebo zanotowano 1 remisję. Ponadto w grupie leczonej marihuaną nastąpiło osłabienie objawów choroby i zmniejszone było zapotrzebowanie na inne leki[65].

Biochemia

edytuj

W chorobie Crohna występuje nieprawidłowy metabolizm egzogennych kwasów tłuszczowych, który może być związany z niedoborem pokarmowym.

Również, znaczna ilość białek osocza, głównie albumin, może być bezpowrotnie tracona poprzez wydzielanie do światła jelita przez zmienioną zapalnie błonę śluzową. Osoby dotknięte tym schorzeniem wykazują gastroenteropatię z utratą białka, a okres półtrwania podanej dożylnie jodowanej albuminy może się skrócić do ok. 1 dnia. Dla porównania, okresy półtrwania uzyskane dla albumin i haptoglobin u zdrowych osób dorosłych wynoszą odpowiednio 20 i 5 dni.[66]

Klasyfikacja ICD10

edytuj
kod ICD10 nazwa choroby
ICD-10: K50 Choroba Crohna
(Leśniowskiego-Crohna)
ICD-10: K50.0 Choroba Crohna jelita cienkiego
ICD-10: K50.1 Choroba Crohna jelita grubego
ICD-10: K50.8 Inne postacie choroby Crohna
ICD-10: K50.9 Choroba Crohna, nieokreślona

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. ↑ A. Leśniowski, Przyczynek do chirurgii kiszek, „Medycyna”, 31, Warszawa 1903, s. 460-464, 483–489, 514-518.
  2. ↑ B.B. Crohn, L. Ginzburg, G.D. Oppenheimer, Regional ileitis: a pathologic and clinical entity, „Journal of the American Medical Association”, 99, 1932, s. 1323-1329 (ang.). (przedruk: „The American Journal of Medicine”, 13 (5), 1952, s. 583–590, DOI: 10.1016/0002-9343(52)90025-9, PMID: 12996536 (ang.).)
  3. ↑ a b c d e f g Agata Witanowska, Grażyna Rydzewska, Epidemiologia i przebieg kliniczny choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 23–36, ISBN 978-83-89825-53-7.
  4. ↑ a b c d e f g h i j k l Witold Bartnik, Choroba Leśniowskiego i Crohna, [w:] Andrzej Szczeklik (red.), Choroby wewnętrzne. Stan wiedzy na 2010 rok, Kraków: Medycyna Praktyczna, 2010, s. 880–886, ISBN 978-83-7430-255-5.
  5. ↑ a b c d Leyla J. Ghazi, Crohn Disease, eMedicine, 26 lipca 2019 [dostęp 2020-03-14] (ang.).
  6. ↑ Rejestr choroby Leśniowskiego-Crohna [online], www.chorobacrohna.pl [zarchiwizowane z adresu 2010-01-06].
  7. ↑ Severine Vermeire, NOD2/CARD15: relevance in clinical practice, „Best Practice & Research. Clinical Gastroenterology”, 18 (3), 2004, s. 569–575, DOI: 10.1016/j.bpg.2003.12.008, PMID: 15157828 (ang.).
  8. ↑ Jean-Pierre Hugot i inni, Prevalence of CARD15/NOD2 mutations in Caucasian healthy people, „The American Journal of Gastroenterology”, 102 (6), 2007, s. 1259–1267, DOI: 10.1111/j.1572-0241.2007.01149.x, PMID: 17319929 (ang.).
  9. ↑ Giulia Roda i inni, Intestinal epithelial cells in inflammatory bowel diseases, „World Journal of Gastroenterology”, 16 (34), 2010, s. 4264–4271, DOI: 10.3748/wjg.v16.i34.4264, PMID: 20818809, PMCID: PMC2937106 (ang.).
  10. ↑ a b Laurent Peyrin-Biroulet i inni, Crohn's disease: beyond antagonists of tumour necrosis factor, „The Lancet”, 372 (9632), 2008, s. 67–81, DOI: 10.1016/S0140-6736(08)60995-2, PMID: 18603161 (ang.).
  11. ↑ Rodrigue Dessein, Mathias Chamaillard, Silvio Danese, Innate immunity in Crohn's disease: the reverse side of the medal, „Journal of Clinical Gastroenterology”, 42 Suppl 3 Pt 1, 2008, S144–S147, DOI: 10.1097/MCG.0b013e3181662c90, PMID: 18806708 (ang.).
  12. ↑ MAP & Crohn's Disease research [online] [dostęp 2020-03-14].
  13. ↑ R. Balfour Sartor, Mechanisms of disease: pathogenesis of Crohn's disease and ulcerative colitis, „Nature Clinical Practice. Gastroenterology & Hepatology”, 3 (7), 2006, s. 390–407, DOI: 10.1038/ncpgasthep0528, PMID: 16819502 (ang.).
  14. ↑ Saleh A. Naser, Michael T. Collins, Debate on the lack of evidence of Mycobacterium avium subsp. paratuberculosis in Crohn's disease, „Inflammatory Bowel Diseases”, 11 (12), 2005, s. 1123, DOI: 10.1097/01.mib.0000191609.20713.ea, PMID: 16306778 (ang.).
  15. ↑ M.H. Giaffer, A. Clark, C.D. Holdsworth, Antibodies to Saccharomyces cerevisiae in patients with Crohn's disease and their possible pathogenic importance, „Gut”, 33 (8), 1992, s. 1071–1075, DOI: 10.1136/gut.33.8.1071, PMID: 1398231, PMCID: PMC1379444 (ang.).
  16. ↑ Martin Baumgart i inni, Culture independent analysis of ileal mucosa reveals a selective increase in invasive Escherichia coli of novel phylogeny relative to depletion of Clostridiales in Crohn's disease involving the ileum, „The ISME journal”, 1 (5), 2007, s. 403–418, DOI: 10.1038/ismej.2007.52, PMID: 18043660 (ang.).
  17. ↑ G.P. Gui i inni, Two-year-outcomes analysis of Crohn's disease treated with rifabutin and macrolide antibiotics, „The Journal of Antimicrobial Chemotherapy”, 39 (3), 1997, s. 393–400, DOI: 10.1093/jac/39.3.393, PMID: 9096189 (ang.).
  18. ↑ Possible links between Crohn’s disease and Paratuberculosis [online], European Commission Directorate-General Health & Consumer Protection, 21 marca 2000 [zarchiwizowane z adresu 2012-10-23].
  19. ↑ Nicolas Cenac i inni, Role for protease activity in visceral pain in irritable bowel syndrome, „The Journal of Clinical Investigation”, 117 (3), 2007, s. 636–647, DOI: 10.1172/JCI29255, PMID: 17304351, PMCID: PMC1794118 (ang.).
  20. ↑ Nicolas Cenac i inni, Induction of intestinal inflammation in mouse by activation of proteinase-activated receptor-2, „The American Journal of Pathology”, 161 (5), 2002, s. 1903–1915, DOI: 10.1016/S0002-9440(10)64466-5, PMID: 12414536, PMCID: PMC1850779 (ang.).
  21. ↑ Kenneth F. Boorom i inni, Oh my aching gut: irritable bowel syndrome, Blastocystis, and asymptomatic infection, „Parasites & Vectors”, 1 (1), 2008, s. 40, DOI: 10.1186/1756-3305-1-40, PMID: 18937874, PMCID: PMC2627840 (ang.).
  22. ↑ Jean-Pierre Hugot i inni, Crohn's disease: the cold chain hypothesis, „The Lancet”, 362 (9400), 2003, s. 2012–2015, DOI: 10.1016/S0140-6736(03)15024-6, PMID: 14683664 (ang.).
  23. ↑ Fridges blamed for Crohn's disease rise [online], MedicalNewsToday, 12 grudnia 2003 [zarchiwizowane z adresu 2008-01-15].
  24. ↑ Alastair Forbes, Tommy Kalantzis, Crohn's disease: the cold chain hypothesis, „International Journal of Colorectal Disease”, 21 (5), 2006, s. 399–401, DOI: 10.1007/s00384-005-0003-7, PMID: 16059694 (ang.).
  25. ↑ Sreedhar Subramanian i inni, Replication of Colonic Crohn's Disease Mucosal Escherichia coli Isolates within Macrophages and Their Susceptibility to Antibiotics, „Antimicrobial Agents and Chemotherapy”, 52 (2), 2008, s. 427–434, DOI: 10.1128/AAC.00375-07, PMID: 18070962, PMCID: PMC2224732 (ang.).
  26. ↑ Chiedzo M. Mpofu i inni, Microbial mannan inhibits bacterial killing by macrophages: a possible pathogenic mechanism for Crohn's disease, „Gastroenterology”, 133 (5), 2007, s. 1487–1498, DOI: 10.1053/j.gastro.2007.08.004, PMID: 17919633 (ang.).
  27. ↑ New insights into Crohn’s disease, [w:] Research Intelligence [online], University of Liverpool [zarchiwizowane z adresu 2013-09-23].
  28. ↑ a b c d S.B. Hanauer, Inflammatory bowel disease, „The New England Journal of Medicine”, 334 (13), 1996, s. 841–848, DOI: 10.1056/NEJM199603283341307, PMID: 8596552 (ang.).
  29. ↑ a b M.H. Mueller i inni, Anorectal functional disorders in the absence of anorectal inflammation in patients with Crohn's disease, „The British Journal of Surgery”, 89 (8), 2002, s. 1027–1031, DOI: 10.1046/j.1365-2168.2002.02173.x, PMID: 12153630 (ang.).
  30. ↑ Patrick Chamouard i inni, Diagnostic value of C-reactive protein for predicting activity level of Crohn's disease, „Clinical Gastroenterology and Hepatology: The Official Clinical Practice Journal of the American Gastroenterological Association”, 4 (7), 2006, s. 882–887, DOI: 10.1016/j.cgh.2006.02.003, PMID: 16630759 (ang.).
  31. ↑ Brinderjit Kaila, Kenneth Orr, Charles N. Bernstein, The anti-Saccharomyces cerevisiae antibody assay in a province-wide practice: accurate in identifying cases of Crohn's disease and predicting inflammatory disease, „Canadian Journal of Gastroenterology = Journal Canadien De Gastroenterologie”, 19 (12), 2005, s. 717–721, DOI: 10.1155/2005/147681, PMID: 16341311 (ang.).
  32. ↑ E. Israeli i inni, Anti-Saccharomyces cerevisiae and antineutrophil cytoplasmic antibodies as predictors of inflammatory bowel disease, „Gut”, 54 (9), 2005, s. 1232–1236, DOI: 10.1136/gut.2004.060228, PMID: 16099791, PMCID: PMC1774672 (ang.).
  33. ↑ a b c d Asher Kornbluth, David B. Sachar, Practice Parameters Committee of the American College of Gastroenterology, Ulcerative colitis practice guidelines in adults (update): American College of Gastroenterology, Practice Parameters Committee, „The American Journal of Gastroenterology”, 99 (7), 2004, s. 1371–1385, DOI: 10.1111/j.1572-0241.2004.40036.x, PMID: 15233681 (ang.).
  34. ↑ a b c d S.B. Hanauer, W. Sandborn, Practice Parameters Committee of the American College of Gastroenterology, Management of Crohn's disease in adults, „The American Journal of Gastroenterology”, 96 (3), 2001, s. 635–643, DOI: 10.1111/j.1572-0241.2001.3671_c.x, PMID: 11280528 (ang.).
  35. ↑ Ulrika Broomé, Annika Bergquist, Primary sclerosing cholangitis, inflammatory bowel disease, and colon cancer, „Seminars in Liver Disease”, 26 (1), 2006, s. 31–41, DOI: 10.1055/s-2006-933561, PMID: 16496231 (ang.).
  36. ↑ a b C. Canavan, K.R. Abrams, J. Mayberry, Meta-analysis: colorectal and small bowel cancer risk in patients with Crohn's disease, „Alimentary Pharmacology & Therapeutics”, 23 (8), 2006, s. 1097–1104, DOI: 10.1111/j.1365-2036.2006.02854.x, PMID: 16611269 (ang.).
  37. ↑ a b c d Witold Bartnik, Choroby jelita grubego. Choroba Leśniowskiego-Crohna, [w:] Stanisław J. Konturek (red.), Gastroenterologia i hepatologia kliniczna, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006, s. 387–400, ISBN 83-200-3188-5.
  38. ↑ A. Ekbom i inni, Increased risk of large-bowel cancer in Crohn's disease with colonic involvement, „The Lancet”, 336 (8711), 1990, s. 357–359, DOI: 10.1016/0140-6736(90)91889-i, PMID: 1975343 (ang.).
  39. ↑ a b c Małgorzata Degowska, Magdalena Pawlik, Grażyna Rydzewska, Manifestacja pozajelitowa i powikłania choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 73–89, ISBN 978-83-89825-53-7.
  40. ↑ Yamada 2008 ↓, s. 719–721.
  41. ↑ a b c d e f g Piotr Radwan, Leczenie farmakologiczne choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 113–130, ISBN 978-83-89825-53-7.
  42. ↑ Yamada 2008 ↓, s. 444–445.
  43. ↑ a b Janusz Milewski, Małgorzata Degowska, Grażyna Rydzewska, Rola i miejsce preparatów zawierających kwas 5-aminosalicylowy w leczeniu choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 131–145, ISBN 978-83-89825-53-7.
  44. ↑ E.F. Stange i inni, European evidence based consensus on the diagnosis and management of Crohn's disease: definitions and diagnosis, „Gut”, 55 Suppl 1, 2006, i1–i15, DOI: 10.1136/gut.2005.081950a, PMID: 16481628, PMCID: PMC1859998 (ang.).
  45. ↑ T.P. van Staa i inni, 5-Aminosalicylate use and colorectal cancer risk in inflammatory bowel disease: a large epidemiological study, „Gut”, 54 (11), 2005, s. 1573–1578, DOI: 10.1136/gut.2005.070896, PMID: 15994215, PMCID: PMC1774734 (ang.).
  46. ↑ Jeffrey Tang i inni, Mesalamine protects against colorectal cancer in inflammatory bowel disease, „Digestive Diseases and Sciences”, 55 (6), 2010, s. 1696–1703, DOI: 10.1007/s10620-009-0942-x, PMID: 19705280 (ang.).
  47. ↑ a b c Justyna Kotynia, Ewa Małecka-Panas, Leczenie biologiczne w przebiegu choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 165–176, ISBN 978-83-89825-53-7.
  48. ↑ Humira 20 mg solution for injection in pre-filled syringe [online], European Medicines Agency [dostęp 2020-03-14].
  49. ↑ Monika Wysocka, Choroba Leśniowskiego-Crohna: przełom w leczeniu [online], Puls Medycyny, 5 grudnia 2007 [zarchiwizowane z adresu 2013-05-03].
  50. ↑ William J. Sandborn i inni, Certolizumab pegol for the treatment of Crohn's disease, „The New England Journal of Medicine”, 357 (3), 2007, s. 228–238, DOI: 10.1056/NEJMoa067594, PMID: 17634458 (ang.).
  51. ↑ Study of Vedolizumab (MLN0002) in Patients With Moderate to Severe Crohn's Disease (GEMINI II, [w:] ClinicalTrials.gov [online], National Institutes of Health, NCT00790933 (ang.).
  52. ↑ Dulce Soler i inni, The binding specificity and selective antagonism of vedolizumab, an anti-alpha4beta7 integrin therapeutic antibody in development for inflammatory bowel diseases, „The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics”, 330 (3), 2009, s. 864–875, DOI: 10.1124/jpet.109.153973, PMID: 19509315 (ang.).
  53. ↑ Brian G. Feagan i inni, Treatment of active Crohn's disease with MLN0002, a humanized antibody to the alpha4beta7 integrin, „Clinical Gastroenterology and Hepatology”, 6 (12), 2008, s. 1370–1377, DOI: 10.1016/j.cgh.2008.06.007, PMID: 18829392 (ang.).
  54. ↑ a b Beata Stępień, Grażyna Rydzewska, Antybiotykoterapia w przebiegu choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 155–163, ISBN 978-83-89825-53-7.
  55. ↑ Yamada 2008 ↓, s. 446.
  56. ↑ C. Prantera i inni, Antibiotic treatment of Crohn's disease: results of a multicentre, double blind, randomized, placebo-controlled trial with rifaximin, „Alimentary Pharmacology & Therapeutics”, 23 (8), 2006, s. 1117–1125, DOI: 10.1111/j.1365-2036.2006.02879.x, PMID: 16611272 (ang.).
  57. ↑ David T. Rubin, Asher Kornblunth, Role of antibiotics in the management of inflammatory bowel disease: a review, „Reviews in Gastroenterological Disorders”, 5 Suppl 3, 2005, S10–S15, ISSN 1533-001X, PMID: 17713454 [dostęp 2020-03-12] (ang.).
  58. ↑ Piotr Krokowicz, Tomasz Banasiewicz, Rola leczenia chirugicznego w przebiegu choroby Leśniowskiego-Crohna, [w:] Grażyna Rydzewska, Ewa Małecka-Panas (red.), Choroba Leśniowskiego-Crohna – 100 lat diagnostyki i terapii, Poznań: Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2008, s. 209–231, ISBN 978-83-89825-53-7.
  59. ↑ Krzysztof Bielecki, Choroba Leśniowskiego-Crohna odbytu i odbytnicy, [w:] Krzysztof Bielecki, Adam Dziki (red.), Proktologia, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2000, s. 340–353, ISBN 978-83-20024-12-8.
  60. ↑ Yamada 2008 ↓, s. 449.
  61. ↑ Jill P. Smith i inni, Low-dose naltrexone therapy improves active Crohn's disease, „The American Journal of Gastroenterology”, 102 (4), 2007, s. 820–828, DOI: 10.1111/j.1572-0241.2007.01045.x, PMID: 17222320 (ang.).
  62. ↑ a b D. Brustolim i inni, A new chapter opens in anti-inflammatory treatments: the antidepressant bupropion lowers production of tumor necrosis factor-alpha and interferon-gamma in mice, „International Immunopharmacology”, 6 (6), 2006, s. 903–907, DOI: 10.1016/j.intimp.2005.12.007, PMID: 16644475 (ang.).
  63. ↑ Eric Lewin Altschuler, Richard E. Kast, Bupropion in psoriasis and atopic dermatitis: decreased tumor necrosis factor-alpha?, „Psychosomatic Medicine”, 65 (4), 2003, s. 719, DOI: 10.1097/01.psy.0000073874.55003.ee, PMID: 12883127 (ang.).
  64. ↑ Timna Naftali i inni, Treatment of Crohn's disease with cannabis: an observational study, „The Israel Medical Association Journal”, 13 (8), 2011, s. 455–458, PMID: 21910367 (ang.).
  65. ↑ Timna Naftali i inni, Cannabis induces a clinical response in patients with Crohn's disease: a prospective placebo-controlled study, „Clinical Gastroenterology and Hepatology: The Official Clinical Practice Journal of the American Gastroenterological Association”, 11 (10), 2013, 1276–1280.e1, DOI: 10.1016/j.cgh.2013.04.034, PMID: 23648372 (ang.).
  66. ↑ Robert K. Murray, Daryl K. Granner, Victor W. Rodwell, Biochemia Harpera ilustrowana, wyd. VI uaktualnione, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2008, s. 253, 709, ISBN 978-83-200-3573-5 (pol.).

Bibliografia

edytuj

Linki zewnętrzne

edytuj

  Przeczytaj ostrzeżenie dotyczące informacji medycznych i pokrewnych zamieszczonych w Wikipedii.

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Choroba_Crohna&oldid=73936018”