Jaworze (województwo śląskie)
Jaworze (niem. Ernsdorf, cz. Javoří) – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie bielskim, siedziba gminy Jaworze (obejmującej tylko tę miejscowość), na Śląsku Cieszyńskim. Powierzchnia wynosi 21,32 km², a liczba ludności 7299[1], co daje gęstość zaludnienia równą 342,4 osób na km².
| Artykuł |
49°47′35″N 18°57′01″E |
|---|---|
| - błąd |
39 m |
| WD |
49°48'0.0"N, 18°55'59.9"E, 49°49'N, 18°56'E |
| - błąd |
14 m |
| Odległość |
1522 m |
| wieś | |
 Siedziba Urzędu Gminy w Jaworzu | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2018) |
7299[1] |
| Strefa numeracyjna |
33 |
| Kod pocztowy |
43-384[2] |
| Tablice rejestracyjne |
SBI |
| SIMC |
0055290 |
Położenie na mapie gminy Jaworze  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu bielskiego  | |
 49°47′35″N 18°57′01″E/49,793056 18,950278
| |
| Strona internetowa | |
W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Jaworze. W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie bielskim. Przez Jaworze kursuje Komunikacja Beskidzka. W pobliżu granicy Bielska-Białej z Jaworzem kursują linie nr 7 i 16 z MZK Bielsko-Biała. Natomiast centralnie do Jaworza kursują linie 121 i 122 Komunikacji Beskidzkiej[3].
Mieści się tu Parafia Ewangelicko-Augsburska. Jej proboszczem w latach 1960–1995 był ks. radca Ryszard Janik[4]. Na terenie miejscowości funkcjonuje również zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego[5].
Części miejscowości Edytuj
Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju odnotowuje następujące części składowe gminy Jaworze:
- Błatnia (osada)
- Jaworze (wieś)
- Grabka (identyfikator: 0055366)
- Jaworze Dolne (0055308)
- Jaworze Górne (0055314)
- Jaworze Nałęże (0055320)
- Jaworze Średnie (0055337)
- Pelchrim (0055343)
Historia Edytuj
1300–1500 Edytuj
Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana została w łacińskim dokumencie Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis (Księga uposażeń biskupstwa wrocławskiego), spisanej za czasów biskupa Henryka z Wierzbna około 1305 w szeregu wsi zobowiązanych do płacenia dziesięciny biskupstwu we Wrocławiu, w postaci item in Javorse[6][7][8]. Zapis ten (brak określenia liczby łanów, z których będzie płacony podatek) wskazuje, że wieś była w początkowej fazie powstawania (na tzw. surowym korzeniu), co wiąże się z przeprowadzaną pod koniec XIII wieku na terytorium późniejszego Górnego Śląska wielką akcją osadniczą (tzw. łanowo-czynszową). Wieś politycznie znajdowała się wówczas w granicach utworzonego w 1290 r. piastowskiego (polskiego) księstwa cieszyńskiego, będącego od roku 1327 lennem Królestwa Czech, a od 1526 roku w wyniku objęcia tronu czeskiego przez Habsburgów wraz z regionem aż do 1918 roku w monarchii Habsburgów (potocznie Austrii).
Według tradycji budującej się wsi nazwę Jaworze, wziętej od nazwy drzewa jawor (Acer pseudoplatanus), nadała Wiola, córka księcia Mieszka cieszyńskiego.
- 1369 – książę cieszyński Przemysław I Noszak przejeżdżał przez Jaworze udając się do Łowicza na spotkanie z królem Kazimierzem Wielkim i Ludwikiem Węgierskim, gdzie wystąpił jako sojusznik Polski w przygotowanej wojnie o przyłączenie Śląska do Polski.
- 1410 – Bolesław I cieszyński ze swoim wojskiem drogą przez Jaworze ruszył pod Grunwald
- 1434 – pierwsze zapisane w dokumentach nazwisko właściciela – Mikołaj von Arnsdorf
- 1440 – zapis w księgach Uniwersytetu Jagiellońskiego imienia pierwszego studenta z Jaworza – Jan syn Andrzeja
1500–1800 Edytuj
- 1572 – powstało państwo bielskie, do którego zostało włączone Jaworze, podzielone odtąd na trzy dzielnice: Jaworze Dolne, Jaworze Górne i Jaworze Średnie, należące do trzech właścicieli: Jana, Melchiora i Aleksandra Jaworskich. Kolejnymi właścicielami Jaworza byli Piotr Górecki (1613–1631), Jan Bludowski do 1654, Centnerowie, Schlickowie, Starzyńscy, Klochowie
- 1654 – Habsburgowie przejęli Jaworze wraz z Księstwem Cieszyńskim
- 13 sierpnia 1683 – tzw. drogą solną przez Jaworze przemaszerowała pod dowództwem hetmana Mikołaja Sieniawskiego część armii polskiej zmierzającej pod Wiedeń
- 1701 – hrabia Arnold Leopold Laszowski nabył Jaworze Dolne od hrabiego Ferdynanda Henryka Sobka
- 1752 – Jaworze weszło w skład nowo powstałego księstwa bielskiego
- 1759 – syn Arnolda, Jerzy Ludwik Laszowski, kupił Jaworze Górne, później Średnie. Po jego śmierci wieś przejęła córka Julia, następnie jej brat Jerzy Adam, potem mąż Julii – Arnold Saint-Genois
- 1772 – przez Jaworze uciekała do Cieszyna tzw. „generalność” konfederatów barskich z marszałkiem Michałem Janem Pacem i biskupem Adamem Krasińskim. Do tej generalności przedzierał się tajny kurier spod Baru – Józef Wybicki, późniejszy autor hymnu narodowego.
- 1782 – wybudowano kościół ewangelicki
- 1798 – na wierzchołku wzgórza Goruszka (411 m.), znajdującym się w centrum Jaworza, baronowie Saint Genois d’Anneaucourt, ówcześni właściciele tej miejscowości, wybudowali glorietę. Na tę datę budowy wskazuje napis „1798” wyryty pod dachem na jednej z kolumn. W roku 2003 przeprowadzono remont kapitalny gloriety i uporządkowano rozległy park.
1800–1900 Edytuj
- 1802 – wybudowano kościół katolicki
- 1813 – pod Lipsk, w swoją ostatnią drogę przez Jaworze jechał książę Józef Poniatowski z resztkami wiernych ułanów, wśród których był Kazimierz Brodziński zachwycający się w swoich pamiętnikach porządkiem, czystością, oświatą i przywiązaniem do polskości ludu cieszyńskiego.
- 1862 – Śląski Urząd Krajowy w Opawie zatwierdził Jaworze jako uzdrowisko. Maurycy Saint Genois i jego syn Filip wybudowali pomieszczenia uzdrowiskowe i otworzyli atrakcyjny przypałacowy park dla kuracjuszy. Pierwszym znanym kuracjuszem leczącym się tutaj był Karol Szajnocha.
- 1870–1890 Jaworze rozkwitło jako uzdrowisko. Leczono w nim choroby układu oddechowego, pokarmowego, nerwowego oraz krążenia. Odkrywcą i propagatorem Jaworza jako uzdrowiska był Wincenty Pol. Wraz z Polem w Jaworzu przebywali m.in. malarz Aleksander Kotsis oraz profesor Fryderyk Skobel. Gościł też w uzdrowisku Jan Karłowicz.
- 1873 – powstała Ochotnicza Straż Pożarna
- 1888 – 1 czerwca otwarto linię kolejową Cieszyn – Bielsko jako część Kolei Miast Morawsko-Śląskich; powstała stacja na obrzeżu Jaworza i Jasienicy
- 1896 – wakacje spędziła tutaj Maria Konopnicka.
- koniec XIX wieku – materiały do pracy o kościołach drewnianych na Śląsku zbierał w Jaworzu ks. Józef Londzin.
od 1900 Edytuj
- 1900 – według austriackiego spisu ludności w 258 budynkach w Jaworzu na obszarze 2213 hektarów mieszkało 2289 osób, co dawało gęstość zaludnienia równą 103,4 os./km². z tego 1126 (49,2%) mieszkańców było katolikami, 1127 (49,2%) ewangelikami a 36 (1,6%) wyznawcami judaizmu, 2135 (93,3%) było polsko-, 133 (5,8%) niemiecko- a 14 (0,6%) czeskojęzycznymi. Z 2289 osób 907 mieszkało w Jaworzu Dolnym, 693 w Jaworzu Średnim, 398 w Jaworzu Górnym, 193 w Nałężu, 75 na Błatni, a 23 na Pielgrzymie[9].
- 1902 – założono szkołę w Jaworzu-Nałężu.
- 1906 – Jaworze kupił hrabia Jan Larisch. Utrata statusu uzdrowiska[10].
- 1910 – otwarto polską szkołę w Jaworzu Średnim; Kolejny spis, w porównaniu do roku 1900 liczba budynków wzrosła o 15 a mieszkańców zmalała o 47[11].
- 1918 – część budynków i urządzeń zdrojowych przejął dr Zygmunt Czop i kontynuował tradycje uzdrowiskowe.
- Po zakończeniu I wojny światowej tereny, na których leży miejscowość – Śląsk Cieszyński stał się punktem sporu pomiędzy Polską i Czechosłowacją. W 1918 roku na bazie Straży Obywatelskiej miejscowi Polacy utworzyli lokalny oddział Milicji Polskiej Śląska Cieszyńskiego, który podlegał organizacyjnie 11 kompanii w Bielsku[12].
- 1927–1930 – Jerzy Czop, syn Zygmunta, wybudował nowy zakład leczniczy. Zakład ten działał do wybuchu II wojny światowej. Przebywała tutaj wielokrotnie Maria Dąbrowska, przebywali i leczyli się Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Stanisław Ligoń, Mira Zimińska-Sygietyńska, Zofia Kossak-Szczucka, Gustaw Morcinek oraz Jan Parandowski, który tutaj kończył pisać „Dysk olimpijski”. Przyjeżdżali tu później pisarz Jerzy Zawieyski, poetka Janina Siwkowska, kompozytor i publicysta Stefan Kisielewski (słynny „Kisiel”) oraz matematyk Wacław Sierpiński. Uzdrowisko odwiedził też Melchior Wańkowicz, który w książce Ziele na kraterze z humorem przedstawił reguły obowiązujące kuracjuszy w zakładzie doktora Czopa[13]. W Jaworzu miał willę premier Janusz Jędrzejewicz, przyjeżdżał też jego brat – minister oświaty profesor Wacław Jędrzejewicz. Bywali tu i inni ówcześni ministrowie, Julian Eberhardt i Władysław Zawadzki, a także były premier Ignacy Daszyński oraz Jan Piłsudski – brat marszałka Józefa. Jednym ze stałych gości odwiedzających uzdrowisko był polski geolog, zajmujący się głównie budową geologiczną Karpat, prof. Władysław Szajnocha, który w 1928 r. został pochowany na jaworzańskim cmentarzu katolickim, a następnie spoczął w rodzinnym Lwowie na Cmentarzu Łyczakowskim.
- 1945 – wojenne przemarsze wojsk zakończyły oddziały Armii Czerwonej pod dowództwem generała Andrieja Greczki.
- Po wojnie tradycje uzdrowiskowe kontynuował Beskidzki Zespół Leczniczo Rehabilitacyjny w Jaworzu. Jego pierwszą dyrektorką była dr med. Maria Niżegorodcew, która skupiła zespół polskich specjalistów do walki z gruźlicą płuc. Pracowali tutaj profesorowie: S. Grochmak, Fr. Groer, M. Ciećkiewicz i S. Hornung. Wypracowane tu metody leczenia zostały rozszerzone na cały kraj.
- 1956 – otwarto Kino w Jaworzu.
- 1978 – zamknięto szkołę w Jaworzu Nałężu[14].
- 2014 – otwarto Muzeum Fauny i Flory w Jaworzu[15].
Zabytki Edytuj
- pałac z końca XVIII wieku z parkiem o powierzchni 6 ha;
- kościół ewangelicki z 1782 r., obok kościoła plebania z końca XVIII w.;
- kościół katolicki pw. Opatrzności Bożej z lat 1800–1802, później dwukrotnie rozbudowany; obok cmentarz z klasycystycznym mauzoleum Laschowskich i płytami nagrobnymi członków rodziny Saint-Genois z XIX w.;
- zabudowania tzw. Dolnego Dworu u podnóży Młyńskiej Kępy;
- murowane budynki XIX-wieczne tzw. Górnego Folwarku;
- glorieta z 1798 r. na wzgórzu Goruszka[16].
Nieistniejące już budynki Edytuj
- Zakład wodoleczniczy i borowinowy. Willa „Marya” – zniszczony podczas niemieckiej okupacji[17].
- Basen publiczny, w którego miejscu znajduje się teraz boisko[18][19].
Wspólnoty wyznaniowe Edytuj
Katolicyzm Edytuj
Protestantyzm Edytuj
Komunikacja Edytuj
Miejscowość obsługiwana jest przez linie 121, 122, 123, 124, 125, 126 Komunikacji Beskidzkiej[22].
Jaworze położone jest na szlaku linii kolejowej nr 190, łączącej Bielsko-Białą z Cieszynem. Na granicy z Jasienicą zlokalizowana jest nieczynna stacja kolejowa Jaworze Jasienica. Na odcinku tym przewozy pozostają zawieszone od 10 stycznia 2009[23]. Planowane jest przywrócenie ruchu kolejowego na trasie w ramach projektu Rewitalizacja linii kolejowej nr 190 na odcinku Skoczów – Bielsko-Biała jako niezbędny element połączenia Śląska Cieszyńskiego z Krakowem (Cieszyn – Skoczów – Bielsko-Biała – Wadowice – Kraków)[24].
Kultura Edytuj
Działalnością kulturalną na terenie wsi zajmuje się powstały w 2004 Ośrodek Promocji Gminy Jaworze. Zajmuje się on pracą na rzecz rozwoju kultury, sztuki, jak również zachowania dziedzictwa kulturowego[25]. Prowadzi szereg imprez cyklicznych[26], jak również zajęcia i warsztaty[27]. Odbywają się spotkania[28], koncerty[29], konkursy[30] oraz obchody świąt narodowych[31], pod jego egidą działa także kino letnie[32].
Ośrodek Promocji Gminy Jaworze prowadzi także Galerię Sztuki na Zdrojowej, działającą od 2008 i organizującą wystawy, wernisaże, warsztaty, spotkania i prelekcje, a także pokazy filmów i koncerty[33]. W siedzibie galerii działa Punkt Informacji Turystycznej[34].
Przy miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej od jesieni 2003 funkcjonuje Zespół Regionalny „Jaworze”, przedstawiający folklor Śląska Cieszyńskiego. Występuje w kraju i za granicą, bierze udział w konkursach i przeglądach zespołów. Jest on również współorganizatorem licznych imprez prezentujących kulturę ludową regionu[35].
W 2003 powstała Orkiestra Dęta „Glorietta”, występująca podczas miejscowych uroczystości, czy obchodach rocznic narodowych. Uczestniczy w konkursach i festiwalach[36].
Przy ul. Wapienickiej działa Muzeum Fauny i Flory Morskiej i Śródlądowej. Powstało w 1969 i początkowo jego siedziba znajdowała się w budynku Szkoły Podstawowej nr 2, w 2014 zbiory zostały przeniesione do nowo wybudowanego obiektu. Prezentuje zbiory z zakresu fauny i flory wodnej, współpracuje z Instytutem Biologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie[37].
Edukacja Edytuj
Przedszkola Edytuj
Szkoły podstawowe Edytuj
- Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Dąbrowskiej[40].
- Szkoła Podstawowa nr 2 im. gen. broni Stanisława Maczka[41].
Od 1902 do 1978 roku istniała także Szkoła Podstawowa nr 2 w Jaworzu Nałężu[42][14].
Sport i rekreacja Edytuj
Na terenie Jaworza działa klub piłkarski GKS „Czarni” Jaworze, który obecnie występuje w Bielskiej Lidze Okręgowej. Największymi sukcesami klubu są mistrzostwa Klasy A w sezonach 2013/2014 oraz 2016/2017.
W Jaworzu działają również kluby ŁKS „X-10” Jaworze oraz UKS „Dziesiątka” Jaworze, święcące sukcesy w łucznictwie sportowym.
Turystyka Edytuj
Przez miejscowość przechodzą następujące trasy rowerowe:
- Międzynarodowy Szlak Rowerowy Greenways Kraków – Morawy – Wiedeń
niebieska trasa rowerowa nr 12 – Jaworze – Górki Wielkie – Ustroń (22 km)
czerwona trasa rowerowa nr 192 – Strumień – Jaworze
a także piesze szlaki turystyczne:
Jaworze – Przykra (Beskid Śląski) – Błatnia – Klimczok
Jaworze Nałęże – Wielka Cisowa – Błatnia (do 2010 r. szlak zaczynał się w Jasienicy i biegł do Nałęża przez Biery)[43]
Przypisy Edytuj
- ↑ a b Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan na 2018.
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 386 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Plan linii komunikacyjnych organizowanych przez Beskidzki Związek Powiatowo-Gminny ważny od 1 kwietnia 2023, Komunikacja Beskidzka [dostęp 2023-06-24] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).
- ↑ Zmarł ks. radca Ryszard Janik – honorowy członek PTEw. ptew.org.pl, 28 listopada 2018. [dostęp 2018-12-03].
- ↑ a b Zbory, adwent.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Śląsk Cieszyński w średniowieczu (do 1528). Idzi Panic (redakcja). Cieszyn: Starostwo Powiatowe w Cieszynie, 2010, s. 296. ISBN 978-83-926929-3-5.
- ↑ Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis online.
- ↑ H. Markgraf, J. W. Schulte, „Codex Diplomaticus Silesiae T.14 Liber Fundationis Episcopatus Vratislaviensis”, Breslau 1889.
- ↑ Gemeindelexikon der im Reichsrate vertretenen Königreiche und Länder, bearbeitet auf Grund der Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1900, XI. Schlesien. Wien: 1906. (niem.).
- ↑ Śląsk: inwestują w infrastrukturę uzdrowiskową.
- ↑ Ludwig Patryn (ed): Die Ergebnisse der Volkszählung vom 31. Dezember 1910 in Schlesien. Troppau: 1912. (niem.).
- ↑ Szczurek 1933 ↓, s. 32–37.
- ↑ Mirosław Barański: Beskid Śląski. Pasma Klimczoka i Równicy, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa 1995, ISBN 83-7005-360-2.
- ↑ a b Jadwiga Roik, Szkoła Ludowa w Jaworzu Nałężu, [w:] Jadwiga Roik i Józef Czader (red.), Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków, web.archive.org [dostęp 2023-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-22] (pol.).
- ↑ Wykonanie: WizjaNet(R): www.wizja.net, Morskie muzeum w Jaworzu – www.beskidzka24.pl, www.beskidzka24.pl [dostęp 2017-09-28] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-29].
- ↑ Mirosław Barański: Beskid Śląski. Przewodnik. Wyd. II. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2019, s. 400–401. ISBN 978-83-8122-015-6.
- ↑ Jadwiga Roik, Historia Uzdrowiska Jaworze, DOI: 10.7717/peerj.9467/supp-3 [dostęp 2023-07-01] [zarchiwizowane 2023-07-01] (pol.).
- ↑ Z basenu zrobią... boisko, OX.pl [dostęp 2023-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2023-07-06] (pol.).
- ↑ Jadwiga Roik, Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków, web.archive.org [dostęp 2023-07-02] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-22].
- ↑ Opatrzności Bożej (Jaworze), diecezja.bielsko.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Jaworze, luteranie.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Obszar komunikacyjny, komunikacjabeskidzka.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Jaworze Jasienica, kolejcieszyn.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Linia kolejowa Bielsko-Biała – Cieszyn na liście podstawowej Kolej+, rynek-kolejowy.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Profil, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Imprezy cykliczne, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Zajęcia/warsztaty. opgj.pl. [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Spotkania, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Koncerty, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Konkursy, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Święta narodowe, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Kino letnie, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ O Galerii Na Zdrojowej, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Turystyka (Galeria Na Zdrojowej), opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Zespół Regionalny Jaworze, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Orkiestra Dęta Glorieta, opgj.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ O muzeum, muzeum.jaworze.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Kontakt, przedszkolenr1 [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Kontakt, przedszkolenr2.jaworze.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Szkoła Podstawowa nr 1 im. Marii Dąbrowskiej w Jaworzu, sp1jaworze.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Szkoła Podstawowa nr 2 w Jaworzu im. gen. broni Stanisława Maczka, sp2jaworze.pl [dostęp 2023-06-19].
- ↑ Ośrodek Promocji Gminy Jaworze, opgj.pl, listopad 2016 [zarchiwizowane z adresu 2023-06-24] (pol.).
- ↑ Mirosław Barański: Beskid Śląski. Przewodnik, wyd. II, Oficyna Wydawnicza REWASZ, Pruszków 2019, ISBN 978-83-8122-015-6, s. 369.
Bibliografia Edytuj
- Jadwiga Roik: Dzieje Jaworza na przestrzeni wieków. Jaworze: Wydawnictwo Regio, 2010. ISBN 978-83-930726-0-6.
- Jerzy Szczurek: Z wielkich dni Śląska Cieszyńskiego. O milicjach ludowych w latach 1918–1920. Cieszyn: Nakładem Grupy Związku Powstańców Śląskich w Cieszynie, 1933.
Linki zewnętrzne Edytuj
- Oficjalna strona Jaworza
- Jaworze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. III: Haag – Kępy, Warszawa 1882, s. 531.
- Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona