Ordynacja rodowa

(Przekierowano z Ordynacja)

Ordynacja rodowa, powiernictwo rodowe, fideikomis familijny (łac. fidei commissum „w wiarygodne ręce oddaje”) – majątek ziemski rządzący się swoimi własnymi prawami dotyczącymi dziedziczenia, posiadający swój własny statut (akt fundacyjny), zapobiegający rozdrobnieniu dóbr.

Ordynacja stanowiła rozległy majątek ziemski będący jednocześnie odrębną jednostką administracyjno-terytorialną w systemie feudalnym, którą zarządzał fideikomisarz (powiernik fideikomisu), który nie był właścicielem majątku, lecz jego powiernikiem, a więc nie mógł nim swobodnie dysponować. Z reguły fideikomisarzem był najstarszy syn. Pozostałe rodzeństwo (dzieci właściciela-powiernika) nie dysponowały dobrami ziemskimi. Otrzymywało jedynie posag (córki) oraz odpowiednie wykształcenie (synowie). Wykształcenie i szlacheckie pochodzenie umożliwiało ubieganie się o stanowiska państwowe lub wojskowe. Na starość rodzeństwo mogło powrócić i przebywać w dobrach fideikomisu (swoista rodzinna emerytura). W obrębie ordynacji mogło znajdować się nawet kilkanaście miast i kilkadziesiąt wsi, a także małe majątki drobnej i zależnej szlachty służebnej.

Historia

edytuj

Fideikomisy familijne zaczęły powstawać w okresie późnego średniowiecza. Bezpośrednią przyczyną ich rozwoju była tendencja do przeciwdziałania rozdrobnieniu fortun arystokratycznych i do utrzymania splendoru rodu. Instytucja ta po raz pierwszy pojawiła się w rządzonej przez Habsburgów Hiszpanii, gdzie nazywana była mayorazgo. Tam też wydano pierwsze regulacje prawne dotyczące tworzenia fideikomisów (Leyes de Toro 1505). Od XVII w. ordynacje rodowe (fideikomisy) rozpowszechniły się w reszcie Europy. W XVIII i XIX w. były bardzo popularną formą powiernictw rodzinnych w Niemczech, Austrii i Rosji. W Prusach Wschodnich był to częsty sposób zapobiegania rozdrobnieniu dużych majątków ziemskich. W 1919 w Niemczech było około 1300 fideikomisów. Przykładem fideikomisu był Friedrichstein hrabiów Dönhoff (od 1859). Po zniesieniu fideikomisów wiele majątków zostało rozparcelowanych.

W I Rzeczypospolitej fideikomisy przyjęły się w XVI w., ale miały charakter wyjątkowy, gdyż godziły w ustrój państwa. Ordynacje tworzono dla ugruntowania znaczenia rodów magnackich, z których najbardziej znani są Zamoyscy i Radziwiłłowie. Statut ordynacji rodowej proponowany był najczęściej przez właściciela-fundatora i wymagał zatwierdzenia przez Sejm. Ordynacja nie mogła być sprzedana, darowana ani podzielona między kilku spadkobierców, lecz zawsze przechodziła w drodze dziedziczenia w całości na określoną osobę, z reguły na najstarszego syna. Kobiety nie mogły być ordynatami. Ordynat był obowiązany w razie potrzeby utrzymywać członków swojej najbliższej rodziny. Nie miał prawa uszczuplać majątku, a w razie niewypełniania obowiązków statutowych mógł zostać pozbawiony powiernictwa na rzecz następcy lub rodziny.

Ordynacje rodowe utworzone za I Rzeczypospolitej przetrwały jej upadek i w XIX wieku funkcjonowały we wszystkich trzech zaborach. Władze zaborcze pozwoliły również tworzyć nowe ordynacje. Powstawały one według prawa obowiązującego w danym państwie i zwykle musiały być zatwierdzone przez panującego. Z czasem w ramach represji zaborcy tworzyli tzw. donacje, zorganizowane na wzór ordynacji, ale przeznaczone wyłącznie dla zasłużonych urzędników i ziemian niemieckich i rosyjskich. Tworzono je na ziemiach polskich z dóbr państwowych i skonfiskowanych majątków prywatnych. Dziedziczenie w nich odbywało się na zasadzie majoratu, co miało zabezpieczyć je przed rozdrobnieniem i powrotem w ręce polskiego ziemiaństwa. II Rzeczpospolita już w 1919 zniosła donacje i przejęła te majątki na własność państwa[1].

Znoszenie ordynacji w Polsce i Europie

edytuj

We Francji ordynacje rodowe zniósł Kodeks Napoleona z 1807 roku.

W 1918 w następstwie upadku Cesarstwa Rosyjskiego i postanowień Traktatu ryskiego przestały istnieć ordynacje, które znalazły się na terytorium Związku Radzieckiego. Przetrwały natomiast te, które znalazły się na terytorium Polski, Litwy i Łotwy. Reformy rolne w tych krajach znacznie uszczupliły stan posiadania i uprzywilejowanie tych majątków. Zakazano też tworzenia nowych ordynacji.

W Danii, choć zapowiadała to już konstytucja w 1848 roku, dopiero specjalną ustawą z 1919(inne języki) roku zniesiono pozostałe feudalne hrabstwa i baronie oraz rodzinne fideikomisy - było ich wtedy w królestwie 74.

W Polsce ostateczny kres ordynacji rodowych nadszedł w latach trzydziestych i czterdziestych XX wieku. Ustawa z dnia 13 lipca 1939 roku nakreśliła ramy prawne znoszenia ordynacji[2]. Zgodnie z postanowieniem ustawy ordynacje miały być stopniowo znoszone – albo na wniosek ordynata albo na wniosek wojewody, nawet bez zgody ordynata. Postępowanie przeprowadzano przed sądem. Zgodnie z ustawą z chwilą orzeczenia likwidacji ordynacji, właścicielem wszystkich dóbr stawał się jej ostatni ordynat – jego bezpośredniemu potencjalnemu sukcesorowi przysługiwało odszkodowanie wysokości 1/5 majątku ordynacji. Prawa innych osób wygaszano bez odszkodowania. Na likwidację ordynacji założonych przed 1795 rokiem aktami ustawodawczymi Państwa Polskiego (a więc nie śląskich) albo takich związanych z dobrami kulturalnymi albo których powierzchnia lasów przekraczała 2500 hektarów wymagano zgody Rady Ministrów - była więc to furtka do potencjalnego utrzymania ordynacji zamojskiej, ordynacji Radziwiłłów oraz pińczowskiej. Ze względu na wybuch II wojny światowej postanowienia ustawy nie zdążyły być wykorzystane w praktyce.

Na przełomie 1939 i 1940 roku, gdy wschodnie tereny Polski stały się częścią Związku Radzieckiego, wszystkie znajdujące się tam latyfundia upaństwowiono. Ordynacje na pozostałych ziemiach polskich istniały do 1944. Uległy rozwiązaniu na podstawie dekretu o reformie rolnej, choć wcielanie go w życie trwało do 1945 roku.

W Niemczech i Austrii ustawowo zniesiono fideikomisy ustawą z 1938 roku. Zgodnie z prawem ordynacje wygasały z dniem 1 stycznia 1939 roku, ale pozwolono ówczesnym ordynatom na zachowanie dożywotnich praw, regulując sprawy spadkowe po ich śmierci. Jeszcze w 2007 ciągnęły się sprawy spadkowe niektórych z nich, choć ordynacje jako takie już nie istnieją.

W Anglii i Walii tamtejsze ordynacje tzw. ‘fee tails’ zostały zniesione w 1925 roku. W Szkocji wszystkie ordynacje zniesiono razem z resztkami feudalizmu w 2000 roku, a w Irlandii formalnie i natychmiastowo w 2009 roku.

W Szwecji ordynacje istniały do 1963 roku, gdy przegłosowano ich wygaszanie z dniem 1 stycznia 1964 r. wraz ze śmiercią ówczesnych ordynatów. Było ich wtedy około 200 w całym kraju. Zgodnie z ustawą rząd Szwecji pozwolił na dalsze istnienie pięciu ordynacji, ze względu na ich szczególne znaczenie historyczne. W 2006 roku ciągle istniało ponadto 19 innych ordynacji.

Formy ordynacji

edytuj
  • seniorat – zasada dziedziczenia ordynacji przez najstarszego członka rodu, bez względu na stopień pokrewieństwa ze zmarłym.
  • majorat – zasada przewidująca dziedziczenie ordynacji przez najstarszego syna lub najbliższego krewnego w przypadku braku potomków zmarłego.
  • minorat – zasada przewidująca dziedziczenie ordynacji przez młodszego syna zmarłego.
  • primogenitura – zasada dziedziczenia ordynacji przez pierworodnego syna zmarłego.
  • sekundogenitura – zasada dziedziczenia ordynacji przez drugiego, młodszego syna zmarłego.

Ordynacje rodowe w I Rzeczypospolitej

edytuj

Ordynacje założone przez polskie rody w okresie zaborów

edytuj

Zabór austriacki

edytuj

Zabór pruski

edytuj
  • Ordynacje Skaryszewska i Kozłowska Zboińskich – założone w 1785 przez Augusta Zboińskiego, w 1890 rozwiązane
  • ordynacja przygodzicka Radziwiłłów – założona w 1796 przez Michała Hieronima Radziwiłła, zatwierdzona w 1873, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • ordynacja obrzycka Raczyńskich – założona w 1825 przez Atanazego Raczyńskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Kwilecka Kwileckich – założona w 1848, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej.
  • Ordynacja Jarocińska Radolińskich – założona ok. 1850 przez Władysława Radolińskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Taczanowska Taczanowskich – założona w 1856 przez Alfonsa Taczanowskiego – zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Niegolewska Niegolewskich – założona jako minorat przez Andrzeja Niegolewskiego – zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja na Iwnie Mileżyńskich – zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Wróblewska Kwileckich – w posiadaniu rodziny Kwileckich, potem Węsierskich-Kwileckich, znowu Kwileckich -zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Kobylnicka Twardowskich – założona testamentem w 1859 przez Dobrogosta Macieja Twardowskiego, zatwierdzona przez króla Prus w 1860 roku dla jego syna Teodora Pawła Twardowskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Smogulecka Hutten-Czapskich – założona w 1861 przez Eleonorę z Mielżyńskich Hutten-Czapską dla jej syna Bogdana Hutten-Czapskiego, rozwiązana przez bezdzietnego I ordynata w 1930 roku.
  • Ordynacja Próchnowska Potulickich-Skórzewskich – założona w 1875 przez Emilię z Goetzendorf-Grafowskich Skórzewską dla Zygmunta Potulickiego, który przyjął nazwisko Potulicki-Skórzewski, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja na Radomicach-Czerniejewie Skórzewskich – założona w 1885, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja na Łabiszynie Skórzewskich – zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacje na Posadowie i Lwówku Łąckich – ordynacje założone kolejno w 1890 na Posadowie i w 1892 na Lwówku przez Władysława Łąckiego, dziedziczone na zasadzie majoratu, po wymarciu rodziny Łąckich w 1937 majątki rozwiązanych ordynacji przeszły na własność Jana i Feliksa Tyszkiewicz-Łąckich
  • Ordynacja Gołuchowska Czartoryskich – założona w 1893 przez Izabellę z Czartoryskich Działyńską dla Witolda Czartoryskiego

Zabór rosyjski

edytuj
  • Ordynacja na Kurmen Komorowskich – istniała do 1920
  • Ordynacja Lachowicka Kossakowskich – istniała do 1939 roku
  • Ordynacja Międzyrzecka Czartoryskich, później Potockich – rozwiązana w 1944 roku
  • Ordynacja Opinogórska Krasińskich – założona w 1844 przez Wincentego Krasińskiego, zlikwidowana w 1945 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Birżańska Tyszkiewiczów – założona w 1860, istniała do 1940
  • Ordynacja Massalańska Bispingów h. wł. – ufundowana przez siostry Aleksandrę z Bispingów-Swetchinową i Józefę z Bispingów- Woyczyńską dla wnuka ich brata stryjecznego Aleksandra Bispinga, zatwierdzona ukazem carskim w 1853 roku, istniała do 1939
  • Ordynacja Dawidgródecka Radziwiłłów – istniała do 1939 roku
  • Ordynacja Rakliska Houlwattów – istniała do 1939 roku
  • Ordynacja Teplicka Potockich – założona przez Aleksandrę Potocką dla Konstantego Józefa Potockiego, istniała do 1920
  • Ordynacja Zatrocka Tyszkiewiczów – założona w 1901 przez Józefa Tyszkiewicza, istniała do 1940
  • Ordynacja Kozłowiecka Zamoyskich – założona w 1903 przez Konstantego Zamoyskiego, zlikwidowana w 1944 w wyniku reformy rolnej
  • Ordynacja Roska Branickich – założona w 1910 na mocy testamentu Stefana Potockiego, przestała faktycznie istnieć po 1920 roku, gdy większa jej część znalazła się w ZSRR, a reszta majątku uległa wyprzedaży i parcelacji, formalnie dotrwała do 1939
  • Ordynacja zasławska Sanguszków – założona w 1907 istniała do 1920
  • Ordynacja Tyzenhauzska Przeździeckich – założona w 1913, istniała do 1920
  • Ordynacja Antonińska Potockich – założona w 1913 roku przez Józefa Mikołaja Potockiego dla jego syna Romana, liczyła ok. 25 000 hektarów ziemi. Ordynacja miała obowiązywać po śmierci fundatora. Postanowienia te nigdy nie weszły w życie, z powodu utraty większości majątku przez Potockich w 1920 roku.
  • Ordynacja Korecka Potockich – założona w 1913 roku przez Józefa Mikołaja Potockiego dla jego drugiego syna Józefa Alfreda, liczyła ok. 24 000 hektarów ziemi. Ordynacja miała obowiązywać po śmierci fundatora. Postanowienia te nigdy nie weszły w życie, z powodu utraty większości majątku przez Potockich w 1920 roku.

Po stłumieniu Powstania Listopadowego władze carskie nadały część skonfiskowanych dóbr jako donacje rosyjskim generałom. Miałby one być dziedziczone wyłącznie w linii męskiej na zasadzie majoratu, co miało sprawić, że nie dostaną się w polskie ręce ani poprzez dziedziczenie, ani poprzez parcelację. Donacje te zostały przejęte przez polskie państwo i zniesione bez odszkodowania w 1920 roku. Były to (m.in.):

  • donacja na Uniejowie rodziny von Toll
  • donacja na Kozienicach rodziny von Dehnów
  • donacja na Dziardoniach i Grabkowie rodziny von Kaufmannów
  • donacja na Poniatowej utworzona w 1871 dla generała Filipa Kannabicha (1804-1874) byłego gubernatora twierdzy Zamość i Dęblin[3].

Ordynacje rodowe polskich rodzin szlacheckich

edytuj

Śląsk

edytuj
  • Ordynacja Mysłowicka Mieroszewskich – założona w 1678 przez Jana Mieroszewskiego, zatwierdzona w 1679 przez cesarz Leopolda I Habsburga, zmieniona w 1839 przez Aleksandra Mieroszewskiego w ordynację pieniężną istniejącą do śmierci ostatniego ordynata w 1915, podczas gdy właścicielami (formalnie dierżawcami wieczystymi) majątku ziemskiego byli Thiele-Wincklerowie
  • Ordynacja Pilchowicka Węgierskich – założona w 1785 przez Józefa Węgierskiego dla Antoniego Węgierskiego, w tym samym roku zatwierdzona przez króla Prus Fryderyka II, w 1831 po śmierci Fryderyka Węgierskiego stała się powodem sporów majątkowych jego spadkobierców i uległa rozwiązaniu, w 1837 dobra ziemskie po zlikwidowanej ordynacji zakupił Fryderyk Adrian de Limburg-Stirum.
  • Fideikomis na Krzyżanowicach, Grabówce, Kuchelnej i Pszowie Lichnowskich – założony w 1788 przez Jana Karola Lichnowskiego, istniał do 1941
  • Fideikomis na Przyszowicach Raczków – założony w 1871 przez Guido Raczka

Fideikomisy rodów niemieckich, od 1918 lub 1945 roku na ziemiach RP

edytuj

Pomorze

edytuj
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Wielkopolska

edytuj

Śląsk i Łużyce

edytuj
  • Fideikomis na Księstwie Pszczyńskim von Promnitzów, później von Anhaltów-Köthen i von Hochbergów – założony w 1561 przez Baltazara von Promnitza, w 1765 odziedziczony przez Fryderyka Erdmanna von Anhalt-Köthen, w 1846 odziedziczony przez Jana Henryka X von Hochberga, rozwiązany w 1937 ustawą Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej
  • Fideikomis na Jelczu von Saurmów – założony w 1569 przez Walentego von Saurma, zatwierdzony przez cesarza Maksymiliana II Habsburga w 1570 i biskupa wrocławskiego Andrzeja von Jerina w 1586
  • Majorat na Głogówku von Oppersdorffów – założony w 1642 przez Jana Jerzego von Oppersdorffa, istniał do 1945 roku
  • Majorat na Oleśnie, Żyrowej, Woźnikach i Nowej Cerekwi von Gaschinów von und zu Rosenberg – założony przez Melchiora Ferdynanda von Gaschina, w 1663 zatwierdzony przez cesarza Leopolda I Habsburga
  • Fideikomis na Księstwie Oleśnickim von Wirtembergów-Oels – założony w 1673 przez Elżbietę Marię z Podiebradów, zatwierdzony przez cesarza w 1675
  • Fideikomis na Goszczu von Reichenbachów – założony w 1747, zatwierdzony w 1749 przez króla pruskiego Fryderyka II Hohenzollerna, istniał do 1945
  • Majorat na Pławniowicach, Rudzie i Biskupicach von Stechowów, później von Ballestremów – założony w 1751 przez Wolfganga von Stechowa, zatwierdzony przez króla Prus w 1752, w 1798 odziedziczony przez Karola Franciszka von Ballestrema, istniał do 1945
  • Fideikomis na Zawidowie i Rybarzowicach von Einsiedlów – założony w 1761
  • Majorat na Sycowie Bironów von Curland – założony w 1769 roku przez młodszego syna Ernesta Jana Birona, Karola Ernesta von Birona, istniał do 1945 roku
  • Fideikomis na Książu von Hochbergów – założony w 1772 przez Jana Henryka V von Hochberga, istniał do 1941
  • Majorat na Gaworzycach von Tschammerów – założony w 1784 przez Heinricha Ernsta Karla Wilhelma von Tschammera, istniał do 1945
  • Majorat na Turawie von Garnierów – założony w 1794 przez Annę Barbarę von Garnier, odziedziczony w 1804 przez Franciszka Ksawerego von Garniera, istniał do 1945
  • Majorat na Dziewinie von Schweinitzów – założony w 1798 przez Hansa Caspara von Schweinitza, istniał do 1945
  • Majorat na Sławięcicach, Bytkowie i Szumiradzie von Hohenlohe-Ingelfingenów – założony w 1799 przez Fryderyka Ludwika von Hohenlohe-Ingelfingena
  • Majorat na Dobrej von Seherr-Thossów – założony w 1800 przez Heinricha von Seherr-Thossa, istniał do 1945
  • Fideikomis na Oleśnicy Małej, Biskupicach, Śliwicach i Bielawie – założony w 1823 przez feldmarszałka Ludwiga Yorck von Wartenburg, po 1830 podzielony na dwie odrębne części: Mała Oława i Śliwice
  • Majorat na Księstwie Cieszyńskim von Habsburgów-Lothringen – założony w 1826 przez Karola Ludwika Habsburga, istniał do 1918
  • Fideikomis na Ujeździe i Bycinie von Hohenlohe-Ingelfingenów – założony w 1839 przez Augusta von Hohenlohe-Ingelfingena
  • Fideikomis na Krzyżowej von Moltków – założony w 1868 przez Helmuta Karla Bernharda von Moltke
  • Majorat na Księstwie Raciborskim von Ratiborów – założony przez Wiktora Maurycego Karola von Hohenlohe-Schillingsfürsta, istniał do 1945
  • Fideikomis na Zagórzu Śląskim von Zedlitzów – założony w 1888 przez Maxa Ferdynanda von Zedlitz und Neukirch, istniał do 1945
  • Fideikomis na Starych Tarnowicach i Reptach Hencklów von Donnersmarck – założony w 1891 przez Guido Henckla von Donnersmarcka
  • Majorat na Katowicach von Tiele-Wincklerów – założony w 1892 przez Huberta Gustawa von Tiele-Wincklera, obejmował posiadłości ziemskie rodziny von Tiele-Wincklerów w powiatach katowickim, prudnickim, pszczyńskim, bytomskim, rybnickim i olesneńskim
  • Fideikomis na Czarnym Borze von Portatiusów – założony w 1893 przez Hansa von Portatiusa
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Warmia i Mazury

edytuj
  • Majorat na Friedrichstein von Dönhoffów, założony w 1666 roku, istniał do 1945 roku.
  • Majorat na Nowej Wiosce von der Groebenów – istniał do 1945
  • Majorat na Gładyszach i Karwinach von Dohnów Schlodien und Carwinden – założony w 1762 przez Carla Florusa zu Dohna Schlodien und Carwinden
  • Majorat na Arklitach von Egloffsteinów – założony przez Albrechta Dytryka Gotfryda von Egloffsteina, istniał do 1945
  • Fideikomis na Słobitach i Prakwicach von Dohnów-Schlobitten – istniał do 1945
  • Majorat na Łabędniku von der Groebenów
  • Fideikomis na Sztynorcie von Lehndorffów – założony w 1870 z inicjatywy Anny z Hohnów von Lehndorff, istniał do 1944
  • Majorat na Łężanach von Fischer-Loßainenów – założony w 1910 roku przez Reinholda von Fischer-Loßainena, istniał do 1945
Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj

Bibliografia

edytuj
  • Aleksander Mełeń. Ordynacje w dawnej Polsce. Lwów 1929
  • Marion hrabina Dönhoff, Dzieciństwo w Prusach Wschodnich, wyd. II, Wyd. Pellegrina, Kielce, 2009, 159 str.

Linki zewnętrzne

edytuj