Orzech laskowy

owoc leszczyny pospolitej

Orzech laskowy – jadalny owoc różnych gatunków krzewów z rodzaju leszczyna (Corylus). Orzechy laskowe spożywane są przez ludzi od najdawniejszych czasów i we wszystkich obszarach, gdzie leszczyny występują[1]. Orzechy różnych gatunków różnią się wielkością, plennością, smakiem, ale mają podobną wartość odżywczą i dietetyczną. Największe znaczenie gospodarcze mają odmiany uprawne pochodzenia mieszańcowego uzyskane z leszczyny południowej, pospolitej i pontyjskiej[2]. Orzechy laskowe są współcześnie wykorzystywane w przemyśle cukierniczym i piekarniczym. Spośród owoców jadalnych strefy umiarkowanej wyróżniają się największą wartością odżywczą i energetyczną. Olej z tych orzechów stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym w produkcji kosmetyków oraz w przemyśle farbiarskim do wyrobu farb. Orzechy laskowe zalecane są w różnych terapiach ze względu na walory odżywcze i lecznicze[3]. Roczna ich produkcja na świecie wynosi ok. 600–750 tys. ton, przy czym większość pochodzi z Turcji[4].

Orzechy laskowe odmiany wielkoowocowej
Orzechy laskowe – całe owoce, nasiono w łupinie i nasiono bez łupiny

Charakterystyka botaniczna

edytuj
 
Orzechy laskowe w okrywach

Orzechy laskowe to orzechy właściwe, jednonasienne, bezbielmowe. Wypełniające ich wnętrze nasiono składa się z dwóch liścieni i drobnego zarodka między nimi. Łupina nasienna jest skórowata, ciemnobrązowa i poprzerastana włóknami. Nasiono otacza zdrewniała owocnia, której wielkość, kształt, grubość i barwa są ważnymi cechami różniącymi odmiany. U nasady owocni znajduje się tarczka, poprzez którą zrośnięta jest ona z okrywą owocową powstającą z trzech podkwiatków, w różnym stopniu u różnych odmian i gatunków okrywającą orzech. Orzechy wyrastają najczęściej po dwa lub kilka, rzadko pojedynczo lub w większej liczbie[5].

Orzechy leszczyny pospolitej (Corylus avellana) są małe do średniej wielkości – osiągają do 2,5 cm długości. Ich tarczka jest mała, a okrywa owocowa ząbkowana i krótsza lub dłuższa od orzecha[2].

Leszczyna pontyjska (C. avellana var. pontica) jest taksonem macierzystym dla większości uprawianych odmian wielkoowocowych. Jest bardzo plenna, daje owoce duże, o tarczce trójkątnej. Okrywa bardzo zmienna – krótsza lub dłuższa od orzecha. Odmiany pochodzące od tej leszczyny znane są jako zellerówki[2].

Leszczyna południowa (długookrywowa, C. maxima) ma orzechy krótko omszone, o długości do 2,5 cm, z nasionem dobrze wypełniającym skorupę, z okrywami strzępiastymi, dłuższymi od orzechów i za nimi zwężonymi. Odmiany pochodzące od tej leszczyny należą do najstarszych uprawianych, znane są jako lambertówki[2].

Mniejsze znaczenie, choć stosowane są i były do uzyskiwania odmian uprawnych, mają leszczyny takich gatunków jak: mandżurska (C. sieboldiana var. mandshurica), kaukaska (C. colchica), turecka (C. colurna), amerykańska (C. americana), różnolistna (C. heterophylla) i kalifornijska (C. californica)[2].

Historia

edytuj

Pożywne orzechy laskowe stanowiły pokarm ludzi od najdawniejszych czasów. Leszczyny uprawiane były w starożytności w Grecji, Persji i w Azji Mniejszej. W średniowieczu uprawy rozprzestrzeniły się w Europie południowej, w X–XIII wieku we Francji, później w Niemczech i Anglii[6]. Orzechy z amerykańskich gatunków leszczyn (Corylus americana i C. rostrata) spożywane były przez Indian[1]. W uprawach rozprzestrzeniane były odmiany pochodzenia mieszańcowego pochodzące głównie od leszczyny południowej i pontyjskiej, udokumentowane we Francji w XVI wieku. Od przełomu XIX i XX wieku uprawy leszczyn rozwijają się w Stanach Zjednoczonych, gdzie wyhodowano ponad 100 odmian, w tym także o dużej odporności na mróz, pochodzenia mieszańcowego z gatunkami tam rodzimymi. Także zasięg upraw w Europie powiększono na północ w wyniku uzyskiwania odmian odpornych na mrozy, głównie dzięki mieszaniu ich z leszczyną pospolitą i mandżurską[1].

Owocowanie i plenność

edytuj

Owoce rozwijają się u leszczyn długo po kwitnieniu. Ziarno pyłku może pozostawać nieruchomo na słupku nawet do 3–5 miesięcy. Dopiero po następującym wówczas zapłodnieniu, od około końca czerwca rozwijać się zaczyna nasiono i owoc. Owocnia drewnieje, brązowieje i w dojrzałym stanie odrywa się od okrywy lub opada wraz z nią, w przypadku okryw zamkniętych. Dojrzewanie owoców jest bardzo nierównomierne i trwa ok. 6–8 tygodni – od połowy sierpnia do połowy października[7]. Plenność jest bardzo zróżnicowana w zależności od odmiany, wieku krzewu, warunków pogodowych. Zwykle z jednego krzewu uzyskuje się ok. 2 kg lub niewiele więcej owoców. Z 1 ha zbiera się do kilkuset lub kilku tysięcy kg[7]. Do najbardziej owocodajnych odmian uprawianych w Polsce należą: Barceloński, Olbrzymi z Halle, Webba Cenny, Warszawski Czerwony, Wczesny Długi, czy Kataloński[8].

Zbiór i przechowywanie

edytuj

Ponieważ orzechy rosną, dopóki nie spadną z krzewu, zbiór dokonywany powinien być tylko w odniesieniu do owoców łatwo oddzielających się lub opadłych, także po potrząsaniu gałęziami. Na wielkotowarowych plantacjach zbiór prowadzony jest mechanicznie – z użyciem otrząsarek i maszyn zasysających opadłe owoce (uprzednio wyrównuje i oczyszcza się podłoże). Nie należy dopuszczać do przelegiwania owoców na powierzchni gruntu dłużej niż dwa dni. Po zbiorze orzechy są suszone. Przechowywać je należy w niskiej temperaturze ok. 2–4 °C i przy wilgotności względnej powietrza nie przekraczającej 75%. W chłodni o temperaturze 0–2 °C orzechy mogą być przechowywane przez rok[9].

Produkcja orzechów laskowych

edytuj
Produkcja orzechów laskowych w 2014[10]
Kraj Produkcja
tysiące ton
  450,0
  75,5
  37,4
  32,7
  29,8
Świat 713,5

Produkcja światowa orzechów laskowych wynosi ok. 600–750 tysięcy ton i koncentruje się w Azji Mniejszej, we Włoszech i w regionie Kaukazu. Po kilkadziesiąt tysięcy ton orzechów produkowanych jest poza tym w Stanach Zjednoczonych, Hiszpanii, Kazachstanie i w Chinach. Powyżej kilku tysięcy ton zbieranych jest w Grecji i Francji[4]. Szacowana powierzchnia upraw leszczyny w Polsce w 2009 wynosiła ok. 3,6–4 tys. ha przy wyraźnym trendzie wzrostowym. Zbiory szacowane są na ok. 4,4–6 tys. ton[4].

Znaczenie gospodarcze i zastosowanie

edytuj

Wartość odżywcza i zastosowania kulinarne

edytuj
 
Ciasto czekoladowe z orzechami laskowymi

Orzechy laskowe wyróżniają się wysoką wartością kaloryczną wynoszącą do 666 kcal na 100 g owoców. Zawierają nieznaczne ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, głównie kwasu palmitynowego i stearynowego (odpowiednio 3,13 g i 1,08 g na 100 orzechów). Najwięcej zawierają kwasu oleinowego, bo aż 48,6 g w 100 g. Orzechy laskowe posiadają w swoim składzie duże ilości aminokwasów. Ich zawartość na 100 g wynosi[11]:

Cechują się także dużą zawartością łatwo przyswajalnych związków żelaza, magnezu, sodu, potasu i fosforu[3]. Posiadają znaczne ilości związków manganu[11].

Wartość odżywcza
Orzechy laskowe
(100 g)
Wartość energetyczna 2749 kJ (657 kcal)
Białka 14,4 g
Węglowodany 14,9 g
Tłuszcze 63,0 g
Woda 5,3 g
Dane liczbowe na podstawie: [11]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[12]

Orzechy laskowe są istotnym produktem stosowanym w przemyśle cukierniczym. Dodawane są w całości do czekolad, batonów i deserów. Po rozdrobnieniu jako śruta trafiają do ciast, jako nadzienie do wafli i deserów. Wytłoki stosuje się jako dodatek do chałwy[3]. Orzechy wykorzystuje się także do wyrobu likierów i dań niesłodkich. Aromatyczny olej z orzechów laskowych dodawany jest do sałatek[13].

Zastosowanie lecznicze, w kosmetyce i przemyśle farbiarskim

edytuj

Ich spożycie wiąże się ze zmniejszonym ryzykiem chorób układu krążenia[14]. Ze względu na walory dietetyczne, zwłaszcza dużą koncentrację soli mineralnych i witamin, orzechy laskowe zalecane są dzieciom, osobom osłabionym, chorującym na anemię, mającym problemy z sercem, przepracowanym i wyczerpanym nerwowo. Przypisywane im jest działanie zapobiegające miażdżycy (dzięki dużej zawartości kwasu linolowego), otyłości, łagodzić mają zmęczenie i poprawiać samopoczucie[3].

Olej z orzechów laskowych stosowany jest w przemyśle farmaceutycznym w produkcji kosmetyków oraz w przemyśle farbiarskim do wyrobu farb. Dodawany jest do perfum, mydeł, farb kosmetycznych, lakierów, preparatów do opalania i pielęgnacji włosów[3].

Dieta wzbogacona w orzechy laskowe wiąże się ze spadkiem cholesterolu LDL i cholesterolu całkowitego. Podczas gdy cholesterol HDL, trójglicerydy i BMI pozostają zasadniczo niezmienione[14].

Przypisy

edytuj
  1. a b c Zdyb 2010 ↓, s. 14–16.
  2. a b c d e Zdyb 2010 ↓, s. 17–22.
  3. a b c d e Zdyb 2010 ↓, s. 23–26.
  4. a b c Zdyb 2010 ↓, s. 27–31.
  5. Zdyb 2010 ↓, s. 35–36.
  6. Zdyb 2010 ↓, s. 14–15.
  7. a b Zdyb 2010 ↓, s. 41–43.
  8. Wioletta Wolanin-Nastał: Uprawa leszczyny. Podkarpacki Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, 2009. [dostęp 2017-02-28].
  9. Zdyb 2010 ↓, s. 221–227.
  10. Hazelnuts (with shell); Crops by Region, World List, Production Quantity, 2014. UN Food and Agriculture Organization, Statistics Division (FAOSTAT), 2017. [dostęp 2017-02-27].
  11. a b c Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 669. ISBN 978-83-200-5311-1.
  12. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.).
  13. Wielka księga warzyw, ziół i owoców. Jane Simmonds (red.). Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2007, s. 548–549. ISBN 83-11-10578-2.
  14. a b Simone Perna i inni, Effects of Hazelnut Consumption on Blood Lipids and Body Weight: A Systematic Review and Bayesian Meta-Analysis, „Nutrients”, 8 (12), 2016, s. 747, DOI10.3390/nu8120747, ISSN 2072-6643, PMID27897978, PMCIDPMC5188407 (ang.).

Bibliografia

edytuj