Jednostka urojona

jeden z pierwiastków kwadratowych z minus jedynki

Jednostka albo jedność urojona (łac. imaginarius, „urojony, zmyślony”) – ustalona liczba zespolona której kwadrat jest równy Jednostka urojona jest więc przykładem liczby urojonej. Symbol zaproponował w 1777 roku Leonhard Euler, a rozpropagował począwszy od 1801 roku Carl Friedrich Gauss[1]. W zastosowaniach inżynierskich jednostkę urojoną oznacza się literą [2]. Ma to na celu uniknięcie pomyłki z wartością chwilową natężenia prądu, która w elektronice i inżynierii elektrycznej jest oznaczana literą

Istnieją dwa pierwiastki równania [a] różniące się znakiem, a mówiąc ściśle – są wzajemnie przeciwne[b]. Często dla stosuje się oznaczenie które ze względu na niejednoznaczność należy traktować jako symbol pierwiastka algebraicznego (a nie arytmetycznego) z liczby

Całkowite potęgi liczby powtarzają się cyklicznie. Dla

Benjamin Peirce w 1864 używając wzoru Eulera tj. dla k=0, podał formułę [3],

Interpretacje edytuj

Algebra abstrakcyjna edytuj

Ciało liczb rzeczywistych   nie jest algebraicznie domknięte, tzn. istnieją wielomiany zmiennej rzeczywistej o współczynnikach rzeczywistych, które nie mają rzeczywistych rozwiązań. Każdy wielomian można rozłożyć w nim na czynniki liniowe lub kwadratowe, ale nie każdy można rozłożyć na czynniki liniowe. Okazuje się, że dodając formalnie do   jednostkę urojoną   otrzymuje się liczby zespolone tworzące ciało liczbowe algebraicznie domknięte.

W tym celu rozpatruje się formalne liczby postaci   gdzie  [4]. Z własności działań arytmetycznych na liczbach rzeczywistych (przemienności i łączności dodawania oraz mnożenia, a także z rozdzielności mnożenia względem dodawania) oraz ze wspomnianej wyżej własności elementu   wynikają wzory na

  • dodawanie,
     
  • mnożenie
     

Dowodzi się, że tak określony zbiór formalnych liczb postaci   z wyżej wspomnianymi działaniami dodawania i mnożenia tworzy ciało.

Układ współrzędnych edytuj

 
Jednostka urojona i w układzie współrzędnych

Przełomem w nauce o liczbach zespolonych był tak zwany diagram Arganda – interpretacja geometryczna liczb zespolonych wprowadzona po raz pierwszy nie tyle przez Szwajcara Jeana Roberta Arganda, ile przez norweskiego geodetę-kartografa Duńskiej Akademii Nauk Caspara Wessela w jego jedynej pracy matematycznej Próba analitycznego przedstawienia kierunku i jego zastosowań, przede wszystkim w rozwiązywaniu wielokątów płaskich i sferycznych[5][6]. Zamiarem Wessela było stworzenie aparatu służącego do rozwiązywania zadań geodezyjnych.

Bliska idei Wessela jest konstrukcja, której ideę można streścić następująco[7]:

  • na płaszczyźnie wprowadza się układ współrzędnych kartezjańskich (zwykle przedstawia się ją jako prostopadłe osie liczbowe przecinające się w tzw. początku układu, przy czym oś odciętych skierowana jest od lewej do prawej, a oś rzędnych – od dołu do góry);
  • tak jak liczbę rzeczywistą   można utożsamiać z punktem   o współrzędnej   na osi liczbowej, tak i liczbę zespoloną   można utożsamiać z punktem   o współrzędnych   płaszczyzny;
  • jednostkę urojoną   można wtedy utożsamiać z punktem   o współrzędnych  

Przestrzenie unitarne i euklidesowe edytuj

Każdy punkt płaszczyzny można utożsamić jednoznacznie z jego wektorem wodzącym zaczepionym w początku układu współrzędnych; z kolei każdy wektor wodzący można utożsamić z wektorem swobodnym przez niego wyznaczonym. Formalnie mówienie o wektorach wodzących możliwe jest w przestrzeniach liniowych, z kolei układ współrzędnych kartezjańskich wymaga iloczynu skalarnego, czyli tzw. przestrzeni unitarnej (przestrzeni liniowej euklidesowej). O wektorach swobodnych mówić można w obecności struktury afinicznej, która dodana do przestrzeni unitarnej czyni z niej tzw. przestrzeń euklidesową (przestrzeni afinicznej euklidesowej).

W dwuwymiarowej przestrzeni unitarnej bądź euklidesowej   ze standardowym iloczynem skalarnym jednostka urojona   jest prostopadła do jednostki rzeczywistej   przy czym oba te wektory tworzą bazę ortonormalną wspomnianej przestrzeni.

Algebra Clifforda edytuj

Zobacz też: algebra Clifforda.

Dla jednowymiarowej przestrzeni liniowej   nad ciałem liczb rzeczywistych rozpiętej na wektorze   algebra Clifforda formy kwadratowej   spełniającej   ma strukturę ciała liczb zespolonych (jest z nim izomorficzna), a   jest w niej jednostką urojoną[8].

Uogólnienia edytuj

Konstrukcja ciała liczb zespolonych polegająca na wprowadzeniu jednostki urojonej do ciała liczb rzeczywistych zastosowana do ciała liczb zespolonych umożliwia tworzenie innych struktur tego rodzaju, które jednak nie tworzą ciał. Zupełnie analogicznie jak w przypadku zespolonym określając na parach uporządkowanych liczb zespolonych  [9] działania

  • dodawania,
     
  • mnożenia,
     

otrzymuje się pierścień z dzieleniem kwaternionów będący czterowymiarową przestrzenią liniową nad ciałem liczb rzeczywistych rozpiętą na czterech wektorach

 

z których trzy ostatnie, spełniające   można traktować jako jednostki urojone. Podobnie źródłem wielu jednostek urojonych są algebry Clifforda.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Wybór któregokolwiek z tych pierwiastków jako   nie wpływa na teorię, bowiem przy każdym wyborze powstaną izomorficzne ze sobą struktury.
  2. Liczby zespolone nierzeczywiste nie mają znaku i nie są ani dodatnie, ani ujemne.

Przypisy edytuj

  1. Historia matematyki od czasów najdawniejszych do początku XIX stulecia. Juszkiewicz A.P. (red.). T. 3. Warszawa: PWN, 1977, s. 72.
  2. i, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-12-28].
  3. J.J. O'Connor, E.F. Robertson, The number e, Szkocja: MacTutor History of Mathematic, 2001.
  4. И.М. Яглом: Комплексные числа и их применение в геометрии. Москва: Едиториал УРСС, 2004, s. 7–9.
  5. Caspar Wessel. Om directionens Analytiske Betegning et Forsög anwendt fornemellig til plane og sphaeriske Polygoners oplösning. „Danske Vidensk. Selsk. skr.”, 1799. 
  6. Historia matematyki od czasów najdawniejszych do początku XIX stulecia. Juszkiewicz A. P. (red.). Warszawa: PWN, 1977, s. 69.
  7. Lew Pontriagin: Metoda współrzędnych. Warszawa: WSiP, 1995, s. 12–32. ISBN 83-02-05257-4.
  8. Dale Husemoller: Fibre bundles (tłum. ros. Расслоенные пространства). Москва: Мир, 1970, s. 224–225.
  9. Wacław Sierpiński: Arytmetyka teoretyczna. Wyd. 4. Warszawa: PWN, 1968, s. 259–263.

Bibliografia edytuj

  • Historia matematyki od czasów najdawniejszych do początku XIX stulecia. A.P. Juszkiewicz (red.). T. 3. Warszawa: PWN, 1977.
  • И.М. Яглом: Комплексные числа и их применение в геометрии. Москва: Едиториал УРСС, 2004.
  • Lew Pontriagin: Metoda współrzędnych. Warszawa: WSiP, 1995. ISBN 83-02-05257-4.
  • Dale Husemoller: Fibre bundles. New York, St. Louis, San Francisco, Toronto, London, Sydney: McGraw-Hill Book Company, 1966.
  • Gaston Casanova: ĽAlgèbre Vectorielle. Presses Universitaires de France, 1976.
  • Wacław Sierpiński: Arytmetyka teoretyczna. Wyd. 4. Warszawa: PWN, 1968.

Linki zewnętrzne edytuj

  • Eric W. Weisstein, Imaginary Unit, [w:] MathWorld [online], Wolfram Research [dostęp 2020-12-12] (ang.).