Marek Edelman
Marek Edelman, ps. „Marek”[1] (jid. מאַרעק עדעלמאַן; data i miejsce urodzin niepewne, przyjęto 1 stycznia 1922 w Warszawie lub 1 stycznia 1919 w Homlu[2], zm. 2 października 2009 w Warszawie[3]) – polski działacz polityczny i społeczny pochodzenia żydowskiego, lekarz kardiolog, jeden z przywódców powstania w getcie warszawskim. Kawaler Orderu Orła Białego.
| ||
 Marek Edelman (Warszawa, 2005) | ||
| Data urodzenia | 1 stycznia 1919 Homel lub 1 stycznia 1922 Warszawa | |
| Data i miejsce śmierci | 2 października 2009 Warszawa | |
| Zawód, zajęcie | lekarz kardiolog | |
| Odznaczenia | ||
  
| ||
| ||
| ||
| Przebieg służby | ||
| Siły zbrojne | .svg){kind=small} Żydowska Organizacja Bojowa Armia Ludowa
| |
| Stanowiska | dowódca powstania w getcie warszawskim (od 8 maja 1943) | |
| Główne wojny i bitwy | II wojna światowa | |
_02.JPG)
Spis treści
ŻyciorysEdytuj
MłodośćEdytuj
Jego rodzice mieszkali w Homlu, później rodzina przeprowadziła się do Warszawy (po II wojnie światowej podawał jako miejsce swoich urodzin Warszawę w celu uniknięcia repatriacji do Związku Radzieckiego)[4]. Rodzice byli zaangażowani w działalność polityczną. Matka, Cecylia Edelman z domu Percowska, działała w kobiecym odłamie Bundu (Jidisze Arbeter Froj). Ojciec, Natan Feliks, związany był z socjalistycznymi rewolucjonistami rosyjskimi (tzw. eserowcami).
Jako dziecko wstąpił do Socjalistiszer Kinder-Farband (SKIF), organizacji dziecięcej działającej przy Bundzie. Po śmierci matki w 1934 sam zarabiał na swoje utrzymanie. Otoczony był też nieformalną opieką działaczek Bundu (Soni Nowogródzkiej i Estery Iwińskiej). W 1939 został członkiem Socjalistycznego Związku Młodzieży Przyszłość (Cukunft)[5].
Już w młodości zdeklarował się jako osoba niewierząca i nie zmienił zdania w tej sprawie ani w okresie wojny, ani później[6]. W temacie nieistnienia Boga argumentował: Bóg w ogóle nie istniał w getcie, bo gdzie On był? Jeżeli Bóg każe zabijać ludzi, to nie ma Boga. Co to miało z Bogiem wspólnego? Sprawa Boga w bandytyzmie hitlerowskim nie istniała[7].
II wojna światowaEdytuj
Na początku września 1939 razem z przyjaciółką wyjechał z Warszawy[8]. Po powrocie do miasta jesienią 1939 zatrudnił się jako goniec w Szpitalu Bersohnów i Baumanów, gdzie kiedyś pracowała jego matka[9]. Ponownie zaangażował się w działalność w Bundzie[9]. W listopadzie 1940 rejon miasta, w którym mieszkał (okolice więzienia Pawiak), znalazł się w warszawskim getcie[10].
W 1942 był wśród założycieli Żydowskiej Organizacji Bojowej (ŻOB). W 1943 uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim dowodząc powstańcami na terenie tzw. szopu szczotkarzy w rejonie ulic: Świętojerskiej, Wałowej i Franciszkańskiej[11]. Po śmierci Mordechaja Anielewicza 8 maja został ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie[12]. 10 maja 1943 wraz z grupą żydowskich bojowców przedostał się kanałami na ulicę Prostą[13].
W 1944 brał udział w powstaniu warszawskim jako członek ŻOB w szeregach Armii Ludowej na Starym Mieście, a następnie, po ewakuacji kanałami, na Żoliborzu[14]. Po upadku powstania ukrywał się wraz grupą kolegów (m.in. Icchakiem Cukiermanem, Cywią Lubetkin, Teodozją Goliborską, Zygmuntem Warmanem, i Salem Fiszgrundem) przy ul. Promyka 43[15]. Z uwagi na rosnące niebezpieczeństwo odkrycia przez Niemców budujących umocnienia w bezpośrednim sąsiedztwie kryjówki i wyczerpywanie się zapasów żywności, 15 listopada 1944 zostali oni ewakuowani przez ekipę zorganizowaną przez personel szpitala Polskiego Czerwonego Krzyża z Boernerowa[16][17]. Osłabiony Edelman został przetransportowany na noszach[18]. Żydowscy powstańcy zostali wyprowadzeni poza Warszawę, umieszczeni w szpitalu i zaopatrzeni w fałszywe dokumenty[19].
Po wojnie nie wyjechał z Polski. W 1946 na stałe zamieszkał w Łodzi.
Okres PRLEdytuj
W 1951 ukończył studia na Akademii Medycznej w Łodzi, specjalizował się następnie w zakresie kardiologii. Do 1967 pracował w Klinice Chorób Wewnętrznych macierzystej uczelni, a następnie na oddziale kardiologii w klinice Wojskowej Akademii Medycznej. W 1972 został ordynatorem oddziału intensywnej terapii łódzkiego Wojewódzkiego Specjalistycznego Szpitala im. Mikołaja Pirogowa[20].
Działalność opozycyjną rozpoczął w połowie lat 70., podejmując współpracę z Komitetem Obrony Robotników. W styczniu 1976 był jednym z sygnatariuszy skierowanego do władz PRL Listu 101 przeciwko zmianom w konstytucji[21]. Od początku lat 80. działał w „Solidarności”, m.in. jako członek Zarządu Regionu Ziemia Łódzka. W stanie wojennym został na krótko internowany w Łęczycy[22]. Został uwolniony w wyniku interwencji Jana Józefa Szczepańskiego, prezesa Związku Literatów Polskich. Nawiązał też kontakty z redakcją podziemnego Tygodnika Mazowsze. W 1983 odmówił władzom PRL udziału w Honorowym Komitecie Obchodów 40-lecia Powstania w Getcie, natomiast SB uniemożliwiła mu udział w obchodach niezależnych[23]. W 1984, wraz z Jerzym Dłużniewskim, został członkiem podziemnej Regionalnej Komisji Wykonawczej Ziemia Łódzka[23]. W drugim obiegu ukazywały się wznowienia jego książki z 1945 roku pt. Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego. W 1988 przewodniczył Komisji ds. Mniejszości Narodowych w ramach Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie. Uczestniczył w obradach podzespołu do spraw zdrowia w ramach rozmów Okrągłego Stołu.
III RzeczpospolitaEdytuj
W kwietniu 1989 był przewodniczącym Wojewódzkiego Komitetu Obywatelskiego w Łodzi, organizującego kampanię wyborczą do parlamentu. Po 1990 prowadził działalność polityczną w ramach ROAD (był członkiem-założycielem), a następnie Unii Demokratycznej, Unii Wolności (był m.in. członkiem rady politycznej partii) oraz Partii Demokratycznej. Był członkiem Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich[24].
Przez ostatnie dwa lata życia mieszkał w Warszawie u swojej przyjaciółki, Pauli Sawickiej. Zmarł 2 października 2009 z powodu niewydolności oddechowej. Został pochowany 9 października na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej (kwatera 12)[25][26]; mowę nad grobem wygłosił Jacek Bocheński. Wcześniej, podczas uroczystości żałobnej przed pomnikiem Bohaterów Getta, przemawiali także: Tadeusz Mazowiecki, Adam Michnik i Aleksander Smolar.
Życie prywatneEdytuj
Z małżeństwa z Aliną Margolis (1922–2008) miał dwoje dzieci: syna Aleksandra (ur. 1951) i córkę Annę (ur. 1956).
PublikacjeEdytuj
- Publikacje medyczne
- Ostra nerczyca z bezmoczem w poronieniach zakażonych (1954, współautor: Włodzimierz Musiał)[27]
- Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi (Komitet Redakcyjny Posiedzeń Naukowych Oddziału Kardiologii i Reanimacji, Łódź 1975, wyd. II uzupełnione: 1979)[28]
- Książki o getcie
- Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego (Wydawnictwo CK Bund, Łódź 1945; wydanie emigracyjne: Getto walczy. W czterdziestą rocznicę. Agonia, walka i śmierć warszawskiego getta. Polska Fundacja Kulturalna Londyn 1983 ISBN 0-85065-123-9, Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego w: „Zeszyty Historyczne” Paryż 1983 nr 65, przedruki w drugim obiegu: Wydawnictwo CDN, Warszawa 1983; Łódzki Zespół Oświaty Niezależnej; Wydawnictwo „Solidarność Walcząca” Łódź 1986; wydania późniejsze: Interpress, Warszawa 1988; Wydawnictwo Profil, Wrocław; Łódzka Księgarnia Niezależna, Łódź 1991)[29]
- I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ISBN 978-83-247-1416-2)
- Nieznane zapiski o getcie warszawskim (Wydawnictwo Fundacja Zeszytów Literackich, 2017, ISBN 978-83-64091-91-9)[30]
oraz ok. 40 artykułów naukowych.
Jego dzieje spisała Hanna Krall w wywiadzie pt. Zdążyć przed Panem Bogiem (wyd. I: Wydawnictwo Literackie, 1977), powstały także jego biografie:
- Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak, 1999, ISBN 83-7006-919-3; 2006, ISBN 83-240-0647-8)
- Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki, 2008, ISBN 978-83-247-0892-5)
- Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman: Bóg śpi (Świat Książki, 2010, ISBN 978-83-247-1719-4)
Nagrody i wyróżnieniaEdytuj
- Postanowieniem prezydenta RP Bolesława Bieruta z 19 kwietnia 1948 na wniosek Zarządu Głównego Związku Uczestników Walki Zbrojnej o Niepodległość i Demokrację został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy „za zasługi położone w walce zbrojnej z okupantem hitlerowskim”[31].
- W kwietniu 1989 Edelman odebrał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Yale’a[32][33]
- W kwietniu 1998 prezydent Aleksander Kwaśniewski wyróżnił Marka Edelmana najwyższym polskim odznaczeniem, Orderem Orła Białego.
- W październiku 2007 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Medycznego w Łodzi[34].
- W kwietniu 2008 prezydent Francji Nicolas Sarkozy odznaczył go Krzyżem Komandorskim Legii Honorowej[35].
- W 2008 otrzymał Nagrodę Specjalną Zarządu Konfederacji Lewiatan[36]
- W czerwcu 2009 otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego [37] w Krakowie (uroczystość odbyła się w budynku Uniwersytetu Warszawskiego)[38].
UpamiętnienieEdytuj
- 3 października 2011 w Muzeum Miasta Łodzi otwarto Gabinet Marka Edelmana, dwie sale muzealne poświęcone Markowi Edelmanowi; pierwsza sala jest odwzorowaniem łódzkiego mieszkania Marka i Aliny Edelmanów, drugą wypełnia zbiór fotografii rodzinnych[39][40][41].
- Nazwisko Marka Edelmana widnieje na tablicy pamiątkowej umieszczonej przy pomniku Ewakuacji Bojowników Getta Warszawskiego przy ul. Prostej 51 w Warszawie.
- 5 czerwca 2014 w Ogrodzie Sprawiedliwych w Warszawie odsłonięto kamień upamiętniający jego osobę i posadzono drzewo pamięci.
- Marka Edelmana upamiętniał mural przy ul. Nowolipki 9b wykonany przez Dariusza Paczkowskiego, odsłonięty w kwietniu 2013 w ramach obchodów 70. rocznicy powstania w getcie warszawskim[42]. W październiku 2014 mural został zamalowany[43]. Został odtworzony w kwietniu 2016 przy ul. Karmelickiej 26[44][45].
- W sierpniu 2017 Rada m.st. Warszawy nadała imię Marka Edelmana skwerowi znajdującemu się pomiędzy ulicami: gen. Władysława Andersa i Wałową (na wysokości ul. Franciszkańskiej)[46].
W kulturze masowejEdytuj
- Obszerne fragmenty rozmowy Marka Edelmana z Symchą Ratajzerem z 1997 znalazły się w filmie dokumentalnym Agnieszki Arnold Rotem (2013).
PrzypisyEdytuj
- ↑ Powstańcze Biogramy - Marek Edelman. www.1944.pl. [dostęp 2018-10-10].
- ↑ 90. urodziny Marka Edelmana – skrót artykułu z Gazety Łódzkiej w internetowym archiwum serwisu Gazeta.pl
- ↑ Marek Edelman nie żyje, gazeta.pl, 2 października 2009.
- ↑ I już nic nie było jak przedtem. Z doktorem Markiem Edelmanem, ostatnim dowódcą powstania w getcie warszawskim, rozmawia Joanna Szczęsna (reprint z 22 kwietnia 1999). „Gazeta Wyborcza”, s. 9, 21–22 kwietnia 2018.
- ↑ Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman [w:] Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, Tom 1, Warszawa 2000, s. 74.
- ↑ Praca zbiorowa: Bitwa o Kościół. Kraków: Wydawnictwo Salwator, 2011, s.26.
- ↑ "Człowiek chce żyć". W: TVN24 [on-line]. tvn24.pl, 3 października 2009. [dostęp 2018-06-24].
- ↑ Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 15. ISBN 83-240-0647-8.
- ↑ a b Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 26. ISBN 83-240-0647-8.
- ↑ Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn: Strażnik. Marek Edelman opowiada. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2006, s. 32. ISBN 83-240-0647-8.
- ↑ Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 463. ISBN 978-83-240-1057-8.
- ↑ Wielka Encyklopedia PWN. Tom 8. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 36. ISBN 83-01-13591-3.
- ↑ Władysław Bartoszewski, Marek Edelman: I była dzielnica żydowska w Warszawie. Wybór tekstów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010, s. 321. ISBN 978-83-01-164-430.
- ↑ Piotr Rozwadowski (red. nauk.): Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powstania Warszawskiego. Tom 1.. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona i Fundacja „Warszawa Walczy 1939–1945”, 2005, s. 704–705. ISBN 83-11-10124-8.
- ↑ Michał Grynberg: Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 15, 413. ISBN 83-01-08364-6.
- ↑ Michał Grynberg: Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 413. ISBN 83-01-08364-6.
- ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Na Żoliborzu 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984, s. 279. ISBN 83-05-11180-6.
- ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Na Żoliborzu 1939–1945. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984, s. 282. ISBN 83-05-11180-6.
- ↑ Krzysztof Dunin-Wąsowicz: Warszawa w latach 1939–1945. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984, s. 287. ISBN 83-01-04207-9.
- ↑ Nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności
- ↑ Marek Edelman nie żyje. polityka.pl, 2009-10-03. [dostęp 13 sierpnia 2011].
- ↑ Mirosława Łątkowska, Adam Borowski: Marek Edelman. encyklopedia-solidarnosci.pl. [dostęp 2013-02-25].
- ↑ a b Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman, op. cit. s. 75.
- ↑ Członkowie Komitetu Budowy Muzeum Historii Żydów Polskich. W: Urząd m.st. Warszawy [on-line]. um.warszawa.pl. [dostęp 2014-11-12].
- ↑ Grób Marka Edelmana w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie
- ↑ W piątek pogrzeb Marka Edelmana. Gazeta Wyborcza, 05.10.2009. [dostęp 6 października 2009].
- ↑ Ostra nerczyca z bezmoczem w poronieniach zakażonych. books.google.pl. [dostęp 9 maja 2014].
- ↑ Zawał serca: z doświadczeń Oddziału Intensywnej Terapii Szpitala im. Dr M. Pirogowa w Łodzi. books.google.pl. [dostęp 9 maja 2014].
- ↑ Na stronie: Bibuła. Polskie wydawnictwa niezależne 1976–1989 r.
- ↑ Marek Edelman, Nieznane zapiski o getcie warszawskim. www.zeszytyliterackie.com. [dostęp 2017-10-08].
- ↑ M.P. z 1948 r. nr 43, poz. 192.
- ↑ OIR Home | Office of Institutional Research
- ↑ Honorary Degrees Since 1702. W: Yale University [on-line]. [dostęp 2016-09-13].
- ↑ Doktor h.c. dla Marka Edelmana. wyborcza.pl, 7 października 2007. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-13)].
- ↑ Legia Honorowa dla Marka Edelmana. gazeta.pl, 11 kwietnia 2008.
- ↑ Ideo Sp., Przyznano Nagrody Lewiatana 2008 | Aktualności o polskiej nauce, badaniach, wydarzeniach, polskich uczelniach i instytutach badawczych, naukawpolsce.pap.pl [dostęp 2017-07-25].
- ↑ Doktorzy honoris causa. W: Uniwersytet Jagielloński [on-line]. uj.edu.pl. [dostęp 2016-01-22].
- ↑ Marek Edelman z tytułem honoris causa UJ. gazeta.pl, 2009-06-08. [dostęp 2012-11-22].
- ↑ Anna Pawłowska: Gabinet Marka Edelmana w Muzeum Miasta Łodzi. dzienniklodzki.pl. [dostęp 2012-11-22].
- ↑ Dziennik Łódxki: Gabinet Marka Edelmana. [dostęp 2012-11-30].
- ↑ Koniak i papierosy. Gabinet Marka Edelmana w pałacu Poznańskich. [dostęp 2012-11-30].
- ↑ Powstał mural dla Marka Edelmana. W hołdzie człowiekowi. W: „Gazeta Stołeczna” [on-line]. warszawa.gazeta.pl, 7 kwietnia 2014. [dostęp 2014-06-12].
- ↑ Anna Kulesza. Marek Edelman zniknął z Muranowa. „Gazeta Stołeczna”, s. 5, 22 października 2014. [dostęp 2014-11-13].
- ↑ Edelman powrócił. „Gazeta Stołeczna”, s. 4, 16-17 kwietnia 2016.
- ↑ PZ: Marek Edelman powrócił na Muranów. Upamiętnia go mural przy ulicy Karmelickiej. warszawa.naszemiasto.pl, 2016-04-19. [dostęp 2016-04-24].
- ↑ Uchwała nr LIV/1347/2017 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 31 sierpnia 2017 r. w sprawie nadania nazwy obiektowi miejskiemu w Dzielnicy Śródmieście m.st. Warszawy. W: Dziennik Urzędowy Województwa Mazowieckiego poz. 7795 [on-line]. edziennik.mazowieckie.pl. [dostęp 2017-10-17].
BibliografiaEdytuj
- Rudi Assuntino, Wlodek Goldkorn, Strażnik. Marek Edelman opowiada (Znak 1999, ISBN 83-7006-919-3)
- Witold Bereś, Krzysztof Burnetko, Marek Edelman. Życie. Po prostu (Świat Książki 2008, ISBN 978-83-247-0892-5)
- Marek Edelman, I była miłość w getcie (spisała Paula Sawicka; Świat Książki 2009, ISBN 978-83-247-1416-2)
- Marek Edelman – nota biograficzna w Encyklopedii Solidarności
- Krzysztof Lesiakowski, Marek Edelman, w: Opozycja w PRL. Słownik biograficzny 1956-89, Tom 1, Ośrodek Karta, Warszawa 2000 ISBN 83-88288-65-2.