Concorde

naddźwiękowy samolot pasażerski

Concorde – naddźwiękowy samolot pasażerski o napędzie turboodrzutowym, realizacja idei transportu naddźwiękowego. Powstał jako produkt międzynarodowego porozumienia między Francją i Wielką Brytanią przy udziale państwowych konsorcjów lotniczych Aérospatiale i British Aircraft Corporation. Jego pierwszy oblot odbył się w 1969 roku, a siedem lat później miało miejsce wprowadzenie do służby trwającej 27 lat. Drugi naddźwiękowy pasażerski seryjny odrzutowiec świata zbudowany na świecie po Tu-144[2][3].

Concorde[1]
Ilustracja
Concorde linii British Airways kończący swój ostatni lot – 26 listopada 2003 roku.
Dane podstawowe
Państwo

 Wielka Brytania
 Francja

Producent

British Aircraft Corporation, Aérospatiale

Typ

Samolot pasażerski

Konstrukcja

duralowa

Załoga

2 pilotów i inżynier pokładowy

Historia
Data oblotu

2 marca 1969,
próba naddźwiękowa:
1 października 1969

Lata produkcji

1973–1979

Wycofanie ze służby

24 października 2003

Liczba egz.

20

Liczba wypadków
 • w tym katastrof


1

Dane techniczne
Napęd

4 x turboodrzutowe Rolls-Royce/Snecma Olympus 593 Mk 610 z dopalaczem

Ciąg

na poziomie morza:
140 kN
169 kN z dopalaczem

Wymiary
Rozpiętość

25,56 m

Długość

61,66 m

Długość kadłuba

39,32 m

Szerokość kadłuba

2,87 m

Wysokość

12,2 m

Powierzchnia nośna

358,25 m²

Profil skrzydła

delta

Masa
Własna

78 700 kg

Startowa

185 550 kg

Do lądowania

111 130 kg

Paliwa

96 271 kg

Osiągi
Prędkość maks.

Ma = 2,04 (2 270 km/h na wysokości przelotowej)

Prędkość przelotowa

Ma = 2,02 (2 150 km/h na wysokości przelotowej)

Prędkość wznoszenia

25,41 m/s (5 000 ft/min)

Pułap

18 300 m (60 000 ft)

Zasięg

7250 km

Doskonałość maks.

niska prędkość – 3,95
podejście – 4,35
Ma = 0,94 – 11,47
Ma = 2,04 – 7,14

Dane operacyjne
Liczba miejsc
92–120 (128 maksymalnie)
Przestrzeń ładunkowa
40 m³
Użytkownicy
British Airways,
Air France,
Singapore Airlines (leasing),
Braniff International Airways (leasing)
Rzuty
Rzuty samolotu

Głównymi trasami samolotów Concorde były loty transatlantyckie z londyńskiego Heathrow (linie British Airways) oraz paryskiego portu Charles’a de Gaulle’a (Air France) na lotniska JFK w Nowym Jorku i Dulles w Waszyngtonie przy rekordowych prędkościach i czasie o połowę krótszym od samolotów poddźwiękowych.

Istotną porażkę ekonomicznej strony projektu stanowi wyprodukowanie jedynie 20 egzemplarzy samolotu. Flota początkowo była własnością rządów Wielkiej Brytanii i Francji, jednak rosnące straty wymusiły na obydwu operatorach odkupienie wszystkich użytkowanych maszyn. W wyniku jedynej w historii projektu katastrofy z 25 lipca 2000 roku, ekonomicznych skutków zamachu terrorystycznego z 11 września 2001 roku oraz innych pomniejszych czynników, 24 października 2003 roku loty rejsowe tych samolotów zostały przerwane[4]. Ostatni lot Concorde’a odbył się 26 listopada 2003 roku[5].

Nazwa Concorde odzwierciedla zawartą między obydwoma państwami umowę i w bezpośrednim tłumaczeniu oznacza zgodę. Samolot jest współcześnie uważany przez wiele osób za ikonę lotnictwa[6].

Rozwój

edytuj

Geneza

edytuj

Pod koniec lat 50. XX wieku cztery państwa: Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone oraz Związek Radziecki rozważały rozwój transportu naddźwiękowego. Brytyjski Bristol Aeroplane Company oraz francuski Sud Aviation pracowały nad projektami, odpowiednio Type 223 oraz Super-Caravelle. Obydwaj producenci byli w większości finansowani przez własne rządy[7]. Projekt brytyjski przewidywał skrzydło typu delta o cienkim profilu (które wiele zawdzięczało pracom Dietricha Küchemanna) dla 100-osobowego samolotu o zasięgu transatlantyckim, natomiast Francuzi planowali stworzenie maszyny o średnim zasięgu[7][8]. Na początku lat 60. obydwa projekty były wystarczająco zaawansowane do budowy prototypów, jednak z powodu ogromnych kosztów potrzebnych do ich realizacji, rząd brytyjski wymógł na BAC poszukiwania partnera do współpracy na arenie międzynarodowej. Jedynym państwem przejawiającym rzeczywiste zainteresowanie kooperacją okazała się Francja[7]. Projekt rozwojowy został uzgodniony bardziej jako umowa międzynarodowa pomiędzy dwoma państwami niż komercyjna między firmami i zawierała klauzulę wymuszoną przez Wielką Brytanię, nakładającą wysokie kary za jej zerwanie. Projekt umowy został podpisany 28 listopada 1962 roku. Po tym fakcie, obydwaj producenci stali się częścią nowych przedsiębiorstw, odpowiednio British Aircraft Corporation oraz Aérospatiale[7]. Początkowo nowe konsorcjum planowało produkcję wersji dalekiego i średniego zasięgu. Ze względu na brak zainteresowania wśród potencjalnych kupców wersją średniodystansową, została ona porzucona[7]. Konsorcjum przyjęło 100 zamówień od głównych linii lotniczych tamtego okresu. Sześć pierwszych egzemplarzy miały otrzymać Pan Am, BOAC i Air France. Dostawy kolejnych uwzględniały linie: Panair do Brasil, Continental Airlines, Japan Airlines, Lufthansa, American Airlines, United Airlines, Air India, Air Canada, Braniff, Singapore Airlines, Iran Air, Olympic Airlines, Qantas, CAAC, Middle East Airlines i TWA[7][9].

Aby podkreślić układ zawarty pomiędzy rządami Wielkiej Brytanii i Francji, który to doprowadził do stworzenia konstrukcji, nazwa „Concorde” pochodziła od francuskiego słowa concorde (angielskim odpowiednikiem jest concord), które w obydwu językach oznacza zgodę, harmonię lub unię.

Badania w locie

edytuj
 
Porównanie wersji prototypowej z produkcyjną
 
Concorde 2 marca 1969

Konstruowanie obydwu prototypów rozpoczęło się w lutym 1965: egzemplarz 001 zbudowany został przez Aérospatiale w Tuluzie, 002 przez BAC w Filton. Concorde 001, pilotowany przez André Turcata[10], wzbił się po raz pierwszy w powietrze 2 marca 1969 roku, a prędkość dźwięku przekroczył 1 października[11]. Pierwszy brytyjski Concorde, pilotowany przez Briana Trubshawa, odbył lot z Filton do bazy RAF Fairford 9 kwietnia 1969 roku[4][12]. Wraz z postępami programu lotów, 4 września 1971 roku egzemplarz 001 wyruszył na loty pokazowo-reklamowe, wtedy też po raz pierwszy przekroczył Atlantyk[13][14]. Egzemplarz 002 rozpoczął analogiczne podróże na Bliski i Daleki Wschód 2 czerwca 1972 roku[15]. Jego pierwsza wizyta w Stanach Zjednoczonych w 1973 roku przypieczętowała otwarcie nowego portu lotniczego Dallas-Fort Worth[16]. Wynikiem tych podróży było złożenie 70 zamówień na kupno samolotu, jednak szereg niekorzystnych czynników wpłynął na ich odwołanie: kryzys paliwowy w 1973 roku, problemy finansowe linii lotniczych, katastrofa radzieckiego Tu-144 podczas Międzynarodowego Salonu Lotniczego w Paryżu oraz kwestie ekologiczne takie jak hałas generowany podczas startu (użycie dopalacza) i lotu z prędkością ponaddźwiękową (grom dźwiękowy), czy zanieczyszczenie powietrza spalinami. W 1976 roku jedynymi państwami chętnymi do nabycia samolotu były Wielka Brytania, Francja, Chiny oraz Iran[17]. Ostatecznie zakupu dokonały jedynie Air France oraz British Airways (następca BOAC). Ewentualne zyski trafiały do rządów obydwu krajów. W przypadku BA (do 1984) było to 80%. Pieniądze na zakup maszyn pochodziły z pożyczki rządowej[18].

Anulowanie w 1971 roku programu transportu naddźwiękowego przekreśliło nadzieję na budowę amerykańskiego konkurenta Concorde’a – Boeinga 2707. Pozostałe państwa, wśród nich Indie i Malezja, wykluczyły przeloty Concorde’a z prędkością naddźwiękową nad swoimi terenami, ze względu na obawy o poziom emisji hałasu[19][20].

Pokazy w locie zaczęły się w 1974 roku[21]. W ich trakcie Concorde ustanowił do dziś niepobite rekordy; etap konstruowania prototypu, faza przedprodukcyjna oraz pierwszy egzemplarz produkcyjny pochłonęły 5335 godzin prób w locie, z czego 2000 h odbyło się przy prędkości naddźwiękowej. Cena jednostkowa wyniosła 23 mln funtów w 1977 roku, a koszt fazy rozwojowej sześciokrotnie przekroczył zakładaną kwotę[22].

Konstrukcja

edytuj

Był to dolnopłat w układzie delta z płatem o obrysie ostrołukowym, napędzany przez cztery silniki Olympus, rozwinięte na bazie zespołu napędowego bombowca strategicznego Avro Vulcan. Concorde był pierwszym samolotem komunikacyjnym posiadającym system sterowania fly-by-wire (analogowy), a awionika zainstalowana na pokładzie była pierwszą która wykorzystywała obwody hybrydowe. Głównym projektantem był Pierre Satre, a jego zastępcą Archibald Russell[23].

 
Wnętrze kokpitu
 
Maszyna w Muzeum Lotnictwa i Astronautyki Le Bourget

Concorde był pionierem w następujących kwestiach:

Wysoka prędkość lotu i optymalizacja lotu:

  • skrzydła typu delta o obrysie ostrołukowym[8];
  • układ dolotu powietrza do silników o zmiennej geometrii, kontrolowany przez komputery[24];
  • właściwość supercruise[25];
  • silniki thrust-by-wire, poprzednik systemu FADEC[24];
  • opuszczany nos dla lepszej widoczności podczas startu, a zwłaszcza procedury lądowania.

Zmniejszenie masy i maksymalizacja osiągów:

  • prędkość przelotowa Mach = 2,04 (~ 2 170 km/h)[26] (optymalne zużycie paliwa przy minimalnej wartości oporu aerodynamicznego);
  • konstrukcja duraluminiowa umożliwiła zmniejszenie masy i stosowanie konwencjonalnych metod wytwarzania[27];
  • autopilot i autothrottle[28] pozwalające na proces automatycznego lądowania (autoland)[29];
  • w pełni elektrycznie sterowany (analogowy) system wychylania powierzchni sterowych fly-by-wire z awaryjnym systemem mechanicznym[30][31][32];
  • wysokociśnieniowy układ hydrauliczny (28 MPa)[33];
  • komputer danych aerodynamicznych (ADC) w celu zautomatyzowania pomiarów i transmisji danych (ciśnienie całkowite i statyczne, kąt natarcia i ześlizgu)[34];
  • w pełni elektrycznie sterowany analogowy system hamulcowy brake-by-wire z systemem anti skid oraz wentylatorami[35];
  • regulacja położenia środka ciężkości poprzez programowane przemieszczanie zapasu paliwa w zbiornikach skrzydłowych oraz kadłubowych[36];
  • główne części zostały wyfrezowane z jednego kawałka prefabrykatu duraluminiowego, dzięki czemu zmniejszono liczbę elementów i zwiększono ich wytrzymałość[37];
  • brak APU ze względu na założenie operowania na dużych portach lotniczych[38].

Układ paliwowy. Sterowanie położeniem środka parcia

edytuj
 
Rozmieszczenie zbiorników paliwa
 
Kolejność przepompowywania paliwa zależnie od fazy lotu.
A – rozpędzanie z prędkości poddźwiękowej do naddźwiękowej
B – hamowanie
C – końcowa faza hamowania i przejście do lotu z prędkością poddźwiękową

W trakcie przejścia z poddźwiękowych do naddźwiękowych prędkości lotu, ma miejsce ruch środka parcia ku krawędzi spływu. Jego przemieszczenie względem nieruchomego środka ciężkości samolotu powoduje powstanie momentu aerodynamicznego zwiększającego kąt natarcia skrzydeł[39]. W przypadku Concorde’a maksymalne przemieszczenie środka parcia wynosiło około 1,5 metra[40]. Najprostszym sposobem na zredukowanie momentu pochylającego jest wychylenie steru wysokości o taki kąt, aby wygenerowana w ten sposób siła aerodynamiczna na usterzeniu poziomym skompensowała przyrost wartości momentu. W przypadku lotu z prędkościami naddźwiękowymi wychylenie sterów z pozycji neutralnej zwiększa opór aerodynamiczny, zmniejszając doskonałość i zasięg samolotu. Z tego powodu w Concordzie zastosowano rozwiązanie polegające na kontrolowanym przepompowywaniu paliwa pomiędzy rozmieszczonymi w skrzydłach i kadłubie trzynastoma zbiornikami paliwa. Zostały one podzielone na trzy grupy: zbiorniki balastowe (2 w przedniej przykadłubowej części skrzydeł oraz 1 w tylnej części kadłuba), 4 zbiorniki zasilające silniki oraz 6 zbiorników zasadniczych w skrzydłach. W trakcie fazy startu, wznoszenia na wysokość przelotową i lotu z prędkościami poddźwiękowymi zbiorniki balastowe w skrzydle były pełne, natomiast zbiornik tylny pusty. Podczas przekraczania prędkości Ma = 1 zbiornik tylny był stopniowo napełniany paliwem z przednich zbiorników balastowych, w wyniku czego środek ciężkości podążał za poruszającym się środkiem parcia, zachowując stałą różnicę odległości między tymi punktami. Podczas wyhamowania przepompowywanie odbywało się w odwrotnym kierunku. Kontrolowaniem całego procesu zajmował się inżynier pokładowy[41].

Każdy z silników Olympus był zasilany przez przewody pobierające paliwo z czterech niezależnych zbiorników paliwa. Istniała jednak dodatkowa możliwość zasilania dowolnego lub dowolnej grupy silników ze zbiornika innego niż dedykowany. Układ paliwowy spełniał również funkcję zbiornika na ciepło wydzielane przez układ hydrauliczny i klimatyzacyjny. Na dużych wysokościach, w wyniku niskiego ciśnienia powietrza otaczającego samolot, mogącego spowodować wrzenie paliwa, ciśnienie w zbiornikach paliwa było utrzymywane w przedziale 8,3–10,3 kPa. Zrzucanie paliwa w sytuacjach awaryjnych odbywało się przy wykorzystaniu systemu wchodzącego w skład układu trymowania paliwem. Paliwo było wypuszczane przez przewód znajdujący się w tylnej części kadłuba[42].

Silniki

edytuj
 
Wlot silników Concorde’a
 
Schemat gondoli silnikowej

Opłacalność ekonomiczna Concorde’a wymuszała zdolność samolotu do wykonywania lotów na duże odległości, a to wymagało wysokiej sprawności zespołu napędowego. Optymalnym jego wyborem do lotu poddźwiękowego są silniki turbowentylatorowe. Jednak silniki te nie nadają się do napędu samolotu naddźwiękowego, ze względu na ich dużą powierzchnię przekroju i związany z tym zwiększony opór aerodynamiczny. Rozwiązanie to zostało odrzucone na rzecz dwuwałowych silników turboodrzutowych[43]. Opracowano dwuwałowy silnik Rolls-Royce/Snecma Olympus 593, będący rozwinięciem zespołu napędzającego kolejno bombowiec Avro Vulcan, oraz po dalszych modyfikacjach bombowiec uderzeniowy BAC TSR-2[44].

Kluczowym elementem zespołów napędowych Concorde’a był wlot powietrza o regulowanej geometrii kanału wewnętrznego. Silniki turboodrzutowe nie są w stanie skutecznie pracować przy prędkościach pobieranego powietrza przekraczających Ma ~ 0,5. Granica ta jest związana z ograniczeniem prędkości opływu końcówek łopatek sprężarki do zakresu poddźwiękowego (prędkość ta jest sumą wektorową prędkości obwodowej wynikającej z ruchu obrotowego łopatek wokół osi sprężarki oraz prędkości przepływającego przez sprężarkę powietrza)[45]. Wyhamowywanie powietrza w kanale odbywało się w wyniku tworzenia trzech skośnych i jednej prostej fali uderzeniowej[46]. Dodatkowo przy naddźwiękowych prędkościach lotu wlot powietrza może służyć jako wstępna sprężarka bezwirnikowa. Wysokie wartości ciśnienia dynamicznego napływającego powietrza są wykorzystywane do zwiększenia sprężu. Rezultatem zamiany ciśnienia dynamicznego na statyczne jest obniżenie strat energii zużywanej przez turbinę do napędu sprężarki[47]. Dla Concorde’a podczas lotu naddźwiękowego całkowity spręż na odcinku od początku kanału wlotowego do przekroju za sprężarką wynosił 80:1[46]

Usterka silnika w konwencjonalnym samolocie poddźwiękowym powoduje nie tylko utratę ciągu, ale generuje również opór aerodynamiczny, zaś asymetria ciągu doprowadza do odchylenia maszyny i jej przechyłu na stronę uszkodzonego zespołu. Jeżeli tego typu sytuacja miałaby miejsce podczas lotu naddźwiękowego, mogłaby teoretyczne spowodować katastrofalne w skutkach zniszczenie konstrukcji Concorde’a[48]. Jednak ze względu na fakt, iż podczas awarii silnika zapotrzebowanie na przepływ powietrza przez silnik jest minimalne, natychmiastowe efekty tego zdarzenia były przezwyciężane poprzez otwarcie dodatkowego kanału odpływowego i maksymalne rozwarcie kanału wlotowego, którego ukształtowanie kierowało strumień powietrza w dół, tak aby opływał silnik i nie generował szkodliwego oporu. Pomimo że symulacje komputerowe przewidywały pojawienie się znaczących trudności, w rzeczywistości Concorde był w stanie przy prędkości Ma = 2 wyłączyć po tej samej stronie obydwa silniki bez widocznych problemów w sterowaniu samolotem, wykazując wystarczające zapasy stateczności[49]. Pilotaż samolotu z niedziałającym silnikiem przy prędkościach naddźwiękowych był jednym z zagadnień obejmujących szkolenie pilotów na symulatorze lotu[50].

Samolot wykorzystywał dopalacze do startu i przejścia przez zakres przydźwiękowych prędkości lotu (od Ma = 0,95 do Ma = 1,7), przez pozostały czas podróży nie były aktywne[51]. Z powodu niskiej sprawności napędu odrzutowego, przy niskich prędkościach, Concorde spalał dwie tony paliwa podczas dojazdu na pas startowy[52]. Aby zaoszczędzić cenną kerozynę, po wylądowaniu włączone były tylko dwa zewnętrzne zespoły napędowe. Ich ciąg, ze względu na niską masę samolotu u celu podróży, był wystarczający do kołowania na lotnisku.

Zagadnienia cieplne

edytuj
 
Rozkład temperatur na powierzchni płatowca podczas lotu z prędkością Ma=2,0

Najbardziej rozgrzewającą się częścią struktury jakiegokolwiek samolotu naddźwiękowego jest – oprócz silników – część nosowa kadłuba. Inżynierowie Concorde’a zaproponowali użycie duraluminium, ze względu na jego dostępność handlową, umiarkowaną cenę oraz łatwość zaprojektowania konstrukcji opartej na tym materiale. Najwyższą dopuszczalną temperaturą, przy jakiej mogło cyklicznie pracować dostępne wówczas duraluminium było 127 °C, co ograniczało prędkość maksymalną samolotu do Ma = 2,02[53].

W trakcie lotu Concorde przechodził przez dwa cykle nagrzewania i ochładzania. Pierwsze ochładzanie miało miejsce podczas nabierania wysokości, następnie płatowiec nagrzewał się po przejściu na prędkość naddźwiękową. Wraz ze zniżaniem i zmniejszaniem prędkości następował cykl odwrotny[54][55].

W wyniku kompresji powietrza podczas podróży z prędkością naddźwiękową, generowane ciepło powodowało wydłużenie kadłuba nawet o 300 mm. Najbardziej widocznym przejawem tego zjawiska było powstawanie szczeliny między pulpitem inżyniera pokładowego a wręgą płatowca. W jednym z lotów doświadczalnych, jeden z inżynierów pokładowych przypadkiem wetknął w tę szczelinę swoją czapkę, a po wylądowaniu, gdy kadłub samolotu ostygł i skurczył się, nie mógł jej wyciągnąć. Zjawisko to wykorzystał ostatni inżynier pokładowy przygotowywanego do muzealnej „emerytury” ostatniego Concorde’a należącego do British Airways, który za przyzwoleniem pierwszego pilota umieścił w trakcie ostatniego lotu naddźwiękowego w szczelinie swoją czapkę, aby została tam na zawsze i mogła być podziwiana przez zwiedzających wnętrze samolotu[56].

Stała temperatura wnętrza samolotu była utrzymywana dzięki wykorzystaniu paliwa do kumulacji ciepła pobranego z instalacji klimatyzacyjnej[57]. Ta sama metoda została wykorzystana do chłodzenia instalacji hydraulicznej.

Linie lotnicze korzystające z Concorde’a nie malowały powierzchni jego kadłuba swoimi tradycyjnymi barwami, lecz musiał on być zawsze w przeważającej części odblaskowo-biały. Barwa kadłuba miała bowiem istotny wpływ na jego bilans wymiany cieplnej z otoczeniem, szczególnie przy prędkości Ma = 2[58]. W roku 1996 Air France pomalowała F-BTSD w przeważającej mierze na niebiesko (poza powierzchnią skrzydeł), jako część kontraktu promocyjnego z Pepsi-Cola[59]. Przewoźnik otrzymał zalecenie utrzymywania prędkości Ma = 2 maksymalnie przez 20 minut w czasie jednego lotu; nie było natomiast przeciwwskazań do lotu poniżej Ma = 1,7. Wybór F-BTSD był spowodowany planowanym przeznaczeniem tego egzemplarza do lotów poniżej Ma = 2[60].

Zagadnienia strukturalne

edytuj

Podczas lotu z wysokimi prędkościami, a szczególnie podczas zakrętów i przechyleń, na Concorde’a działały duże naprężenia, powodujące odkształcenia zginające i skręcające jego konstrukcję. Dodatkowo podczas projektowania wiązano pewne obawy z utrzymaniem precyzyjnego sterowania podczas lotu naddźwiękowego. Obydwie te kwestie zostały rozwiązane poprzez aktywne sterowanie użyciem lotek niskich i wysokich prędkości. W trakcie lotu z prędkością naddźwiękową, ze względu na mocowanie do najsztywniejszej części skrzydła oraz krótsze ramię siły aerodynamicznej generowanej poprzez wychylenie powierzchni sterowej, w użyciu były jedynie wewnętrzne lotki – wysokich prędkości[61].

Dodatkowo, wąski kadłub samolotu ulegał deformacji, co można było zaobserwować z tylnych okien przedziału pasażerskiego[24][62].

Hamulce i podwozie

edytuj
 
Opony i hamulce Concorde’a
 
Podwozie główne Concorde’a na wystawie w Muzeum Lotnictwa i Astronautyki Le Bourget w Paryżu.

Ze względu na wysoką prędkość startu (średnio 400 km/h) i lądowania, Concorde potrzebował ulepszonych hamulców. Tak jak większość samolotów liniowych, posiadał ABS – system zapobiegający utracie przyczepności przez opony podczas hamowania. Hamulce firmy Dunlop Rubber były pierwszymi hamulcami samolotowymi zaprojektowanymi na bazie włókna węglowego[63]. W razie przerwania startu, wykorzystanie tego materiału umożliwiało wyhamowanie 188-tonowego samolotu z prędkości 310 km/h na dystansie 1600 m. Temperatura hamulców rosła wtedy do 300–500 °C, a ich ostygnięcie wymagało kilku godzin[64].

Sposób w jaki skrzydło typu delta wytwarza siłę nośną wpłynął na wzmocnienie konstrukcji podwozia. W układzie tym wymagany jest większy kąt natarcia podczas startu, co powodowało znaczne obciążenia podwozia głównego, dlatego pierwotna konstrukcja wymagała przeprojektowania[65]. Wysokość goleni mogła być regulowana za pomocą teleskopów, tak aby mogły się bezkolizyjnie schować do luków w kadłubie po wystartowaniu samolotu[66].

Zasięg

edytuj

Podróż Concorde’a między Londynem a Nowym Jorkiem musiała odbywać się bez międzylądowania na uzupełnienie paliwa, dlatego projektanci uzyskali największy zasięg wśród naddźwiękowych samolotów. Cecha ta została osiągnięta poprzez skrupulatny rozwój silników, dzięki czemu otrzymano wysoką ich sprawność przy prędkościach naddźwiękowych (obecnie najbardziej wydajny silnik odrzutowy na świecie[24]); projektując smukły kadłub i odpowiedni kształt skrzydła dla wysokiej wartości doskonałości aerodynamicznej; zaplanowania małej ładowności i dużej pojemności zbiorników paliwa oraz zastosowania przemieszczającego się paliwa do wyrównoważania samolotu bez wzbudzania dodatkowego oporu aerodynamicznego[8][67].

Niemniej jednak krótko po rozpoczęciu lotów została zaprojektowana wersja „B” z powiększonymi zbiornikami paliwa, zwiększoną powierzchnią nośną i zamontowanymi na niej skrzelami dla zwiększenia wydajności przy wszystkich prędkościach lotu. Napędzać ją miały silniki o większej mocy i obniżonym hałasie, pozbawione paliwożernych i hałaśliwych dopalaczy. Pojawił się pogląd o możliwości stworzenia jednostek napędowych o 25% większej wydajności od silników Rolls-Royce/Snecma Olympus 593[68]. Ich montaż na dużo cięższym samolocie zwiększyłby zasięg o 805 km, umożliwiając otwarcie nowych połączeń komercyjnych. Projekt został zamknięty ze względu na niską sprzedaż Concorde’ów i wzrost cen paliwa lotniczego w latach 70[69].

Zwiększona ekspozycja na promieniowanie

edytuj
 
Kadłub Concorde’a

Przelot Concorde’a na dużej wysokości wiązał się z ekspozycją pasażerów na działanie promieniowania kosmicznego, o natężeniu dwukrotnie większym niż w przypadku przelotu na standardowej wysokości[70][71]. Z tego też względu, istniały obawy, że loty naddźwiękowe będą przyczyną zwiększenia prawdopodobieństwa zachorowania na raka skóry[72]. Niemniej jednak, w trakcie użytkowania okazało się, że skrócenie czasu przelotu ostatecznie wpływa na pochłonięcie mniejszej dawki promieniowania, niż w przypadku lotu na tym samym dystansie samolotem poddźwiękowym[73]. Nieokresowy wzrost aktywności Słońca mógł być źródłem zwiększonego promieniowania, dlatego w kokpicie znajdował się radiometr oraz przyrząd do pomiaru prędkości zmian promieniowania[73]. Jeżeli wskazania świadczyły o zbyt dużym jego poziomie, Concorde obniżał wysokość lotu poniżej 14 000 m.

Kabina ciśnieniowa

edytuj
 
Wnętrze maszyny linii British Airways przed rokiem 2000
 
Wnętrze maszyny G-BBDG

Kabiny samolotów liniowych są utrzymywane pod ciśnieniem odpowiadającym 1800 – 2400 m wysokości, podczas gdy wysokość lotu jest o wiele wyższa. Wewnątrz Concorde’a ciśnienie odpowiadało dolnej wartości tego przedziału, tzn. ciśnieniu z poziomu 1800 m[74], a nagły jego spadek był szczególnie niebezpieczny dla pasażerów i załogi[75]. Maksymalna wysokość przelotowa Concorde’a wynosiła 18 000 m, w porównaniu do 12 000 m dla samolotów poddźwiękowych. Powyżej 15 000 m niedostateczna wartość ciśnienia atmosferycznego skutkowała zredukowaniem czasu użytecznej świadomości do maksimum 10–15 sekund[76]. Na wysokości lotu Concorde’a gęstość powietrza jest bardzo niska, tak więc naruszenie integralności poszycia spowodowałoby dostatecznie duży spadek ciśnienia tak, że skorzystanie z klasycznych masek tlenowych używanych na innych samolotach byłoby nieskuteczne, a pasażerowie pomimo szybkiego ich nałożenia, ucierpieliby z powodu niedotlenienia. Z tego też względu Concorde był wyposażony w mniejsze okna, żeby zmniejszyć tempo dehermetyzacji[77], rezerwowy system dostarczający powietrze do utrzymania ciśnienia w kabinie, oraz procedurę szybkiego zniżania aby sprowadzić samolot na bezpieczną wysokość. Piloci mieli dostęp do CPAP, w skład którego wchodziły maski wtłaczające tlen do płuc pod zwiększonym ciśnieniem[77].

Część nosowa

edytuj
 
Concorde z maksymalnie opuszczonym nosem, po wylądowaniu

Samolot w układzie delta ląduje i startuje na dużo większych kątach natarcia niż samoloty o skrzydłach skośnych czy prostych, co powoduje problemy z obserwacją pasów startowych z kabiny pilotów. Opuszczany nos Concorde’a był rozwiązaniem zapewniającym opływowy kształt aerodynamiczny podczas lotów naddźwiękowych oraz niezbędną widoczność podczas fazy startu i lądowania, a także w trakcie kołowania po płycie lotniska. Jego opuszczaniem zajmowały się siłowniki hydrauliczne, dokonujące obrotu struktury wokół zawiasów umieszczonych na jej dolnej krawędzi. Elementem wchodzącym w skład nosa była chowana osłona, której okna wykonane były z odpornego na wysokie temperatury szkła. Głównym jej zadaniem była ochrona przednich szyb kabiny pilotów przed działaniem wysokiej temperatury o pochodzeniu aerodynamicznym. Przed operacją obniżenia nosa, osłona była chowana do jego wnętrza za pomocą siłowników hydraulicznych[78][79].

 
Concorde z maksymalnie opuszczonym nosem, w trakcie lądowania

Kąt nachylenia nosa był dostosowywany do aktualnie wykonywanej operacji. Dźwignia w kokpicie pozwalała na chowanie osłony i obniżenie nosa o 5 stopni podczas poruszania się po płycie lotniska oraz podczas fazy startu. Po oderwaniu samolotu od pasa startowego i opuszczeniu portu lotniczego, nos powracał do standardowego położenia, a osłona wysuwała się. Krótko przed lądowaniem osłona była ponownie ukrywana, a nos obniżany do maksymalnego możliwego wychylenia 12,5 stopnia. Po kontakcie głównego podwozia z pasem, nos był unoszony do pozycji 5 stopni, aby nie uległ uszkodzeniu w momencie zetknięcia przedniego podwozia z podłożem[78]. Start z w pełni obniżonym nosem odbywał się tylko przy specjalnych okazjach[80].

Na krótkich trasach poddźwiękowych oraz przy czyszczeniu szyb kokpitu, osłona była chowana, a nos pozostawał wyprostowany[78]. Dwa egzemplarze prototypowe pierwotnie posiadały „otwory szklane” w wysuwanej osłonie[81][82]. Rozwiązanie to zostało odrzucone przez amerykańską Federalną Administrację Lotnictwa, która uznała dostępne pole widzenia za niewystarczające aby wydać pozwolenie na loty na terenie Stanów Zjednoczonych. Decyzja ta wymogła na producentach przeprojektowanie osłon zainstalowanych na egzemplarzach produkcyjnych i czterech przedprodukcyjnych (101, 102, 201 i 202)[83].

 
Concorde podczas fazy startu
 
Niski przelot podczas pokazów lotniczych

Czas trwania podróży poddźwiękowym odrzutowcem między Nowym Jorkiem a Paryżem wynosi osiem godzin, natomiast średni czas lotu transatlantyckiego naddźwiękowym Concorde’em wynosił poniżej 3,5 godziny. Jego maksymalną wysokością przelotową było 18 300 m (60 039 stóp), na której osiągał liczbę Macha równą Ma = 2,02 (około 2140 km/h), dwa razy wyższą od tradycyjnego samolotu[84].

Ze względu na brak ruchu powietrznego na wysokości przelotowej Concorde’a (17 000 m, 56 000 stóp), jego lot przez Atlantyk odbywał się specjalnie przeznaczonymi trasami oceanicznymi. Były one wyznaczane na podstawie cech wiatrów występujących na dużych wysokościach, odmiennie niż trasy dla samolotów lecących poniżej, które to zależały od prognoz pogody[85]. Separacja pionowa dla Concorde’a wynosiła 4600 m (15 000 stóp), pozwalając na powolne wznoszenie z 14 000 m na 18 000 m (z 45 000 na 60 000 stóp) podczas lotu nad oceanem w miarę ubywania paliwa w zbiornikach[86]. W trakcie regularnej służby piloci opracowali wydajny profil lotu przelotowo-wznoszącego[87].

Skrzydło typu delta zmuszało Concorde’a do lądowania przy wyższych prędkościach niż w przypadku konwencjonalnych powierzchni nośnych (kąty natarcia). Spowodowane było to powstawaniem na nim wirów które tworzyły obszary niskiego ciśnienia nad górną powierzchnią skrzydła[88]. Typowa prędkość lądowania wynosiła 274 km/h[89].

Służba

edytuj

Zbudowanych zostało 20 samolotów Concorde, sześć dla celów rozwojowych konstrukcji, pozostałych czternaście do lotów liniowych.

Samoloty Concorde
Numer Oznaczenie Operatorzy Pierwszy lot Ostatni lot Nalot
(godziny)
Lokalizacja Zdjęcie
001 F-WTSS Sud Aviation
Aérospatiale
2 marca 1969 19 października 1973 812 Muzeum Lotnictwa i Astronautyki Le Bourget
Le Bourget, Francja
 
002 G-BSST BAC/BAE Systems 9 kwietnia 1969 26 lipca 1976 836 Fleet Air Arm Museum
hrabstwo Somerset, Anglia
 
101 G-AXDN BAC/BAE Systems 17 grudnia 1971 20 sierpnia 1975 633 Imperial War Museum Duxford
Duxford, Anglia
 
102 F-WTSA Sud Aviation
Aérospatiale
10 stycznia 1973 20 maja 1976 642 Musée Delta, Port lotniczy Paryż-Orly
Paryż, Francja
 
201 F-WTSB Aérospatiale 6 grudnia 1973 19 kwietnia 1985 754 Fabryka Airbusa
Tuluza, Francja
202 G-BBDG BAC/BAE Systems 13 lutego 1974 24 grudnia 1981 803 Brooklands Museum
Weybridge, hrabstwo Surrey, Anglia
203 F-WTSC[a]
F-BTSC
Aérospatiale
Air France
31 stycznia 1975 25 lipca 2000 11 989 Zniszczony w katastrofie
Gonesse pod Paryżem, Francja
204 G-BOAC
G-N81AC
N81AC
G-BOAC
BAC
British Airways
Braniff
BA
27 lutego 1975 31 października 2003 22 260 Port lotniczy Manchester
Manchester, Anglia[b]
 
205 F-BVFA
N94FA
F-BVFA
Air France
Braniff
Air France
27 października 1976 12 czerwca 2003 17 824 Centrum Stevena F. Udvar-Hazyego
Chantilly w stanie Wirginia, Stany Zjednoczone
 
206 G-BOAA
G-N94AA
N94AA
G-BOAA
BAC
BA
Braniff
BA
5 listopada 1975 12 sierpnia 2000 22 768 National Museum of Flight
East Lothian, Szkocja
 
207 F-BVFB
N94FB
F-BVFB
Air France
Braniff
Air France
6 marca 1976 24 czerwca 2003 14 771 Sinsheim Auto & Technik Museum[90]
Niemcy
 
208 G-BOAB
G-N94AB
N94AB
G-BOAB
BAC
BA
Braniff
BA
18 maja 1976 15 sierpnia 2000 22 296 Heathrow
Londyn, Anglia
 
209 F-BVFC
N94FC
F-BVFC
Air France
Braniff
Air France
9 lipca 1976 27 czerwca 2003 14 332 Fabryka Airbusa
Tuluza, Francja
210 G-BOAD
G-BOAD
N94AD
G-BOAD
BAC
BA
Braniff
BA
25 sierpnia 1976 10 listopada 2003 23 397 Intrepid Sea-Air-Space Museum
Nowy Jork, USA[c]
 
211 F-BVFD
N94FD
F-BVFD
Air France
Braniff
Air France
10 lutego 1977 27 maja 1982 5814 Po 1982 roku źródło części zamiennych, pocięty na kawałki w 1994 roku. Nieznaczna część kadłuba pozostaje na lotnisku Le Bourget we Francji.
212 G-BOAE
G-BOAE
G-N94SD
G-BOAE
BAC
BA
Braniff
BA
17 marca 1977 17 listopada 2003 23 376 Port lotniczy Grantley Adams
Barbados
 
213 F-WJAM[d]
F-BTSD
N94SD
F-BTSD
Aérospatiale
Air France
Braniff
Air France
26 czerwca 1978 14 czerwca 2003 12 974 Muzeum Lotnictwa i Astronautyki Le Bourget
Le Bourget, Francja
 
214 G-BFKW
G-BOAG
BAE Systems
BA
21 kwietnia 1978 5 listopada 2003 16 239 Museum of Flight
Seattle, Stany Zjednoczone
 
215 F-WJAN[e]
F-BVFF
Aérospatiale
Air France
26 grudnia 1978 11 czerwca 2000 12 421 Port lotniczy Paryż-Roissy-Charles de Gaulle
Paryż, Francja
 
216 G-BFKX
G-BOAF
N94AF
G-BOAF
BAE Systems
BA
Braniff
BA
20 kwietnia 1979 26 listopada 2003 18 257 Port lotniczy Bristol Filton
Bristol, Anglia
 

Szkolenie załogi

edytuj

Kandydaci na pilotów Concorde’a musieli posiadać duże doświadczenie w pilotażu odrzutowych samolotów pasażerskich. Ich szkolenie trwało około pięciu miesięcy i składało się z kilku etapów. Pierwszy obejmował sześciotygodniowe zajęcia dydaktyczne dotyczące teorii lotów naddźwiękowych, a przewodnim tematem pojawiającym się na większości z nich było bezpieczeństwo. Zwiększonej ilości czasu wymagały tematy obsługi silników i związanych z nimi systemów oraz zrozumienie działania układu paliwowego. Dla celów porównawczych każde z ćwiczeń było przeprowadzane w warunkach normalnych, nadzwyczajnych oraz ekstremalnych. Analizą wyników zajmował się komputer.

Drugi etap szkolenia odbywał się w makiecie kabiny pilotów, gdzie przyszła załoga zapoznawała się z procedurami oraz rozmieszczeniem instrumentów pokładowych. Na koniec etapu przyszli piloci zdawali test przeprowadzany przez producentów oraz European Joint Airworthness Authority.

Kandydaci którzy pomyślnie napisali egzamin, udawali się do Paryża lub Filton na etap szkolenia na symulatorze lotu. Zapewniał on wierne odwzorowanie wnętrza kabiny pilotów oraz wszystkich faz lotu, począwszy od sekwencji przedstartowej poprzez uruchomienie silników, kołowanie, start, przelot oraz lądowanie z kołowaniem do rękawa. Zastosowany układ ruchu umożliwiał symulowanie drgań pochodzących od silników, jak i nierówności podłoża podczas kołowania. Podczas tego etapu załoga odbywała dziewiętnaście czterogodzinnych misji, których poziom trudności systematycznie wzrastał. Kontrolę nad prawidłowością przebiegu ćwiczenia sprawował instruktor, który również prowadził rozmowę z pilotami jako centrum kontroli ruchu lotniczego. Pierwsza misja w symulatorze polegała na przelocie poddźwiękowym, wstępnym manewrowaniu oraz zapoznaniu z obsługą systemów samolotu. Wraz z drugim ćwiczeniem, kiedy do programu wchodził lot naddźwiękowy, inżynier pokładowy uczył się sterowania trymowaniem paliwa, a pilot nawyku obserwowania wskaźnika położenia środka ciężkości. Załoga zapoznawała się również z efektami działania automatycznego pilota, który posiadał siedemnaście trybów pracy dla lotu oraz trzy do sterowania silnikami. Część z tych trybów uaktywniała się podczas sytuacji awaryjnych, np. podczas zgaśnięcia silnika podczas startu autopilot wychylał ster kierunku do skompensowania odchylenia samolotu. Ze względu na tak dużą ingerencję automatyki w sterowanie maszyną, część z kandydatów rezygnowało z dalszego uczestniczenia w szkoleniu. Przez kolejne osiem misji miały miejsce symulacje całej gamy awarii, m.in. zgaśnięcie obydwu silników na skrzydle czy lądowanie przy działających tylko trzech silnikach. Od jedenastego zadania załoga uczyła się pilotażu z różnych miejsc w kokpicie, włączając w to lądowanie przeprowadzane przez inżyniera pokładowego z miejsca pierwszego pilota. Końcowe misje skupiały się na zacieśnieniu współpracy między osobami w kokpicie w trakcie awarii: autopilota ciągu, zablokowaniu nosa w pozycji 5 stopni podczas lądowania (ograniczenie widoczności pasa), usterki przyrządów pokładowych oraz procedury przejścia na drugie okrążenie w niesprzyjających warunkach pogodowych. Ostatnie trzy misje dotyczyły procedur związanych z redukcją hałasu generowanego przez samolot podczas lądowania na lotnisku w Nowym Jorku oraz kompletne przeloty dzienne i w warunkach nocnych[91].

Loty rejsowe

edytuj

Loty rejsowe rozpoczęły się 21 stycznia 1976 roku na trasach Londyn–Bahrajn i Paryż–Rio (przez Dakar)[92]. Trasa Paryż–Wyspy Kanaryjskie (przez Azory) otwarta została 10 kwietnia tego samego roku. W tym samym czasie kongres USA nałożył blokadę na lądowania Concorde’a na terenie Stanów Zjednoczonych, co było spowodowane w głównej mierze protestami mieszkańców przeciwko powstającym podczas lotu gromom dźwiękowym i w efekcie zatrzymało otwarcie tras transatlantyckich. Mimo to, sekretarz transportu William Coleman udzielił pozwolenia na loty do portu lotniczego Waszyngton-Dulles. Od maja 1976 roku zarówno Air France, jak i British Airways równocześnie rozpoczęły loty na tej trasie[93].

 
Concorde w 1977 roku

Po zniesieniu zakazu operowania na lotnisku JFK w lutym 1977 roku, Nowy Jork nałożył zakaz na obszar lokalny. Ostatecznie zakaz został wycofany 17 października 1977 roku przez Sąd Najwyższy[94]. W związku z narzekaniami odnośnie do głośności samolotu, sporządzony na ten temat raport stwierdził, że ówczesny Air Force One, którym był Boeing VC-137 generował podczas startu i lądowania większy od Concorde’a hałas[95]. Loty rejsowe z Londynu i Paryża do Nowego Jorku rozpoczęły się 22 listopada 1977 roku[96].

W 1977 roku British Airways i Singapore Airlines współużytkowały Concorde’a do lotów między Londynem a Singapurem (lot przez Bahrajn). Lewa strona kadłuba samolotu o oznaczeniu G-BOAD została pomalowana w barwy SA, natomiast prawa – BA[97][98]. Usługa została przerwana po trzech lotach powrotnych ze względu na skargi rządu Malezji odnośnie do hałasu[99]. Możliwość ponownego jej wznowienia trasą omijającą przestrzeń powietrzną Malezji istniała dopiero w 1979 roku. Spór z Indiami wymusił lot poddźwiękowy nad ich terytorium, co przyczyniło się do nierentowności trasy i jej zamknięcia w 1980 roku.

W okresie wrzesień 1978 – listopad 1982 podczas meksykańskiego boomu paliwowego Air France zapewniała dwa razy tygodniowo lot do portu lotniczego Meksyk-Benito Juarez przez Waszyngton lub Nowy Jork[100][101]. Panujący w tym okresie ogólnoświatowy kryzys gospodarczy doprowadził do zamknięcia tej trasy – ostatnie loty odbywały się przy niskim zapełnieniu miejsc pasażerskich. Podróż między Waszyngtonem lub Nowym Jorkiem a Meksykiem zawierała odcinek nad Florydą, który ze względu na prawo stanowe musiał być przebywany przy prędkości poddźwiękowej Ma = 0,95. Po jego minięciu Concorde przyspieszał ponownie, by minąć Zatokę Meksykańską z prędkością podróżną Ma = 2,02. Podczas wyczarterowanej wycieczki dookoła świata 1 kwietnia 1989 roku British Airways wprowadziło poprawkę dla tej trasy, tak że egzemplarz G-BOAF mijał Florydę z prędkością naddźwiękową od strony wschodniej i południowej. Concorde okazjonalnie powracał w tamten rejon podczas lotów czarterowych do Meksyku i Acapulco[102].

W latach 1978–1980 10 egzemplarzy zostało wyleasingowanych przez linie Braniff International Airways, po pięć sztuk od Air France i British Airways[103]. Były one wykorzystywane do lotów poddźwiękowych między portami w Dallas-Fort Worth i Washington Dulles. Na tej trasie pilotaż prowadzili pracownicy Braniff[104]. Lot naddźwiękowy do Europy wykonywali pracownicy AF i BA[105]. Samoloty były zarejestrowane zarówno w USA, jak i w krajach ich rodzimych przewoźników, a ich obowiązywanie zależało od odcinka, który był aktualnie pokonywany. Loty nie były rentowne, samoloty były przeważnie zapełnione w 50%, co w maju 1980 roku zmusiło linie Braniff do rezygnacji z bycia jedynym amerykańskim operatorem Concorde’a[106][107].

Zakup przez BA

edytuj

Około roku 1981 przyszłość Concorde’a w Wielkiej Brytanii stanęła pod znakiem zapytania. Każdy rok operowania samolotu prowadził do strat finansowych brytyjskiego rządu, co spowodowało pojawienie się planu całkowitego jego wycofania ze służby. Pod koniec 1983 roku dyrektor BA John King przekonał rząd do sprzedaży samolotów za 16,5 mln funtów plus zyski z pierwszego roku użytkowania[108][109].

 
Concorde linii Air France na lotnisku Kennedy’ego w 1987 roku

John King zdał sobie sprawę z posiadania prestiżowego produktu o zaniżonej cenie. Po przeprowadzeniu badań rynku okazało się, że grupa konsumentów, do której oferta przewozów była skierowana, była przeświadczona o wyższych niż w rzeczywistości cenach usług. British Airways sukcesywnie więc podnosiła ceny i ich jakość tak, aby dopasować je do oczekiwań klientów[110]. Po tym zabiegu BA, w przeciwieństwie do francuskiego przewoźnika, wypracowywała zysk nawet do 50 mln funtów w najbardziej dochodowych latach, otrzymując sumarycznie kwotę 1,75 mld funtów[111][111][112][113].

W latach 1984–1991 brytyjski Concorde 3 razy tygodniowo obsługiwał trasę między Londynem a Miami, z międzylądowaniem w Waszyngtonie. Air France i BA do 2003 roku obsługiwały codziennie loty do Nowego Jorku. W trakcie letniego sezonu turystycznego Concorde odwiedzał również międzynarodowy port lotniczy Grantley Adams na Barbadosie.

Poważniejsze incydenty

edytuj

Wypadek Air France lot 4590

edytuj

25 lipca 2000 roku egzemplarz F-BTSC Air France (lot 4590) rozbił się na obrzeżach miasteczka Gonesse pod Paryżem, pochłaniając 113 ofiar: 100 pasażerów, 9 członków załogi oraz cztery osoby przebywające w hotelu (m.in. dwie Polki). Była to jedyna katastrofa w trakcie użytkowania Concorde’a.

Zgodnie z wyjaśnieniami oficjalnego śledztwa przeprowadzonego przez francuską komisję badania wypadków lotniczych (BEA), przyczyną wypadku był tytanowy pasek, który odpadł z samolotu DC-10 linii Continental, startującego pięć minut wcześniej. Podczas startu Concorde najechał na niego lewym zespołem kół, doprowadzając do rozerwania jednej z opon, której fragmenty uderzyły w zbiornik paliwa znajdujący się nad komorą podwozia. Uderzenie spowodowało poważny wyciek paliwa, które następnie zapaliło się od instalacji elektrycznej lub w wyniku kontaktu z gorącymi elementami silnika. W tym momencie samolot poruszał się z prędkością uniemożliwiającą bezpieczne wyhamowanie maszyny na pasie startowym, wobec czego dowódca Christian Marty podjął decyzję o kontynuowaniu startu. Utrata ciągu dwóch silników (silnik nr 1 został uszkodzony, nr 2 został wyłączony przez załogę) uniemożliwiła zwiększenie prędkości i nabranie wysokości po starcie, co w połączeniu ze stratą stateczności doprowadziło do upadku maszyny na hotel tuż przed miejscowością Gonesse[114][115].

Przed katastrofą Concorde był najbezpieczniejszym na świecie samolotem liniowym w użyciu; w statystyce zgonów na przebyte kilometry zajmował pierwsze miejsce z wynikiem zero, jednak historia spod Paryża zwiększyła ten wskaźnik do poziomu sześćdziesięciu razy przekraczającego wartość dla samolotów poddźwiękowych[116]. Analiza wypadku doprowadziła do zwiększenia bezpieczeństwa poprzez wzmocnienie spodu zbiorników paliwa kevlarem, poprawę obwodów elektrycznych i zaprojektowanie wzmocnionych opon[117].

Pierwszy lot po dokonaniu modyfikacji odbył się z londyńskiego lotniska Heathrow 17 lipca 2001 roku. Podczas 3 godzin i 20 minut lotu nad środkowym Atlantykiem w kierunku Islandii, pilot Mike Bannister uzyskał prędkość Ma = 2,02 na 60 000 stopach wysokości, po czym wylądował w bazie RAF, w Brize Norton. Lot doświadczalny, w zamierzeniu mający przypominać trasę Londyn–Nowy Jork, został uznany za sukces. Podróż była transmitowana w telewizji i obserwowana przez tłumy ludzi na obydwu lotniskach[118]. Kolejny lot z pracownikami BA odbył się 11 września 2001 roku, a samolot wylądował tuż przed zamachem z 11 września na Stany Zjednoczone[119].

Normalne loty komercyjne zostały wznowione 7 listopada 2001 roku przez obydwie linie (samolot G-BOAE i F-BTSD), na trasie do portu lotniczego JFK w Nowym Jorku, gdzie wysiadających pasażerów powitał burmistrz miasta Rudy Giuliani[120][121].

Wycofanie ze służby

edytuj

10 kwietnia 2003 roku Air France i British Airways jednocześnie ogłosiły wycofanie Concorde’a ze służby do końca roku[122][123]. Wśród wymienianych powodów była niska liczba pasażerów po katastrofie z 25 lipca 2000 roku, spadek natężenia ruchu lotniczego spowodowany atakami z 11 września oraz rosnące koszty obsługi. Mimo że Concorde był zaawansowany technicznie w czasach wprowadzania do służby, 30 lat później jego kokpit, z analogowymi przyrządami i lampkami był już przestarzały. Brak nacisku, czy też powodu do unowocześniania Concorde’a wynikał z nieistnienia konkurencyjnego samolotu, odmiennie niż w przypadku np. Boeinga 747[124]. Wraz z jego wycofaniem, odchodziła ze służby ostatnia maszyna floty BA, która była obsługiwana przez inżyniera pokładowego. Inne konstrukcje, takie jak zmodernizowany Boeing 747-400 skutecznie zastąpiły rolę inżyniera pokładowego nowoczesną awioniką[125].

Tego samego dnia Richard Branson zaoferował kupno całej floty za ich „oryginalną cenę 1 funta” dla swoich linii Virgin Atlantic Airways. Stwierdził, że jest to identyczny koszt, jaki poniosły British Airways za zakup samolotów od rządu, jednak linie zaprzeczyły tym słowom i odrzuciły ofertę[126]. Rzeczywista cena za każdy egzemplarz wynosiła 26 mln funtów, jednak pieniądze na ten cel pochodziły z pożyczki rządowej (w zamian rząd pobierał 80% wypracowanego zysku). Następnie BA nabyło dwie maszyny za cenę 1 funta w ramach wartej 16,5 mln funtów umowy sprzedaży z 1983 roku[111]. Branson podał w magazynie The Economist z dnia 23 października 2003 roku ostateczną cenę „ponad 5 mln funtów” z zamiarem korzystania z floty przez wiele lat[127]. Ostatecznie, decydującą kwestią w decyzji o wycofaniu był brak zgody Airbusa na dozór techniczny starzejących się płatowców[128][129].

Air France

edytuj
 
Concorde F-BVFB i Tupolew Tu-144 – dwa naddźwiękowe samoloty na wystawie Sinsheim Auto & Technik Museum w Sinsheim

Ostatnie rejsowe lądowanie Concorde’a linii Air France miało miejsce na lotnisku w Nowym Jorku 30 maja 2003 roku[130][131]. W następnym tygodniu, tj. 2 i 3 czerwca 2003 roku, egzemplarz F-BTSD odbył dwustronną podróż z Paryża do Nowego Jorku z pracownikami linii lotniczych na pokładzie[132]. Ostatni lot francuskiego Concorde’a F-BVFC do Tuluzy miał miejsce 27 czerwca 2003 roku[133].

Aukcja z częściami samolotu i pamiątkami odbyła się 15 listopada 2003 roku w domu aukcyjnym Christie’s w Paryżu. Uczestniczyło w niej 1300 osób, a wiele z wystawionych przedmiotów zostało sprzedanych powyżej wyceny[134].

Egzemplarz F-BVFC został złożony w Tuluzie i pozostawał funkcjonalny po zakończeniu służby. Krótkotrwałe uruchomienia silników miały umożliwić ewentualne poruszanie się samolotu po płycie lotniska na potrzeby śledztwa w sprawie wypadku z 2000 roku[135]. Obecnie samolot jest w stanie pełnego spoczynku[136].

Egzemplarz F-BTSD został przekazany Muzeum Lotnictwa i Astronautyki Le Bourget pod Paryżem. Odmiennie niż w przypadku innych muzealnych Concorde’ów, samolot ten posiada kilka sprawnych układów, m.in. jego nos może być opuszczany. Fakt ten doprowadził do pojawienia się plotek na temat możliwego użycia go w przyszłości na specjalne okazje[137].

Egzemplarz F-BVFB obecnie znajduje się w muzeum Sinsheim Auto & Technik Museum w niemieckim mieście Sinsheim. Po wykonaniu swojego ostatniego lotu z Paryża do Baden-Baden został przetransportowany barką, a następnie droga lądową. W zbiorach muzealnych znajduje się również Tu-144 i jest to jedyne miejsce, gdzie obydwa naddźwiękowe samoloty można obejrzeć razem[138].

British Airways

edytuj
 
Ostatni lot Concorde’a, G-BOAF z Heathrow do Bristolu, 26 listopada 2003
 
Concorde G-BOAD na barce na wystawie w Intrepid Sea-Air-Space Museum, w grudniu 2005 roku

Linie British Airways zorganizowały pożegnalną wycieczkę po Ameryce Północnej w październiku 2003 roku. Egzemplarz G-BOAG wizytował Toronto Pearson International Airport 1 października 2003 roku, po czym udał się na lotnisko JFK w Nowym Jorku[139]. 8 października 2003 roku G-BOAD wykonał lot do portu lotniczego w Bostonie a G-BOAG do Dulles 14 października[140]. Wbrew niektórym stwierdzeniom, podróż egzemplarza G-BOAD z Heathrow do Bostonu z czasem 3 godzin 5 minut 34 sekund nie ustanowiła rekordu najszybszego lotu transatlantyckiego w kierunku zachodnim[141]. Tytuł ten przypada lotowi z 7 lutego 1996 roku na trasie Londyn–Nowy Jork, który trwał 2 godziny 52 minuty i 59 sekund[142].

W tygodniu pożegnalnych lotów dookoła Wielkiej Brytanii, 20 października Concorde odwiedził Birmingham, 21 października Belfast, 22 października Manchester, 23 października Cardiff oraz 24 października Edynburg. Każdego dnia kiedy samolot wylatywał i wracał z Heathrow do poszczególnych miast, jego przelot odbywał się w przeważającej większości na niewielkiej wysokości[143][144].

 
Concorde G-BOAC na wystawie na lotnisku w Manchesterze

22 października centrum kontroli lotów lotniska Heathrow zaaranżowało wspólne lądowanie lotu BA9021C z Manchesteru wraz z powracającym z Nowego Jorku BA002 równocześnie na lewym i prawym pasie do lądowań. Wieczorem 23 października, gdy Concorde opuszczał Londyn ostatnim rejsowym lotem przez Atlantyk, królowa Wielkiej Brytanii pozwoliła na podświetlenie zamku w Windsorze, zaszczyt normalnie zarezerwowany dla przełomowych wydarzeń i wizytujących ważnych osobistości[145].

British Airways wycofały swoją flotę Concorde’ów 24 października 2003 roku[146]. Egzemplarz G-BOAG opuścił Nowy Jork wśród fanfar porównywalnych do tych dla samolotu Air France F-BTSD, podczas gdy dwie pozostałe maszyny wykonały dodatkowe przeloty, G-BOAF przewożący vipów nad Zatoką Biskajską, a G-BOAE do Edynburga. Następnie wszystkie trzy zatoczyły na niewielkiej wysokości kręgi nad Londynem i kolejno wylądowały na lotnisku Heathrow. Kapitanem ostatniego lotu z Nowego Jorku był Mike Bannister[147].

Cała flota została uziemiona a jej certyfikaty zdatności do lotu wygasły. W 2004 roku były pilot i zarządca floty, Jock Lowe, oszacował koszt przywrócenia zdatności do lotu G-BOAF na 10–15 mln funtów[137]. Linie British Airways zachowały prawo własności do samolotów i ogłosiły, że ze względu na decyzję Airbusa z 2003 roku o zakończeniu wsparcia technicznego, w przyszłości nie planują żadnych lotów[148].

1 grudnia 2003 dom aukcyjny Bonhams przeprowadził aukcję pamiątek związanych z samolotem[149][150]. Zebrane 750 000 funtów przeznaczono na cele charytatywne. W marcu 2007 roku BA ogłosiło rezygnację z odnowienia kontraktu na główne miejsce reklamowe przy wejściu na londyńskie lotnisko Heathrow, gdzie od lat 90. znajdował się 40% wielkości model Concorde’a. Po wygaśnięciu umowy został on przeniesiony na wystawę do Muzeum Brooklands[151].

Konserwacja i przywrócenie do stanu lotnego

edytuj

Grupa francuskich inżynierów utrzymuje najmłodszą konstrukcję F-BTSD w stanie operacyjnym w muzeum Le Bourget Air and Space Museum w Paryżu. W lutym 2010 zostało ogłoszone, że planuje przywrócić sprawność silnikom, aby samolot mógł kołować[152]. 29 maja 2010 stwierdzono również, że głównym celem działań jest jego renowacja do stanu lotnego, dzięki czemu mógłby ponownie latać w trakcie pokazów lotniczych, a także wykonać lot podczas ceremonii otwarcia Letnich Igrzysk Olimpijskich 2012 w Londynie[153].

Wpływ

edytuj

Projektowanie „koni roboczych”

edytuj
Concorde porównanie zużycia paliwa
Samolot  Concorde[67] Boeing 747-400[154]
pasażer mila/imperialny galon 17 109
pasażer mila/US galon 14 91
litry/pasażer 100 km 16.6 3.1

Concorde, a konkretnie cały projekt samolotów naddźwiękowych zasadniczo miał spowodować zastąpienie floty wówczas używanych samolotów poddźwiękowych samolotami naddźwiękowymi, jak w przypadku przejścia z samolotów tłokowych na odrzutowe. Dochodziło wręcz do przypadków, że poważne firmy lotnicze jak Pan Am witały nowo zatrudnionych pilotów w latach 60 XX wieku słowami „Congratulations gentlemen. You’re going to be SST pilots. „(Gratulacje dla Panów. Będziecie pilotami SST”. Gdzie SST jest oznaczeniem amerykańskim na Super-Sonic Transport, czyli Naddźwiękowy Transport). De facto kryzys, załamanie na rynku paliwowym, oraz oczekiwania niższych cen biletów powiązane ze słabą opłacalnością i rentownością projektu w pierwszych latach doprowadziły do zmienienia całego nastawienia i celów przemysłu lotniczego. Jednak sama możliwość bardzo szybkiej podróży, była przez wiele lat doceniana przez część, nawet jeśli jedną z niewielu możliwości (poza własnym programem SST) był zakup dość starych samolotów. Mimo wysokich cen paliw z lat 70, to dużo wyższe ceny w początkach XXI wieku nie odstraszyły potencjalnych inwestorów – Richard Branson chciał odkupić samoloty dla Virgin Atlantic Airways, za sumę ponad 5 milionów funtów, widząc potencjał w wieloletniej eksploatacji.

Natomiast sam rynek lotniczy od czasu zbudowania ostatniego Concorde i Tu-144 nie zbudował ani jednego seryjnego naddźwiękowego samolotu pasażerskiego (stan na 2013) – w projektowaniu i budowaniu stawiając na optymalizację wykorzystania paliwa, a nie prędkość, nawet w zamówieniach dla linii luksusowych czy prywatnych biznesmenów. Szefowie linii lotniczych wręcz obniżają lub zapowiadają zmniejszenie prędkości latania swoich samolotów w celu zmniejszenia wydatków na paliwo, a rozwój silników turbośmigłowych pozwala nawet ciężkim transportowcom osiągać prędkości porównywalne z odrzutowymi transportowcami, czy prywatnymi lub biznesowymi odrzutowcami, mniej niż 1/3 mniejszymi od rejsowych (np. Airbus A400M)[155][156][157][158][159].

Środowisko

edytuj

Przed rozpoczęciem pierwszych lotów Concorde’a większość nowych rozwiązań technicznych opracowywanych przez cywilny przemysł lotniczy było akceptowanych przez rządy i ich elektoraty. Dopiero sprzeciw wobec nadmiernej emisji hałasu, powodowanej przez przeloty Concorde’a, szczególnie na wschodnim wybrzeżu USA[160][161], wymusił na decydentach wielu gałęzi przemysłu, przykładanie większej wagi do wpływu nowych technologii na społeczeństwo i środowisko[162][163]. Mimo iż to właśnie Concorde bezpośrednio doprowadził do rozpoczęcia programu redukcji hałasu generowanego przez samoloty korzystające z portu JFK w Nowym Jorku, wiele osób twierdziło, że wytwarzał on mniejszy hałas, niż początkowo zakładano[24]. Udawało się to dzięki redukcji mocy silników przez pilotów podczas przelotu nad obszarami mieszkalnymi[164]. Zanim rozpoczęły się loty komercyjne stwierdzono, że są one cichsze od niektórych wykonywanych przez inne maszyny[165].

Inny problem dla środowiska, prócz hałasu, stanowiły z kolei – uważane za przyczynę degradacji warstwy ozonowej – tlenki azotu, emitowane przez pracujące w stratosferze silniki Concorde’a. Latające niżej w troposferze samoloty przyczyniały się do produkcji ozonu, nie ma jednak możliwości jego wymiany pomiędzy obiema warstwami. W praktyce niska liczebność Concorde’ów sprawiała, że potencjalne zniszczenia warstwy ozonowej były akceptowalne[166].

Technologiczny skok w przyszłość, jaki wykonał Concorde, ale i problemy, które ze sobą przyniósł – przyspieszyły proces kształtowania się świadomości społecznej w zakresie zrozumienia przyczyn i konsekwencji konfliktu pomiędzy postępem technicznym a ochroną środowiska oraz ujawnił stopień złożoności towarzyszących im procesów decyzyjnych[167]. Debata nad zanieczyszczeniem hałasem w latach 70. we Francji zaowocowała montażem barier dźwiękochłonnych na trasach pociągów TGV[168]. W Wielkiej Brytanii doprowadziła do opracowywania i wydawania map zanieczyszczenia hałasem[169].

Opinia publiczna

edytuj
 
Lot Concorde’a na obchodach Złotego Jubileuszu Elżbiety II

Concorde i możliwość latania nim były postrzegane jako przywilej ludzi zamożnych, jednak wychodząc naprzeciw możliwościom finansowym średniozamożnych klientów, odbywały się również specjalne loty czarterowe w jedną stronę, z podróżą powrotną autokarami bądź statkami[170]. W obu krajach uczestniczących w jego opracowaniu i eksploatacji, samolot ten pozostaje ikoną postępu technicznego i symbolem narodowej dumy[171].

Dzięki symbolicznej funkcji w świadomości społecznej Concorde był wykorzystywany do okazjonalnych przelotów podczas świąt narodowych, większych pokazów lotniczych oraz innych wydarzeń szczególnej wagi, często w towarzystwie grupy akrobacyjnej Red Arrows[172][173]. Zainteresowanie ostatnim komercyjnym lotem było tak wielkie, że postanowiono wydzielić dodatkowe miejsca widokowe na lotnisku Heathrow. Tłumy ludzi i reporterów zebrały się na okalającej lotnisko drodze, aby obejrzeć ostatnie lądowanie Concorde’a[174].

 
Królowa Elżbieta II i książę Filip opuszczają pokład Concorde’a

Trzydzieści siedem lat po pierwszym locie Concorde został ogłoszony zwycięzcą konkursu Great British Design Quest zorganizowanego przez BBC i Muzeum Wzornictwa w Londynie. Oddanych zostało 212 000 głosów, a maszyna pozostawiła w tyle takie ikony wzornicze jak Mini, minispódniczkę, Jaguara E-type, projekt londyńskiego metra, czy inny słynny samolot z lat II wojny światowej – Supermarine Spitfire[6].

Rekordy

edytuj

Najszybszy lot transatlantycki z londyńskiego Heathrow do nowojorskiego JFK miał miejsce 7 lutego 1996 i został wykonany przez brytyjski egzemplarz o oznaczeniu G-BOAD w czasie 2 godzin 52 minut i 59 sekund od oderwania się z płyty lotniska, do momentu przyziemienia[142]. Concorde ustanowił również inne rekordy, włączając w to oficjalne światowe rekordy szybkości FAI „Westbound Around the World” i „Eastbound Around the World”[175]. W dniach 12 i 13 października 1992 roku dla upamiętnienia 500 rocznicy odkrycia Nowego Świata przez Kolumba, amerykańska firma Concorde Spirit Tours wyczarterowało Concorde’a Air France o oznaczeniu F-BTSD i okrążyła świat w 32 godziny 49 minut i 3 sekundy na trasie o początku w Lizbonie, a następnie międzylądowaniu w Santo Domingo, Acapulco, Honolulu, Guam, Bangkoku i Bahrajnie[176].

Rekord w locie w kierunku wschodnim został ustanowiony przez tę samą maszynę po wyczarterowaniu przez Concorde Spirit Tours w dniach 15–16 sierpnia 1995. Lot promocyjny dookoła świata odbył się w 31 godzin 27 minut i 49 sekund następującą trasą: lotnisko JFK w Nowym Jorku, Tuluza, Dubaj, Bangkok, wojskowe lotnisko Andersen na wyspie Guam, Honolulu i Acapulco[177]. Na 30 rocznicę wprowadzenia do służby, 2 marca 1995 roku Concorde osiągnął nalot 920 000 godzin, w tym 600 000 godzin lotu naddźwiękowego, co przekraczało czas wszystkich zachodnich naddźwiękowych samolotów[178].

Porównanie do innych naddźwiękowych konstrukcji

edytuj
 
Prototyp Tu-144 w czerwcu 1971, Berlin-Schönefeld

Jedynym naddźwiękowym samolotem komunikacyjnym mogącym konkurować z Concorde’em był radziecki Tu-144, który ze względu na zewnętrzne podobieństwo, we wschodniej Europie uzyskał przydomek Concordski[179]. W wyniku szpiegostwa przemysłowego, Rosjanie zdobyli dokumentację techniczną, pozornie pomocną przy projektowaniu samolotu Tupolewa[180]. Rezultatem pospiesznego programu rozwojowego była większa prostota i mniej zaawansowane rozwiązania konstrukcyjne prototypu i egzemplarzy przedprodukcyjnych. Tu-144 napędzany był przez silniki dwuprzepływowe o niskim współczynniku dwuprzepływowości, a co z tego wynikało – miały znacząco mniejszy zasięg od samolotu angielsko-francuskiego w wyniku zwiększonego zużycia paliwa[181]. Uproszczony projekt skrzydła wpłynął na słabą sterowność w zakresie niskich prędkości lotu; dodatkowo wytracanie prędkości po wylądowaniu wymagało użycia spadochronów hamujących[182]. Tu-144 uległ dwóm katastrofom, pierwsza miała miejsce w trakcie Międzynarodowego Salonu Lotniczego w Paryżu w 1973[183][184], druga w trakcie lotu doświadczalnego w 1978[185]. Późniejsze egzemplarze produkcyjne posiadały chowane usterzenia typu kaczka dla poprawy sterowności podczas startu i lądowania oraz prototypową wersję dla 126 pasażerów, korzystającą z napędu dwuprzepływowego o większym współczynniku przepływowości, który zapewniał mniejsze zużycie paliwa i zasięg porównywalny do osiągów Concorde’a[171]. Dzięki prędkości maksymalnej Mach 2,35 samolot ten był potencjalnie bardziej konkurencyjny – jednak poważne defekty i awarie w powietrzu wynikające z niedopracowania konstrukcji a związane z bezpieczeństwem lotu – szybko uziemiły całą flotę[186].

Projekty amerykańskie, Boeing 2707 i Lockheed L-2000 miały być większe od Concorde’a i zabierać na pokład do 300 pasażerów[187]. Zwycięzca konkursu na SST, projekt Boeinga, był opóźniony względem prac Anglików i Francuzów o kilka lat, co wymusiło przekonstruowanie układu delta i ostatecznie przyczyniło do zakończenia prac nad jego rozwojem[188]. Użytkowanie przez armię Stanów Zjednoczonych samolotów takich jak XB-70 Valkyrie czy B-58 Hustler pokazało, że gromy dźwiękowe są w stanie osiągnąć powierzchnię ziemi[189], a doświadczenie pochodzące z testów nad Oklahoma City doprowadziło do takich samych obaw o środowisko, jak te które uniemożliwiły komercyjny sukces Concorde’a. Rząd amerykański zakończył program SST w 1971 roku, wydając na jego finansowanie powyżej 1 mld dolarów[190].

Jedynymi latającymi (2011 rok) samolotami naddźwiękowymi o zbliżonej masie i rozmiarach do Concorde’a są bombowce strategiczne: rosyjskie Tu-22 / Tu-22M, Tu-160 oraz amerykański B-1B Lancer[191].

Rozwój następców

edytuj

Krótko po wycofaniu Concorde’a ze służby pojawiło się kilka koncepcji samolotu naddźwiękowego drugiej generacji[192][193].

W listopadzie 2003 EADS ogłosiło, iż rozważa współpracę z firmami japońskimi w celu rozwoju większego i szybszego następcy Concorde’a[194][195]. W październiku 2005 roku Japońska Agencja Kosmiczna rozpoczęła testy modelu samolotu w tunelu aerodynamicznym, który byłby w stanie zabierać na pokład 300 pasażerów i lecieć z prędkością Mach 2 (nazwa robocza NEXST). W razie dopuszczenia do jego produkcji, planowane wprowadzenie do służby przewiduje się na lata 2020–2025[196].

Brytyjska firma Reaction Engines Limited jest obecnie zaangażowana w program badawczy LAPCAT, który to bada możliwość zaprojektowania napędzanego wodorem 300 miejscowego samolotu A2, zdolnego do lotu z prędkością powyżej Ma = 5 non stop na trasie BrukselaSydney w przeciągu 4 godzin i 36 minut[197].

W maju 2008 została potwierdzona warta 3 mld dolarów przedsprzedaż naddźwiękowego biznesowego odrzutowca Aerion SBJ firmy Aerion Corporation[198]. Wraz z rokiem 2010 projekt jest nadal aktualny, widoczny jest jednak brak postępów nad budową prototypu[199].

Prędkość przelotowa Quiet Supersonic Transport, samolotu zaproponowanego przez Supersonic Aerospace International wynosi Ma = 1,6. Projekt wykonany przez Lockheed Martin ma generować grom dźwiękowy o mocy 1% gromu wytwarzanego przez Concorde’a[200].

W kulturze masowej

edytuj

W 1979 roku oryginalny Concorde F-BTSC (ten sam który uległ katastrofie pod Gonesse) został użyty w filmie pt. Port lotniczy ’79 – czwartym z kolei filmie z głośnego cyklu katastroficznego „Port lotniczy”.

  1. Lot testowy.
  2. Egzemplarz ten był pierwszym dostarczonym liniom British Airways, dzięki czemu stał się ich samolotem flagowym.
  3. Egzemplarz na czas remontu w latach 2006–2008 przeniesiony został do Floyd Bennett Field.
  4. Lot testowy.
  5. Lot testowy.

Przypisy

edytuj
  1. Darling 2004 ↓, s. 183.
  2. Aircraft Factsheets: Tu-144 [online], aviamagazine.com [dostęp 2017-11-22] (ang.).
  3. History of Concorde [online], baconcorde.tripod.com [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2014-06-02].
  4. a b www.britishairways.com: Celebrating Concorde.. [dostęp 2010-09-24]. (ang.).
  5. BBC News: Last Concorde lands. 27 listopada 2003. [dostęp 2010-09-24]. (ang.).
  6. a b Concorde beats Tube map to become Britain’s favourite design.. „The Independent”, 17 marca 2006. [dostęp 2010-09-26]. (ang.). 
  7. a b c d e f concordesst.com: Early History.. [dostęp 2007-09-08]. (ang.).
  8. a b c Maltby, R.L. The development of the slender delta concept. „Aircraft Engineering”. 40, 1968. (ang.). 
  9. Aerospace: Pan Am’s Concorde Retreat.. „Time”, 12 lutego 1973. [dostęp 2010-09-24]. (ang.). 
  10. Pilot Says Concorde Flight „Perfect”.. „Montreal Gazette”, 1 marca 1969. [dostęp 2010-09-26]. (ang.). 
  11. Concorde Tops Speed of Sound for 9 Minutes on a Test Flight.. „New York Times”, 2 października 1969. [dostęp 2010-09-25]. (ang.). 
  12. 1969: Concorde flies for the first time.. „BBC News”, 2 marca 1969. [dostęp 2007-07-08]. (ang.). 
  13. Concorde 001 Makes Its First Atlantic Crossing. Chicago Tribune, 5 września 1971.
  14. Anglo-French Concorde Lands in Brazil to begin Week of Demonstration Flights. Bangor Daily News, 7 września 1971. (ang.).
  15. Concorde Prototype Begins 10-Nation Tour; Britain Shows Optimism For Supersonic Aircraft. New York Times, 3 czerwca 1972.
  16. A Supersonic Concorde Lands in Texas. New York Times, 21 września 1973. (ang.).
  17. Concordes limited to 16. Virgin Islands Daily News, 5 czerwca 1976.
  18. Payments for Concorde. British Airways. [dostęp 2009-12-02].
  19. Malaysia lifting ban on the use Of its Airspace by the Concorde. New York Times, 17 grudnia 1978.
  20. News from around the world. Herald-Journal, 13 stycznia 1978.
  21. Early History.. concordesst.com. [dostęp 2007-09-08]. (ang.).
  22. Paul Marston: Is this the end of the Concorde dream?. The Telegraph, 16 sierpnia 2000. (ang.).
  23. Peter Masefield: Obituary: sir Archibald Russell. The Independent, 1 lipca 1995. (ang.).
  24. a b c d e PBS: Supersonic dream.. [dostęp 2005-01-18]. (ang.).
  25. Rolls-Royce Snecma Olympus. Janes, 25 lipca 2000. (ang.).
  26. concordesst.com: Concorde performance.. [dostęp 2009-12-02]. (ang.).
  27. Concorde – Choice of a light alloy for the construction of the first supersonic commercial aircraft. „Revue De L’Aluminium”, s. 111–119, marzec 1964. (ang.). 
  28. Wolfe, B.S. The Concorde Automatical Flight Control System: A description of the automatic flight control system of the Anglo/Franch SST and its development to date. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 39 (5), 1967. MCB UP. ISSN 0002-2667. (ang.). 
  29. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  30. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  31. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  32. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  33. Schefer, L.J. Concorde has designed-in reliability. „Hydraulics and Pneumatics”. 29, s. 51–55, 1976. (ang.). 
  34. Owen 2001 ↓, s. 101.
  35. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  36. Heritage Concorde [online], Heritage Concorde [dostęp 2017-04-24].
  37. British Contribution to Concord Production in France. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 36 (8), s. 232–237, 1964. MCB Ltd. ISSN 0002-2667. (ang.). 
  38. Owen 2001 ↓, s. 206.
  39. Cichosz 1980 ↓, s. 47.
  40. Leney 2010 ↓, s. 56.
  41. Cichosz 1980 ↓, s. 96.
  42. Darling 2004 ↓, s. 92.
  43. Philip Birtles: Concorde. 2000, s. 62–63. Vergennes, Vermont: Plymouth Press. ISBN 1-882663-44-6.
  44. Robert Kent: Rolls Royce Olympus history.. [dostęp 2010-01-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (3 maja 2008)]. (ang.).
  45. Raymer 1992 ↓, s. 199.
  46. a b Leney 2010 ↓, s. 79.
  47. Cichosz 1980 ↓, s. 67.
  48. Michael S. Mccuen: Full authority engine-out control augmentation subsystem: United States Patent 4935682. freepatentsonline.com, 8 czerwca 1990. (ang.).
  49. Concorde Special – The test pilot – John Cochrane. Flight International, 21 października 2003. (ang.).
  50. Darling 2004 ↓, s. 74.
  51. Ganley, G. The Rolls Royce/SNECMA Olympus 593 engine operational experience and the lessons learned. „European Symposium on the Future of High Speed Air Transport”, s. 73–80, 1989. (ang.). 
  52. Joe Lynam: Are the skies turning green?. BBC News, 19 lipca 2006. (ang.).
  53. Jonathan Eberhart. When the SST Is Too Slow.... „Science News”. 91 (22), s. 528–529, 3 czerwca 1967. Society for Science & the Public. (ang.). 
  54. The Concorde takes shape: Test programme and construction proceeding according to schedule. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 38 (4), 1966. MCB UP. ISSN 0002-2667. (ang.). 
  55. N’guyen, V.P., J.P. Perrais. Fatigue Tests on Big Structure Assemblies of Concorde Aircraft. „NASA SP-309”, 1972. (ang.). 
  56. James Wallace: Those who flew the Concorde will miss it. Seattle Post, 7 listopada 2003. (ang.).
  57. Gedge, G.T., M.I. Prod. Introduction to Concorde: A brief review of the Concorde and its prospects. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 40, 1993. Emerald Group Publishing Limited. (ang.). 
  58. Concorde SST: orders.. concordesst.com. [dostęp 2009-12-02]. (ang.).
  59. Is this the colour of the new millennium?. The Independent, 3 kwietnia 1996. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-09)]. (ang.).
  60. Cristina Frade: Azul contra rojo. El Mundo, 5 kwietnia 1996. (ang.).
  61. Owen 2001 ↓.
  62. jstor.org: Design and Engineering of Carbon Brakes. [dostęp 2010-07-23]. (ang.).
  63. concordesst.com: Concorde SST: Landing Gear.. [dostęp 2009-12-02]. (ang.).
  64. David Rose: The real story of Flight 4590: Special Investigation. iasa.com.au, 13 maja 2001. (ang.).
  65. Brooklands Museum.
  66. a b Powerplant.. concordesst.com. [dostęp 2010-08-11]. (ang.).
  67. Strack, William. Propulsion challenges and opportunities for high-speed transport aircraft. „Aeropropulsion”, s. 437–452, 1987. (ang.). 
  68. Alison Smale: Fuel s kill Second Generation of Concordes. Sarasota Herald-Tribune, 22 września 1979. (ang.).
  69. British Airways: How much radiation might I be exposed to?. [dostęp 2010-01-11]. (ang.).
  70. D.W. Guerin, Electronic safety test replaces radioactive test source, „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”, 45 (4), MCB UP, 1973, ISSN 0002-2667 (ang.).
  71. St. Petersburg Times: Skin cancer danger linked to stratospheric jet planes. 1 kwietnia 1975. (ang.).
  72. a b British Airways: Cosmic radiation. [dostęp 2010-01-11]. (ang.).
  73. A.N. Hepburn. Human Factors in the Concorde. „Occupational Medicine”. 17, s. 47–51, 1967. (ang.). 
  74. Flight Training Handbook. U.S. Dept. of Transportation, Federal Aviation Administration, Flight Standards Service, 1980, s. 250. [dostęp 2007-07-28].
  75. Wolff Mark: Cabin Decompression and Hypoxia. PIA Air Safety Publication, 6 stycznia 2006.
  76. a b John Francis Nunn: Nunn’s applied respiratory physiology. Butterworth-Heineman, 1993, s. 341. ISBN 0-7506-1336-X.
  77. a b c concordesst.com: Concorde nose. [dostęp 2011-01-29]. (ang.).
  78. Darling 2004 ↓, s. 55.
  79. concordesst.com: Air France fleet: Aircraft no. 209. [dostęp 2011-01-29]. (ang.).
  80. concordesst.com: British Prototype 002: G-BSST page. [dostęp 2011-01-29]. (ang.).
  81. Fleet Air Arm Museum: Exterior image of G-BSST. [dostęp 2011-01-29]. (ang.).
  82. Owen 2001 ↓, s. 84.
  83. Schrader 1989 ↓, s. 64.
  84. Orlebar 1997 ↓, s. 84.
  85. Prestwick Oceanic Area Control Centre: Manual of Air Traffic Services (Part 2). NATS.
  86. Orlebar 1997 ↓, s. 92.
  87. Orlebar 1997 ↓, s. 44.
  88. Schrader 1989 ↓, s. 84.
  89. Concorde F-BVFB. Auto & Technik Museum Sinsheim. [dostęp 2011-02-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-07-12)]. (ang.).
  90. Darling 2004 ↓, s. 73–75.
  91. Strang, Dr. W.J, R. McKinley. Concorde in Service. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 50 (12), 1978. MCB UP. ISSN 0002-2667. (ang.). 
  92. Robert B. Donin. Safety Regulation of the Concorde Supersonic Transport: Realistic Confinement of the National Environmental Policy Act. „HeinOnline”, 1976. (ang.). 
  93. Jim O’Grady: Neighborhood Report: The Rockaways; Ears Ringing? It’s Cheering Over the Demise Of the Concorde. The New York Times, 27 kwietnia 2003. (ang.).
  94. The Nation: Smooth Landing for the Birds. Time, 5 grudnia 1977. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 października 2010)]. (ang.).
  95. Concorde facts and figures. British Airways. [dostęp 2010-01-11]. (ang.).
  96. Ross Warneke: Concorde by June: Offer to Quantas. The Age, 25 października 1977. (ang.).
  97. Singapore Concorde flights. New York Times, 14 października 1977. (ang.).
  98. London and Singapore halt Concorde service. New York Times, 17 grudnia 1977. (ang.).
  99. French Concorde to Mexico City. Daytona Beach Morning Journal, 11 sierpnia 1978. (ang.).
  100. Supersonic Jet flights suspended. Daytona Beach Morning Journal, 27 września 1982. (ang.).
  101. Air France offering ‘New Year’s Eve in Paris.’. PR Newswire, 2 października 1987. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-29)]. (ang.).
  102. John Getze: Braniff seeks deal to fly Concorde in U.S.. Los Angeles Times, 10 lutego 1977. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 lipca 2012)]. (ang.).
  103. Concorde flights to Texas Ok’d. Los Angeles Times, 22 czerwca 1978. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (7 stycznia 2012)]. (ang.).
  104. Concorde now reaping profits on N.Y. route. The Spokesman-Review, 23 listopada 1979. (ang.).
  105. Braniff to halt US Concorde flights. Milwaukee Journal, 16 kwietnia 1980. (ang.).
  106. Concorde flights between Texas and Europe end; Big Dreams at the start, $1,447 for flight to Paris. New York Times, 1 czerwca 1980. (ang.).
  107. Backroom boys – Francis Spufford.
  108. Peter Greenberg: The plane fact is, Concorde has broken the profit barrier for the first time. Chicago Tribune, 1 kwietnia 1984. [dostęp 2010-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2 czerwca 2011)]. (ang.).
  109. NOVA transcript: Supersonic Dream. PBS, 18 stycznia 2005. (ang.).
  110. a b c „Did Concorde make a profit for British Airways?.” concordesst.com. Data dostępu: 2 grudnia 2009.
  111. The Concorde belies those who foresaw its extinction. Philadelphia Inquirer, 26 stycznia 1986. (ang.).
  112. James Arnold: Why economists don’t fly Concorde. BBC News, 10 października 2003. (ang.).
  113. Endres 2001 ↓, s. 110–113.
  114. BEA: Final report on the accident happened to the Concorde registered F-BTSC operated by Air France on 25 July 2000 at Gonesse (France). [dostęp 2010-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (26 marca 2009)]. (ang.).
  115. Human Factor Issues Emerge from Concorde Crash Investigation. „Air Safety Week”. [dostęp 2010-02-01]. (ang.). 
  116. BBC News: Concorde’s safety modifications. 17 lipca 2001.
  117. Concorde Completes Successful Test Flight. Fox News, 17 lipca 2001. (ang.).
  118. Concorde, 100 BA staff fly over Atlantic. United Press International, 11 września 2001. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-09-11)]. (ang.).
  119. Timothy Williams: Concorde returns. Ocala Star-Banner, 7 listopada 2001. (ang.).
  120. Concorde 'back where she belongs’. BBC News, 6 listopada 2001. (ang.).
  121. Concorde grounded for good. BBC News, 10 kwietnia 2003. (ang.).
  122. „Text of British Airways and Air France retirement announcements.” concordesst.com. Retrieved: 15 January 2010.
  123. Ian S. Macdonald. New Aircraft: Where are we heading in the 1980s and 1990s. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 52 (7), s. 23–17, 1980. MCB UP. ISSN 0002-2667. (ang.). 
  124. Danial Michaels: Final Boarding Call: As Concorde Departs, so do 3-Man Crews: In New Cockpits, Engineers are seen as Extra Baggage. Wall Street Journal, 2 października 2003. (ang.).
  125. Simon Montague: Branson’s Concorde bid rejected. BBC News, 6 maja 2003. (ang.).
  126. Branson accuses ‘sad’ Government of washing its hands of Concorde. Western Mail, 24 października 2003. [dostęp 2010-08-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-05-16)].
  127. Concorde not to fly at air shows. CNN, 30 października 2003. (ang.).
  128. Edward Simpkins: Buffett vehicle to follow in Concorde’s slipstream. The Telegraph, 15 czerwca 2003. Cytat: „Airbus, the manufacturer of Concorde, has said it is becoming uneconomic to maintain the ageing craft and that it will no longer provide spare parts for it” (ang.).
  129. Laurent Lemel: Concorde makes Final Flight from Paris to New York. Associated Press, 30 maja 2003. [zarchiwizowane z tego adresu (2003-06-02)]. (ang.).
  130. French Concorde bids adieu. BBC News, 31 maja 2003. (ang.).
  131. „Air France set for final flights – 23/5/03.” concordesst.com. Data dostępu: 2 grudnia 2009.
  132. Jetting off. The Mirror, 28 czerwca 2003. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-04)]. (ang.).
  133. 3,500 due at UK Concorde auction. BBC News, 30 listopada 2003. (ang.).
  134. Miscellaneous brief articles – Business & Industry. Flight International, 15 lipca 2003. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (5 września 2012)]. (ang.).
  135. Pourquoi n’a-t-on pas sauvé le Concorde?. TourMag.com, 24 marca 2010. (fr.).
  136. a b Ben Webster: This is not a flight of fancy: Volunteers say Concorde can realise an Olympic dream if BA will help. The Times, 31 maja 2006. [dostęp 2010-04-01]. (ang.).
  137. Museum Sinsheim. Museum Sinsheim. [dostęp 2010-06-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (12 maja 2010)]. (ang.).
  138. Marc Atchison: Concorde’s supersonic swan song; Star writer aboard for jet’s farewell trip to Toronto Transatlantic sound-breaker a vision of grace. Toronto Star, 2 października 2003. [dostęp 2022-01-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 lipca 2012)]. (ang.).
  139. Tom Ramstack: Final flight: British Airways Concorde lands locally for last time. Washington Post, 15 października 2003. (ang.).
  140. Concorde establishes London-to-U.S. record. America’s Intelligence Wire, 9 października 2003. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-28)]. (ang.).
  141. a b SST makes record flight. St Louis Post, 9 lutego 1996. (ang.).
  142. Concorde – The Farewell – A collection of the final flights of the last days of Concorde. Simply Media, 19 kwietnia 2004. (ang.).
  143. Concorde enjoys Cardiff farewell. BBC News, 23 października 2003. (ang.).
  144. Brian Magoolaghan: The Concorde Makes A Comeback. Wave of Long Island, 31 października 2003. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-06-15)]. (ang.).
  145. Jill Lawless: Final Concorde flight lands at Heathrow. Associated Press, 26 października 2003. [zarchiwizowane z tego adresu (2003-10-26)]. (ang.).
  146. End of an era for Concorde. BBC News, 24 października 2003. (ang.).
  147. Will Concorde ever come out of retirement – e.g. for a Coronation flypast or airshows?. British Airways. [dostęp 2010-01-14]. (ang.).
  148. Concorde nose cone sells for half-million at auction. USA Today, 12 grudnia 2003. (ang.).
  149. Concorde Memorabilia Auction. Getty Images, 1 grudnia 2003. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-04)]. (ang.).
  150. Heathrow Concorde model removed. BBC News, 30 marca 2007. (ang.).
  151. Air France Concorde to taxi again under own power. Flightglobal, 5 lutego 2010. [dostęp 2010-02-05].
  152. BBC News – Work starts in £15m plan to get Concorde Flying. BBC News, 29 maja 2010. [dostęp 2010-05-29].
  153. Boeing, dostęp 11 stycznia 2010.
  154. Informator Panorama IRL – Samoloty Ryanair będą latać wolniej [online], panoramairl.com [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2014-01-06].
  155. Concorde-jet.com [online], concorde-jet.com [dostęp 2021-07-31].
  156. Pan Am Air [online], panamair.org [dostęp 2017-12-02] (ang.).
  157. Concorde factsheet [online], speedbirds.pwp.blueyonder.co.uk [dostęp 2021-05-31] [zarchiwizowane z adresu 2013-07-13].
  158. flightlevel350.com – Ressources et information concernant Resources and Information [online], flightlevel350.com [dostęp 2019-07-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-08-13] (ang.).
  159. Here Comes the Concorde, Maybe. Time, 16 lutego 1976. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (20 lutego 2011)]. (ang.).
  160. Robert M. Allen. Legal and Environmental ramifications of the Concorde. „J. Air L. & Com.”, 1976. (ang.). 
  161. Hock, R., R. Hawkins. Recent studies into Concorde noise reduction. „AGARD Noise Mech”, s. 14, 1974. (ang.). 
  162. Joshua A. Muss. Aircraft Noise: Federal pre-emption of Local Control, Concorde and other recent cases. „J. Air L. & Com”, 1977. (ang.). 
  163. Endres 2001 ↓, s. 90.
  164. Reducing noise with type 28 nozzle. „Aircraft Engineering and Aerospace Technology”. 45 (4), 1973. MCB UP. (ang.). 
  165. D.W. Fahey: Emission Measurements of the Concorde Supersonic Aircraft in the Lower Stratosphere. 1995. (ang.).
  166. Jon Anderson: Decision Analysis in Environmental Decisionmaking: Improving the Concorde Balance. HeinOnline, 1978. (ang.).
  167. Train à grande vitesse causes distress. Environmental Science and Engineering, listopad 2001. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-16)]. (ang.).
  168. National and regional tranquillity maps. Campaign to Protect Rural England. [dostęp 2010-04-25]. (ang.).
  169. British Airways Concorde is expected to begin flying passengers again in next 6 weeks. Dallas Morning News, 23 sierpnia 2001. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (23 maja 2013)]. (ang.).
  170. a b The Tu-144: the future that never was. RIA Novosti, 3 stycznia 2008.
  171. Red Arrows fly into Scotland. Daily Record, 12 czerwca 2000. [dostęp 2010-08-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-06-16)]. (ang.).
  172. Million turn out to crown Queen’s Jubilee. The Telegraph, 4 czerwca 2002. [dostęp 2010-04-01]. (ang.).
  173. Sandra Laville: Chaos fear at Concorde farewell. The Telegraph, 24 października 2003. (ang.).
  174. Air France Concorde sets round-the-world speed record. Business Wire, 16 sierpnia 1995. (ang.).
  175. French Concorde to attempt round-the-world record. Anchorage Daily News, 12 października 1992. (ang.).
  176. Concorde jets occupants on record ride. Deseret News, 17 sierpnia 1995. (ang.).
  177. Rolls-Royce SNECMA Olympus. Janes, 25 lipca 2000. (ang.).
  178. Soviet Union: Christening the Concordski. „Time”, 14 listopada 1977. (ang.). 
  179. Gordon, Yefim. Tupolev Tu-144. London: Midland, 2006. ISBN 1-85780-216-0.
  180. ‘Concordski’ designer dies. BBC News, 13 maja 2001. (ang.).
  181. John L Hess. Soviet SST, in Its First Flight to the West, Arrives in Paris for Air Show. „New York Times”, 26 maja 1971. (ang.). 
  182. George Deruaz: Soviet SST stalls, dives into towns. St. Petersburg Times, 4 czerwca 1973. (ang.).
  183. Pride of Soviet air fleet explodes during exhibition. Sarasota Journal, 4 czerwca 1973. (ang.).
  184. Dan Fisher: Russia confirms crash of Supersonic Airliner in test: Latest failure of Trouble-plagued TU-144 seen as blow to Soviet hopes of expanding industry. Los Angeles Times, 27 października 1978. [dostęp 2010-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 lipca 2012)]. (ang.).
  185. Fridlyander, Iosif. „Sad Epic of the Tu-144.” Messenger of Russian Academy of Sciences, №1, 2002 (po rosyjsku: И.Н. Фридляндер), „Печальная эпопея Ту-144”, Вестник РАН, №1, 2002.
  186. The United States SST Contenders. Flight International, 13 lutego 1964. s. 234–235.
  187. Richard D Lyons. The Russians Lead With the SST..... „New York Times”, 5 stycznia 1969. (ang.). 
  188. B-58's Sonic Boom Rattles Kentuckians. Chicago Daily Tribune, 19 grudnia 1961. [dostęp 2010-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 lipca 2012)]. (ang.).
  189. The Nation: Showdown on the SST. „Time”, 29 May 1971. (ang.). 
  190. Tu-160 Blackjack Strategic Bomber, Russia. airforce-technology.com. [dostęp 2010-05-16]. (ang.).
  191. French transport chief speculates about new-generation Concorde. Associated Press, 17 sierpnia 2000. (ang.).
  192. Edward Cody: Partnership gears up for Concorde sequel; British, French firms sign plane pact. Washington Post, 10 maja 1990. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (25 lipca 2012)]. (ang.).
  193. Firm considers ‘son of Concorde’. BBC News, 23 listopada 2003.
  194. Japan, France working on new supersonic jet. MSNBC, 15 czerwca 2005. [dostęp 2010-08-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (11 stycznia 2011)]. (ang.).
  195. Japan tests supersonic jet model. BBC News, 10 października 2005. (ang.).
  196. LAPCAT aims at supersonic civil aviation. Gizmo Watch, 30 sierpnia 2007. [dostęp 2009-07-03].
  197. Dominic O’Connell, Orders for Aerion’s Concorde executive jet are more than $3 billion, The Times, London, 18 maja 2008.
  198. Nanveen. „More details emerge on the $80 million Aerion Supersonic Business Jet.” myduckeggs.com, 26 lipca 2010. Data dostępu: 28 July 2010.
  199. Eric Hagerman: Supersonic jet promises to fly nearly silent. CNN, 16 lutego 2007. (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Norman Barfiel: „Aérospatiale/BAC Concorde”. Aircraft in Profile, wolumin 14. Berkshire, UK: Profile Publications Ltd, 1974, s. 73–113. ISBN 0-85383-023-1.
  • Frederic Beniada: Concorde. St Paul, Minnesota: Zenith Press, 2006. ISBN 0-7603-2703-3.
  • Brian Calvert: Flying Concorde: The Full Story. London: Crowood Press, 2002. ISBN 1-84037-352-0.
  • Edmund Cichosz: Rozwój samolotów naddźwiękowych. Warszawa: WKŁ, 1980.
  • Kev Darling: Concorde. The Crowood Press, 2004. ISBN 1-86126-654-5. (ang.).
  • Xavier Deregel, Jean-Philippe Lemaire: Concorde Passion. New York: LBM, 2009. ISBN 2-9153-4773-5.
  • Günter Endres: Concorde. St Paul, Minnesota: MBI Publishing Company, 2001. ISBN 0-7603-1195-1.
  • Henry (ed.) Ferrar: The Concise Oxford French-English Dictionary. New York: Oxford University Press, 1980. ISBN 0-19-864157-5.
  • Neil Kelly: The Concorde Story: 34 Years of Supersonic Air Travel. Surrey, UK: Merchant Book Company Ltd, 2005. ISBN 1-90477-905-0.
  • Geoffrey Knight: Concorde: The Inside Story. London: Weidenfeld and Nicolson, 1976. ISBN 0-297-77114-0.
  • David Leney, David Macdonald: Aerospatiale/BAC Concorde Owner’s Workshop Manual. Haynes, 2010. ISBN 978-1-84425-818-5.
  • Ian McIntyre: Dogfight: The Transatlantic Battle over Airbus. Westport, Connecticut: Praeger Publishers, 1992. ISBN 0-275-94278-3.
  • Kenneth Owen: Concorde: Story of a Supersonic Pioneer. London: Science Museum, 2001. ISBN 978-1-900747-42-4. OCLC 47868913.
  • Christopher Orlebar: The Concorde Story. Oxford, UK: Osprey Publishing, 1997. ISBN 1-85532-667-1. OCLC 37189205.
  • Daniel Raymer: Aircraft Design. A Conceptual Approach. Wyd. drugie. Waszyngton: American Institute of Aeronautics and Astronautics, 1992, s. 199. ISBN 0-930403-51-7.
  • Richard K Schrader: Concorde: The Full Story of the Anglo-French SST. Kent, UK: Pictorial Histories Pub. Co., 1989. ISBN 0-92952-116-1.
  • Barrie (ed.) Towey: Jet Airliners of the World 1949-2007. Tunbridge Wells, Kent, UK: Air-Britain (Historians) Ltd, 2007. ISBN 0-85130-348-X.
  • Jim Winchester: „BAC Concorde.” The World’s Worst Aircraft: From Pioneering Failures to Multimillion Dollar Disasters. London: Amber Books Ltd, 2005. ISBN 1-904687-34-2.


Linki zewnętrzne

edytuj