Elżbieta II

królowa Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii i Nowej Zelandii

Elżbieta II (ang. Elizabeth Alexandra Mary; ur. 21 kwietnia 1926 w Londynie, zm. 8 września 2022 w Balmoral) – królowa Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej z dynastii Windsorów od 6 lutego 1952 (koronowana 2 czerwca 1953) do 8 września 2022. Jej panowanie, które trwało 70 lat i 214 dni, czyni ją najdłużej panującym ze wszystkich brytyjskich monarchów i najdłużej panującą w historii kobietą – głową państwa.

Elżbieta II
Elizabeth Alexandra Mary
Ilustracja
Elżbieta II (1959)
Wizerunek herbu
podpis
Okres

od 6 lutego 1952
do 8 września 2022

Koronacja

2 czerwca 1953

Poprzednik

Jerzy VI

Następca

Karol III

Księżna Edynburga
Okres

od 20 listopada 1947
do 6 lutego 1952

Dane biograficzne
Dynastia

Windsorowie

Data i miejsce urodzenia

21 kwietnia 1926
Londyn

Data i miejsce śmierci

8 września 2022
Balmoral

Data pogrzebu

19 września 2022

Miejsce spoczynku

Kaplica św. Jerzego w Windsorze

Ojciec

Jerzy VI

Matka

Elżbieta Bowes-Lyon

Rodzeństwo

Małgorzata, hrabina Snowdon

Mąż

Filip, książę Edynburga
od 20 listopada 1947
do 9 kwietnia 2021

Dzieci

Karol III
Anna, księżniczka królewska
Andrzej, książę Yorku
Edward, książę Edynburga

Odznaczenia
ODP Jerzego V ODP Jerzego VI Order Podwiązki (Wielka Brytania) Order Korony Indii Order Ostu (Wielka Brytania) Order Świętego Patryka (Wielka Brytania) Krzyż Wielki Orderu Łaźni (Wielka Brytania) Krzyż Wielki Orderu Św. Michała i Św. Jerzego (Wielka Brytania) Order Zasługi (Wielka Brytania) Order Gwiazdy Indii Order Imperium Indyjskiego Order Imperium Brytyjskiego od 1936 (cywilny) Order Towarzyszy Honoru (Wielka Brytania) Order Wybitnej Służby (Wielka Brytania) Order Służby Imperium Order Zasługi Indyjskiej Order Birmy Order Rodzinny Króla Edwarda VII (Wielka Brytania) Medal Srebrnego Jubileuszu Króla Jerzego V Medal Koronacyjny Króla Jerzego VI Medal Obrony (Wielka Brytania) Medal Wojny 1939–1945 (Wielka Brytania) Order Świętego Jana Jerozolimskiego (Wielka Brytania) Order Australii (cywilny) Order Kanady – Towarzysz (Companion) Order Zasług Wojskowych I klasy (Kanada) Order Zasługi Policji I klasy (Kanada) Canadian Forces Decoration (Kanada) Order Nowej Zelandii Order za Służbę Królowej (Nowa Zelandia) Nowozelandzki Order Zasługi Order Zasługi (Bahamy) Order Belize Order of Distinction (Belize) Order Gwiazdy Melanezji (Papua-Nowa Gwinea) Order Logohu (Papua-Nowa Gwinea) Gwiazda Wysp Salomona Suweren Orderu Bohatera Narodowego (Saint Kitts i Nevis) Suweren Orderu Świętego Krzysztofa i Nevis (Saint Kitts i Nevis) Krzyż Świętej Trójcy (Trynidad i Tobago) Order Al-Nahayyana I klasy (Abu Zabi) Łańcuch Orderu Najwyższego Słońca (Afganistan) Łańcuch Orderu Wyzwoliciela San Martina (Argentyna) Klasa Specjalna Odznaki Honorowej za Zasługi Łańcuch Orderu Al-Khalifa (Bahrajn) Wielka Wstęga Orderu Leopolda (Belgia) Order Prezydencki (Botswana) Wielki Łańcuch Orderu Krzyża Południa (Brazylia) Order Domowy Korony Brunei Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Chile) Wielki Order Króla Tomisława (Chorwacja) Order Lwa Białego I Klasy (Czechy) Order Słonia (Dania) Wielka Wstęga Orderu Nilu (Egipt) Order Cnót klasy specjalnej (Egipt) Order Krzyża Ziemi Maryjnej I Klasy (Estonia) Order Salomona Krzyż Wielki Orderu Białej Róży Finlandii Krzyż Wielki Orderu Narodowego Legii Honorowej (Francja) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Równika (Gabon) Wielki Komandor Orderu Republiki Gambii Towarzysz Orderu Gwiazdy Ghany Krzyż Wielki Orderu Zbawiciela (Grecja) Order Świętych Olgi i Zofii I Klasy (Grecja) Order Złotego Runa (Gruzja) Order Złotego Runa (Hiszpania) Łańcuch Orderu Karola III (Hiszpania) Kawaler Krzyża Wielkiego Orderu Lwa Niderlandzkiego (Holandia) Order Gwiazdy Indonezji I klasy Łańcuch Wielkiego Orderu Haszymitów (Irak) Łańcuch z Gwiazdą Krzyża Wielkiego Orderu Sokoła (Islandia) Order Chryzantemy (Japonia) Order Al-Husajna Ibn Alego (Jordania) Order Jugosłowiańskiej Gwiazdy (Jugosławia) Wielka Wstęga Orderu Męstwa (Kamerun) Łańcuch Orderu Niepodległości (Katar) Order „Złoty Orzeł” Order Złotego Serca I klasy(Kenia) Wielki Łańcuch Orderu Boyacá (Kolumbia) Wielki Order Mugunghwa (Korea Południowa) Order Kuwejtu klasy specjalnej (Kuwejt) Łańcuch Orderu Mubaraka Wielkiego (Kuwejt) Wielka Wstęga Orderu Pionierów Liberii Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Afryki (Liberia) Wielki Łańcuch Orderu Idrisa I (Królestwo Libii) Wielki Krzyż ze Złotym Łańcuchem Orderu Witolda Wielkiego (Litwa) Order Lwa Złotego (Nassau) Order Trzech Gwiazd I klasy (Łotwa) Wielki Komandor Orderu Lwa (Malawi) Członek Orderu Ghaziego (Malediwy) Order Korony Królestwa (Malezja) Krzyż Wielki Orderu Narodowego (Mali) Xirka Ġieħ ir-Repubblika (Malta) Maltański Order Zasługi Łańcuch Orderu Orła Azteckiego (Meksyk) Wielki Komandor Orderu Republiki Federalnej - kl. cywilna (Nigeria) Wielki Komandor Orderu Nigru (Nigeria) Krzyż Wielki Klasy Specjalnej Orderu Zasługi RFN Krzyż Wielki Królewskiego Norweskiego Orderu Świętego Olafa Order Omanu I klasy Order Pakistanu Łańcuch Orderu Manuela Amadora Guerrero (Panama) Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Peru) Krzyż Wielki Orderu Słońca Peru Order Orła Białego Krzyż Wielki Orderu Zasługi RP Wielki Łańcuch Orderu Wieży i Miecza (Portugalia) Wielki Łańcuch Orderu św. Jakuba od Miecza (Portugalia) Wstęga Trzech Orderów (Portugalia) Krzyż Wielki Orderu Dobrej Nadziei (RPA) Krzyż Wielki Orderu Narodowego Lwa (Senegal) Order Podwójnego Białego Krzyża I Klasy (Słowacja) Order za Wybitne Zasługi (Słowenia) Order Królewski Serafinów (Szwecja) Order Domowy Chakri (Tajlandia) Wielki Łańcuch Orderu Niepodległości (Tunezja) Wielka Wstęga Orderu Republiki (Tunezja) Order Republiki Turcji Krzyż Wielki z Łańcuchem Orderu Węgierskiego Zasługi (cywilny) Order Zasługi Republiki Włoskiej I Klasy z Wielkim Łańcuchem (1951-2001) Wielki Oficer Narodowego Orderu Wybrzeża Kości Słoniowej Wielka Wstęga Narodowego Orderu Lamparta (Zair) Order Zayeda (Zjednoczone Emiraty Arabskie) Order Federacji (Zjednoczone Emiraty Arabskie) Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Rumunii (republ.) Złoty Order Wolności Republiki Słowenii

Urodziła się w Mayfair w Londynie jako pierwsze dziecko księcia i księżnej Yorku (późniejszego króla Jerzego VI i królowej Elżbiety). Jej ojciec wstąpił na tron w 1936 po abdykacji swojego brata, króla Edwarda VIII, czyniąc Elżbietę pretendentką do tronu. Kształciła się prywatnie w domu i zaczęła podejmować obowiązki publiczne podczas II wojny światowej, służąc w Pomocniczej Służbie Terytorialnej. W listopadzie 1947 roku poślubiła Filipa Mountbattena, byłego księcia Grecji i Danii, a ich małżeństwo trwało 73 lata, aż do jego śmierci w kwietniu 2021 roku. Mieli czworo dzieci: Karola, Annę, Andrzeja i Edwarda.

Kiedy w lutym 1952 roku zmarł jej ojciec, Elżbieta – wówczas 25-letnia – została królową siedmiu niezależnych krajów Wspólnoty: Wielkiej Brytanii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, RPA, Pakistanu i Cejlonu (znanego dziś jako Sri Lanka), a także i pozostałą głową Królestw Wspólnoty. Elżbieta panowała jako monarcha konstytucyjna w czasie wielkich zmian politycznych, takich jak konflikt w Irlandii Północnej, decentralizacja w Wielkiej Brytanii, dekolonizacja Afryki oraz przystąpienie Wielkiej Brytanii do Wspólnot Europejskich i wystąpienie z Unii Europejskiej. Liczba jej królestw zmieniała się w czasie, gdy terytoria uzyskiwały niepodległość, a niektóre królestwa stawały się republikami. Do jej licznych historycznych wizyt i spotkań należą wizyty państwowe w Chinach w 1986 roku, w Rosji w 1994 roku i w Republice Irlandii w 2011 roku oraz spotkania z pięcioma papieżami.

Do ważnych wydarzeń należy koronacja Elżbiety II w 1953 roku oraz obchody jej srebrnego, złotego, diamentowego i platynowego jubileuszu odpowiednio w 1977, 2002, 2012 i 2022 roku.

Oprócz godności królowej Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej była również głową 14 innych państw: Antigui i Barbudy, Australii, Bahamów, Belize, Grenady, Kanady, Jamajki, Nowej Zelandii, Papui-Nowej Gwinei, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyn, Tuvalu i Wysp Salomona, które razem z Wielką Brytanią mają status tzw. Commonwealth realm. Liczba państw, w których panowała Elżbieta II zmieniała się podczas jej panowania. Za głowę państwa uznawało ją łącznie 33 krajów.

Od 9 września 2015 była najdłużej panującym monarchą Wielkiej Brytanii; pobiła rekord królowej Wiktorii (63 lata, 7 miesięcy i 2 dni)[1], której była praprawnuczką. Od 13 października 2016 była najdłużej panującą żyjącą głową państwa na świecie; wcześniej tytuł ten przysługiwał Ramie IX – królowi Tajlandii, który rządził od 1946 do swojej śmierci w 2016. Od 12 czerwca 2022 była drugim po Ludwiku XIV najdłużej panującym monarchą na świecie, wyprzedzając króla Tajlandii, który urząd sprawował 70 lat i 126 dni[2].

Od czasu do czasu spotykała się z sentymentem republikańskim i krytyką mediów wobec swojej rodziny, szczególnie po rozpadach małżeństw jej dzieci, jej annus horribilis w 1992 roku i śmierci swojej byłej synowej Diany, księżnej Walii w 1997 roku. Jednak poparcie dla monarchii w Wielkiej Brytanii pozostawało niezmiennie wysokie, podobnie jak jej osobista popularność. W 1952 roku zdobyła tytuł Człowieka Roku magazynu Time.

Zmarła w wieku 96 lat w zamku Balmoral w Aberdeenshire. Następcą królowej został jej najstarszy syn, Karol.

11 listopada 2023 w Dzień Pamięci w London’s Royal Albert Hall odsłonięto pomnik Elżbiety II i jej męża Filipa[3].

Młodość

 
Księżniczka Elżbieta (1929)

Urodziła się poprzez cięcie cesarskie[4] 21 kwietnia 1926 o godz. 2:40 GMT w domu przy 17 Bruton Street w dzielnicy Mayfair w Londynie[5]. Była córką księcia Alberta z Yorku, drugiego syna urzędującego króla Jerzego V, i księżnej Yorku Elżbiety Bowes-Lyon[6][7]. Świadkiem jej narodzin był ówczesny minister spraw wewnętrznych William Joynson-Hicks, który kontrolował, by podczas porodu nie podmieniono noworodka na inne dziecko[8]. W momencie narodzin Elżbieta zajmowała trzecie miejsce w linii sukcesji, po księciu Walii Edwardzie i swoim ojcu[4]. 29 maja 1926 została ochrzczona wodą z Jordanu w kaplicy Pałacu Buckingham[9] przez anglikańskiego arcybiskupa Yorku, Cosma Langa[10]. Jej rodzicami chrzestnymi byli: król Jerzy V, królowa Maria, Maria Windsor, książę Artur, lord Claude Bowes-Lyon oraz Mary Elphinstone[11]. Elżbieta Aleksandra Maria pierwsze imię otrzymała po matce, drugie po prababce (królowej Aleksandrze), a trzecie po babce (królowej Marii)[9].

W młodości była nazywana przez najbliższych „Lilibet”, ponieważ nie potrafiła poprawnie wymówić swojego imienia w języku angielskim – „Elizabeth”[6][9]. Była opisywana przez swoich biografów jako spokojne, posłuszne, mało spontaniczne i skłonne do kontrolowania swoich emocji dziecko[12], od najmłodszych lat była przygotowywana do objęcia funkcji królowej[13]. Miała dobre relacje ze swoim dziadkiem i ówczesnym królem, Jerzym V[14]. W 1929 na prośbę króla została ściągnięta do Bognor Regis, aby pomóc mu w powrocie do zdrowia po operacji płuc[14]. Jej matka od najmłodszych lat córki dbała o jej popularność w mediach – gdy Elżbieta miała trzy lata, jej zdjęcie znalazło się na okładce magazynu „Times[15]. Wizerunek księżniczki drukowany był także na broszurach i udostępniany na pamiątkach, ona sama stała się bohaterką wielu artykułów prasowych[15]. Gdy miała cztery lata, figura przedstawiająca ją została umieszczona w Muzeum Figur Woskowych Madame Toussand[16]. W 1930 roku urodziła się jej siostra, Małgorzata[14].

Dzieciństwo spędziła na Piccadilly Road 145, gdzie zamieszkali jej rodzice[15]. Wychowywała się z dala od rówieśników, co miało ją uchronić przed przypadkowymi znajomościami oraz dziecięcymi chorobami[17]. Ze względu na izolowanie jej od społeczeństwa stała się osobą nieśmiałą[18]. Jedyną bliską jej koleżanką w tym okresie była młodsza od niej o kilka lat Sonia Graham-Hodgson, z którą utrzymywała regularny kontakt aż do śmierci kobiety w 2012[19]. Wychowaniem Elżbiety zajmowała się niania Clara Cooper Knight[16] oraz garderobiana Margaret MacDonald, nazywana przez nią „Bobo”[20], która później została pokojówką królowej[21]. Edukacją księżniczki zajmowała się guwernantka Marion Crawford[6][22]. W dzieciństwie pobierała indywidualne zajęcia tańca u instruktorów z Vacani School of Dance[23].

Następczyni tronu

 
Elżbieta w mundurze Auxiliary Territorial Service, 1945

Kiedy Elżbieta miała 10 lat, w 1936 zmarł jej dziadek, król Jerzy V[24]. Tron objął jej stryj, książę Walii, Edward VIII, który jednak 11 grudnia 1936 abdykował, nie mogąc poślubić dwukrotnie rozwiedzionej Amerykanki Wallis Simpson[25]. Następnym królem został jej ojciec, Jerzy VI[25], a Elżbieta zajęła pierwsze miejsce w linii sukcesji[26]. Po koronacji ojca zamieszkała w Buckingham Palace[19]. W wieku 13 lat podjęła naukę m.in. konstytucji Wielkiej Brytanii u Henry’ego Martena, wykładowcy Eton College[27], poza tym uczestniczyli u boku ojca w licznych spotkaniach z wysoko postawionymi politykami i urzędnikami[28].

Po wybuchu II wojny światowej wraz z siostrą Małgorzatą została umieszczona w zamku w Windsorze w Berkshire[29]. Lord Hailsham zasugerował, aby księżniczki zostały ewakuowane do Kanady[30], na co matka Elżbiety II, królowa Elżbieta Bowes-Lyon, odparła: Dzieci nigdzie nie pojadą beze mnie, ja nie opuszczę króla, a król nie wyjedzie nigdy[31]. 13 października 1940 wówczas 14-letnia Elżbieta na antenie BBC wygłosiła swoje pierwsze publiczne przemówienie, w którym zwróciła się ze słowami otuchy do dzieci Wspólnoty Narodów[32].

W latach 1941–1944 wraz z siostrą grała w pantomimach w Pałacu Windsor, a dochody z przedstawień były przeznaczane na rzecz żołnierzy[33]. W 1943 po raz pierwszy samodzielnie wystąpiła publicznie[7]. W lutym 1945 wstąpiła do Auxiliary Territorial Service ze stopniem podporucznika[34]. Została przeszkolona na kierowcę i mechanika, uzyskując stopień kapitana[35]. Dzień zwycięstwa w Europie w 1945 świętowała wraz z siostrą, oficerami ochrony i tłumem ludzi na londyńskich ulicach[36][37].

Brytyjska rodzina królewska
 

JKM król Wielkiej Brytanii i JKM królowa Wielkiej Brytanii


W lutym 1947 złożyła swoją pierwszą oficjalną wizytę zagraniczną, celem jej podróży był Związek Południowej Afryki[7]. Wyprawa trwała przez 10 tygodni[38]. W audycji radiowej nadawanej z okazji jej 21. urodzin powiedziała: Oświadczam wobec was wszystkich, iż poświęcę całe moje życie, jakiekolwiek będzie, długie czy krótkie, służbie wam i wielkiej imperialnej Wspólnocie, której członkami jesteśmy my wszyscy[7][39].

Małżeństwo i dzieci

Elżbieta II poznała Filipa, syna księcia Andrzeja Greckiego i Alicji Battenberg w 1934, podczas ślubu księżniczki Mariny i księcia Kentu Jerzego[40]. W ciągu następnej dekady spotkali się kilkukrotnie, m.in. w 1939, gdy Filip oprowadził Elżbietę po Britannia Royal Naval College[41][42]. W 1946 Filip, mimo sprzeciwu brytyjskiej arystokracji, otrzymał zgodę króla Jerzego VI na poślubienie jego córki[42], a w sierpniu 1946 oświadczył się następczyni tronu na wzgórzu w zamku Balmoral[43]. 9 lipca 1947 nastąpiło oficjalne ogłoszenie zaręczyn Elżbiety i Filipa[40].

Ślub odbył się 20 listopada 1947 w Opactwie Westminsterskim[40][44]. Ceremonia była emitowana na żywo w radiu i transmitowana w telewizji[45]. W weselu wzięło udział ok. 2000 gości, wśród których znaleźli się m.in. król Iraku Fajsal II, holenderski książę Bernhard i jego żona, księżniczka Juliana oraz dziedziczny wielki książę Luksemburga Jan i jego siostra, księżniczka Elżbieta[40]. Miesiąc miodowy młoda para spędziła w Broadlands, posiadłości Louisa Mountbattena[46]. W latach 1949–1951 Elżbieta mieszkała w Villa Guardamangia na Malcie[47], dokąd po ślubie Filip wyjechał, by kontynuować służbę wojskową[41].

Z Filipem miała czworo potomków, są nimi[48]:

Filip zmarł 9 kwietnia 2021 w zamku w Windsorze w wieku 99 lat[41].

Wstąpienie na tron

 
Królowa Elżbieta II przed koronacją, rysunek (1952)
 
Królowa Elżbieta II na spotkaniu ekonomicznym C’wealth (1952)
 
Królowa Elżbieta II (1953)
 
Królowa Elżbieta i książę Filip tuż po koronacji (1953)
 
Królowa Elżbieta II w koronacyjnych szatach (1953)

Choroba ojca – zdiagnozowano u niego raka gardła – sprawiała, że księżniczka Elżbieta przejęła część jego obowiązków[50][51]. W 1951 złożyła wizyty w Grecji, Włoszech, na Malcie i w Kanadzie, a także spotkała się z amerykańskim prezydentem Harrym Trumanem w Waszyngtonie[50], jak również poprowadziła obrady Tajnej Rady[51]. W styczniu 1952 razem z mężem udała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów[52]. 6 lutego 1952, podczas pobytu w hotelu Treetops w Thice w Kenii[53], od księcia Filipa dowiedziała się o śmierci ojca, który zmarł na atak serca[54]. Natychmiast wróciła z mężem do Wielkiej Brytanii[54]. Tuż po śmierci ojca w rozmowie z Martinem Charterisem, asystentem swojego prywatnego sekretarza, poinformowała o wyborze królewskiego imienia – Elżbieta[25]. Dzień po śmierci ojca została ogłoszona królową Wielkiej Brytanii[55]. W uroczystości, która odbyła się w St. James’s Palace wzięli udział m.in. członkowie Tajnej Rady Wielkiej Brytanii i lord mer Londynu[55].

 
Królowa Elżbieta w dniu koronacji, pozdrawiająca poddanych z balkonu pałacu Buckingham (2 czerwca 1953)

24 marca 1953 zmarła na raka gardła królowa-wdowa Maria Teck, jednak przed śmiercią wyraziła życzenie, aby z tego powodu nie przekładano koronacji. Odbyła się ona 2 czerwca 1953[56]. Koronację Elżbiety w Opactwie Westminsterskim obserwowało 8251 osób[57]. Podczas ceremonii asystowało jej osiem druhen podtrzymujących tren[58]. Arcybiskup Canterbury Geoffrey Fisher obwieścił zgromadzonym: Panowie, przedstawiam wam królową Elżbietę, waszą niezaprzeczalną królową, wam wszystkim, którzy tu przybyliście złożyć jej hołd i oddać się jej na służbę. Czy gotowi jesteście ją uznać?[59], na co lordowie odpowiedzieli: God save Queen Elizabeth[60]. Kolejnym etapem ceremonii była przysięga na Biblię[61]. Królowa zobowiązała się rządzić królestwem i krajami Wspólnoty Narodów zgodnie z ich prawami i zwyczajami oraz umacniać Kościół Anglii[61]. Następnie zdjęła płaszcz, diadem i klejnoty, po czym zasiadła na tronie pod złotym baldachimem podtrzymywanym przez czterech kawalerów Orderu Podwiązki[62]. Później Arcybiskup namaścił świętymi olejkami dłonie, pierś i czoło królowej[62]. Następnie przyznano jej insygnia nowej godności – ostrogi św. Jerzego, królewski miecz, jabłko królewskie, bransolety, pierścień, berło z krzyżem i berło z gołębicą[62][63]. Następnie królowa została odziana w purpurowy, haftowany złotem, aksamitny płaszcz. W czasie koronacji został wykonany hymn koronacyjny Georga Friedricha Händla Zadok the Priest, który od 1727 powtarza się na każdej uroczystości koronacyjnej brytyjskiego monarchy[potrzebny przypis]. Na zakończenie arcybiskup nałożył jej na głowę koronę św. Edwarda, a lordowie jeszcze raz zawołali God save Queen Elizabeth[potrzebny przypis]. Następnie trzej książęta krwi królewskiej – Edynburga, Gloucester i Kentu – a za nimi pozostali lordowie, złożyli hołd królowej. Następnie Elżbieta z mężem przyjęli komunię pod dwiema postaciami. Ceremonię zakończyło odśpiewanie Te Deum. Po trzygodzinnej ceremonii królowa, z ciężką koroną na głowie, berłem w lewej i jabłkiem w prawej ręce, miała kłopoty z powstaniem i poprosiła o pomoc arcybiskupa. Następnie opuściła opactwo, wymieniwszy wcześniej koronę św. Edwarda na lżejszą państwową koronę imperialną.

Królowa Wielkiej Brytanii

Rezydencje

Po koronacji Elżbieta i Filip przeprowadzili się do pałacu Buckingham w centrum Londynu, od 1837 oficjalnej rezydencji brytyjskich królów i królowych. Królowa jednak nie przepadała za pałacem i wolała przebywać w zamku Windsor, 15 km na zachód od Londynu. Królowa spędzała dużo czasu w Holyrood House w Edynburgu, który był jej oficjalną siedzibą jako królowej Szkocji, i gdzie miała przebywać co najmniej tydzień w roku. Wiejskimi rezydencjami królowej były również zamek Balmoral w Aberdeenshire oraz Sandringham House w Norfolk. Rezydencjami państwowymi były jeszcze Pałac św. Jakuba (do 1837 oficjalna rezydencja królów, z tego czasu pozostało dyplomatyczne wyrażenie Dwór św. Jakuba, przy którym wciąż akredytowani są ambasadorzy), Hampton Court na przedmieściach Londynu, pałac Kensington i Marlborough House. Rezydencje te są na utrzymaniu państwa, z wyjątkiem Sandringham i Balmoral, które są rezydencjami prywatnymi[potrzebny przypis].

Podróże

 
Mapa zagranicznych wizyt królowej Elżbiety II.

Królowa odbyła wiele podróży zagranicznych, odwiedziła większość europejskich krajów i wiele pozaeuropejskich. W latach 1953–1954 wyruszyła wraz z mężem w 6-miesięczną podróż dookoła świata, będąc pierwszym monarchą, który tego dokonał. Była również pierwszą królową Australii, Nowej Zelandii i wysp Fidżi, która odwiedziła te państwa. W lutym 1961 odwiedziła Ankarę, będąc gościem prezydenta Cemala Gürsela. Później odbyła pierwszą wizytę w Indiach i Pakistanie.

W październiku 1957 udała się z wizytą państwową do Stanów Zjednoczonych. Przybyła również do Kanady, gdzie otworzyła sesję parlamentu. Przemawiała również na forum Zgromadzenia Ogólnego ONZ. W 1959 udała się z kolejną wizytą do Kanady i odwiedziła Stany Zjednoczone. Pożegnalny obiad zjadła w kanadyjskiej ambasadzie w Waszyngtonie w towarzystwie prezydenta Eisenhowera. USA odwiedziła jeszcze w 1976, gdzie wzięła udział w uroczystościach u boku prezydenta Geralda Forda. Ponownie odwiedziła ten kraj w 1991 na zaproszenie George’a H.W. Busha. Podczas tej wizyty była pierwszym brytyjskim władcą, który uczestniczył w obradach Kongresu. USA odwiedziła także w maju 2007 za prezydentury George’a W. Busha.

W marcu 1996 przybyła do Polski na zaproszenie prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego.

Wspólnota Narodów

 
Królestwa, terytoria i protektoraty, nad którymi panowała Elżbieta II od 1952 roku.

Brytyjskie imperium znajdowało się w stanie rozpadu od 1926, kiedy w tzw. deklaracji Balfoura, potwierdzonej Statutem Westminsterskim w 1931, uznano suwerenność Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Unii Południowoafrykańskiej i Nowej Fundlandii. W 1931 te państwa weszły w skład Wspólnoty Narodów, na której czele stoi brytyjski monarcha. Przed wstąpieniem Elżbiety II na tron niepodległość uzyskały Indie, Pakistan, Cejlon i Irlandia.

Panowanie Elżbiety II to okres dalszego rozpadu brytyjskiego imperium. Niepodległość uzyskały: Ghana (1957), Nigeria (1961), Sierra Leone (1961), Tanganika (1961), Jamajka (1962), Trynidad i Tobago (1962), Uganda (1962), Kenia (1963), Malawi (1964), Malta (1964), Gambia (1965), Gujana (1966), Barbados (1966), Mauritius (1968), Fidżi (1970), Bahamy (1973), Grenada (1974), Papua-Nowa Gwinea (1975), Wyspy Salomona (1978), Tuvalu (1978), Saint Lucia (1979), Saint Vincent i Grenadyny (1979), Belize (1981), Antigua i Barbuda (1981) oraz Saint Kitts i Nevis (1983). Wszystkie te kraje uzyskiwały niepodległość jako królestwa związane unią personalną z Koroną brytyjską, ale wiele z nich (Indie, Pakistan, Cejlon, Ghana, Nigeria, Sierra Leone, Tanganika, Trynidad i Tobago, Uganda, Kenia, Malawi, Malta, Gambia, Gujana, Mauritius i Fidżi) zniosły monarchię i stały się republikami, choć wszystkie pozostały państwami członkowskimi Wspólnoty Narodów.

Sama Wspólnota również przechodziła przemiany, stając się z biegiem czasu coraz luźniejszym związkiem politycznym byłych brytyjskich kolonii (i nie tylko, jako że członkiem Wspólnoty jest również Mozambik, dawna kolonia portugalska). Elżbieta II brała aktywny udział w pracach Wspólnoty, od 1973 regularnie uczęszczając na zjazdy szefów rządów państw Wspólnoty. W wielu wypadkach, jak w RPA, działania królowej przyczyniły się do poprawy stosunków państwa z Wielką Brytanią[potrzebny przypis]. Jednak w 1993, podczas konferencji na Cyprze, królowa powiedziała: Mam dość doświadczenia, by nie postawić ani pensa na liczbę krajów, które będą należeć do Wspólnoty za 40 lat[potrzebny przypis].

W 2007 ujawniono dokumenty z 1957, z których wynikało, że premier Francji Guy Mollet w rozmowie ze swoim brytyjskim odpowiednikiem, sir Anthonym Edenem, poruszył temat ewentualnego przystąpienia Francji do unii z Wielką Brytanią i uznania Elżbiety II za głowę państwa francuskiego. W dokumencie datowanym na 28 września 1956 Mollet stwierdza, że „nie powinno być większych trudności we Francji z zaakceptowaniem zwierzchnictwa Jej Królewskiej Mości”. Premier Eden odrzucił propozycję Molleta, jednak wyraził gotowość Wielkiej Brytanii na przystąpienie Francji do Wspólnoty Narodów[64]. Propozycje te nigdy nie doczekały się realizacji.

Elżbieta II uznawana była za głowę państwa w 21 krajach świata. 30 listopada 2021 Barbados zerwał unię personalną z Wielką Brytanią i stał się republiką[65].

Poglądy

Wykazywała się stanowczą postawą wobec zagrożeń. W 1961 podczas podróży do Ghany odmówiła zachowywania dystansu od prezydenta Kwame Nkrumaha, mimo że ten był celem zamachów[potrzebny przypis]. Premier Harold Macmillan wówczas napisał: Królowa jest absolutnie zdeterminowana we wszystkim co robi. W rzeczy samej ma „serce i żołądek mężczyzny”[a]. Kocha swoje obowiązki i bycie królową. Podobna sytuacja wydarzyła się, gdy królowa podróżowała do Quebecu. Według Roberta Speaighta, autora książki Vanier, Soldier, Diplomat and Governor General: A Biography, były obawy o bezpieczeństwo królowej podczas wizyty, a nawet pojawiały się głosy za przerwaniem podróży. Prywatny sekretarz królowej powiedział jednak, że dla monarchini będzie nie do przyjęcia wystraszyć się ekstremistów. Podobnie podczas Trooping the Colour w 1981, kiedy do królowej oddano sześć strzałów ślepymi nabojami, Elżbieta II kontynuowała przegląd wojska. Kanadyjska Izba Gmin była pod takim wrażeniem postawy królowej, że uchwaliła specjalną uchwałę sławiącą jej odwagę[potrzebny przypis].

Polityka

Jako głowa monarchii parlamentarnej, stojąca ponad podziałami politycznymi i niesprawująca władzy osobiście, nie powinna była wyrażać swoich osobistych opinii na tematy polityczne. Przez całe swoje panowanie stosowała się do tej zasady[66], dlatego niewiele wiadomo o jej poglądach politycznych, a te poznało jedynie kilku zaufanych szefów rządu. Wydaje się jednak, że w kwestiach ekonomicznych przychyla się do starej doktryny konserwatystów[67], tzw. „jednego narodu”. Idea ta poszła w niełaskę w latach 70. i konserwatywna premier Margaret Thatcher prowadziła już zupełnie inną politykę, która nie przypadała do gustu Elżbiecie II. W prywatnej rozmowie Thatcher określiła królową jako kogoś, kto „mógłby głosować na Partię Socjaldemokratyczną[68].

Kanada

 
Kanadyjski znaczek pocztowy z 1954

Nigdy nie wyraziła bezpośrednio swojego sprzeciwu wobec emancypacyjnych dążeń Quebecu, ale publicznie pochwaliła kanadyjską jedność. Podobnie jak matka, często okazuje swoje przywiązanie do Kanady: kiedy w 1983 kończyła swoją wizytę w Kalifornii powiedziała: Jutro wracam do mojego domu do Kanady, podczas uroczystego przyjęcia w Saskatchewan w 2005 powiedziała: Ten kraj i jego mieszkańcy zawsze zajmowali ważne miejsce w moim życiu i mojej pracy[potrzebny przypis], wyznała również, że Kanada jest dla niej „domem daleko od domu”[potrzebny przypis].

Podczas przemówienia w Zgromadzeniu Ustawodawczym Quebecu, w szczytowym okresie tzw. „Cichej Rewolucji” 1964, ignorując narodowe napięcia, pochwaliła dwie „uzupełniające się kultury”, które stworzyły Kanadę. Przemawiając po francusku i angielsku, powiedziała: Przyjemnie jest mi myśleć, że istnieje we Wspólnocie Narodów kraj, gdzie mogę się oficjalnie wypowiedzieć po francusku (…). Gdy śpiewacie po francusku „O Canada” – pamiętajcie, że jesteście dumnym narodem[potrzebny przypis].

Po proklamacji Aktu Konstytucyjnego w 1982, który był pierwszym aktem uchwalonym bez zgody rządu Quebecu, wystąpiła jako głowa państwa kanadyjskiego w obronie aktu, chociaż w prywatnych rozmowach przyznała, że Quebec nie był stroną w tworzeniu aktu.

W 1995 podczas kampanii przed referendum, które miało zadecydować o secesji Quebecu, wypowiedziała się w CKOI-FM Montreal, ponownie w języku angielskim i francuskim, w którym wyraziła swoją obawę, że „referendum może pójść w złą stronę” i że „jeśli będzie mogła pomóc, z radością to uczyni”[potrzebny przypis]. Podczas głosowania znajdowała się w podróży do Nowej Zelandii, poleciła jednak pilotowi opóźnić start z lotniska w Los Angeles, do czasu aż uzyskała wyniki referendum.

Rodezja

18 listopada 1965 gubernator Rodezji Południowej, sir Humphrey Gibbs, otrzymał Krzyż Wielki Królewskiego Orderu Wiktoriańskiego za wierność wobec królowej, tydzień po tym, jak Ian Smith ogłosił Jednostronną Deklarację Niepodległości. Gibbs sprzeciwiał się Deklaracji, i za to właśnie otrzymał Order. Niektórzy skrytykowali to nadanie jako przyznane w złym czasie. Inni chwalili, gdyż widzieli w tym wsparcie legalnych władz Rodezji przeciwko nielegalnym działaniom jej premiera[potrzebny przypis].

Australia

Podczas australijskiego kryzysu konstytucyjnego w 1975, kiedy gubernator generalny, sir John Kerr zdymisjonował premiera Gough Whitlama, ten wysłał list do królowej, w którym domagał się reakcji na działania gubernatora. Prywatny sekretarz królowej wypowiedział się w jej imieniu, że działania Kerra mieściły się w konstytucyjnych kompetencjach gubernatora. W odpowiedzi Whitlam i jego stronnicy stali się zwolennikami proklamowania Australii republiką[potrzebny przypis].

Zjednoczone Królestwo

Przemawiając w Westminster Hall z okazji jej srebrnego jubileuszu w 1977, królowa powiedziała, że „nie może zapomnieć, że została koronowana na królową Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej”. Wobec prowadzonej wówczas przez laburzystowski rząd Jamesa Callaghana akcji, mając zdecentralizować państwo i przyznać większą samodzielność Szkocji i Walii, przemówienie to zostało odczytane jako sprzeciw królowej wobec tej polityki. Królowa wypowiedziała się za utrzymaniem związku Anglii i Szkocji[67]. Przemówienie królowej było również interpretowane jako odniesienie do wstrząsów, jakie ówcześnie miały miejsce w Irlandii Północnej[potrzebny przypis].

Pochwaliła porozumienie wielkopiątkowe z 1998, które było pierwszym porozumieniem katolików i protestantów w Irlandii Północnej. Aprobata królowej dla porozumienia wywołała niechęć części unionistów, którzy zawsze byli monarchistami. Lider prawicowej Demokratycznej Partii Unionistycznej, Ian Paisley, zerwał z odwieczną unionistyczną zasadą bronienia Korony, i nazwał Elżbietę „papugą Tony’ego Blaira”. Krytyka Paisleya nie zyskała jednak uznania wśród znacznej części unionistów.

Pod koniec lat 90., kiedy w referendum przyjęto laburzystowski pomysł decentralizacji, przesłała swoje najlepsze życzenia Szkockiemu Parlamentowi i Zgromadzeniu Narodowemu Walii. Pierwsze posiedzenia obu tych parlamentów zostały osobiście przez nią otwarte. Nie obyło się jednak bez zgrzytów – w Szkocji wielu deputowanych nie stawiło się na oficjalnej ceremonii, wybierając się na republikańską uroczystość. Również wielu członków walijskiego parlamentu zbojkotowało inauguracyjną sesję. W 2004 deputowana partii Plaid Cymru, Leanne Wood, została wyrzucona z sali Zgromadzenia za nazwanie królowej „Panią Windsor”[69].

W 2011 jako pierwszy monarcha od 100 lat odwiedziła Irlandię[70].

Choć zachowywała bezstronność i nie prezentowała publicznie swoich poglądów politycznych, wiele wskazuje na to, że sprzyjała zwolennikom brexitu[67].

Religia

Jako królowa Zjednoczonego Królestwa była najwyższym zwierzchnikiem Kościoła Anglii[71] i protektorem Szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego. W innych królestwach Wspólnoty nie pełniła żadnych funkcji religijnych.

Interesowała się sprawami Kościoła Anglii, ale najważniejszą w nim osobą pozostaje arcybiskup Canterbury. Była osobą silnie wierzącą[72]. Regularnie uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w kaplicy św. Jerzego w zamku Windsor. Kiedy przebywała w Sandringham, uczęszczała do kościoła św. Marii Magdaleny, podczas pobytu w Balmoral uczestniczyła w nabożeństwach w kościele w Crathie, a podczas pobytu w Edynburgu uczestniczyła w nabożeństwach w kościele Canongate należących do Kościoła Szkocji. Między 1977 a 2002 regularnie uczestniczyła w generalnych zgromadzeniach Kościoła Szkocji, ale w ostatnich latach jej życia[kiedy?] zaczęła wyznaczać lordów wysokich komisarzy, który mieli ją reprezentować podczas owych zgromadzeń.

Królowa często stosowała odniesienia do swojej wiary podczas przemówień telewizyjnych wygłaszanych z okazji świąt Bożego Narodzenia. W 2000 powiedziała: Dla wielu z nas nasza wiara jest najważniejsza. Dla mnie nauki Jezusa Chrystusa i moja osobista odpowiedzialność przed Bogiem tworzy ramę, w której staram się poruszać w moim życiu. Ja, podobnie jak wielu z was, czerpię ze słów i przykładu Chrystusa siłę w ciężkich czasach.

Często spotykała się z przedstawicielami innych religii. Była patronką Rady Chrześcijan i Żydów (Council of Christians and Jews, CCJ) w Zjednoczonym Królestwie.

Finanse

Osobisty majątek królowej był tematem licznych spekulacji prasowych. Niekiedy jego wartość określana była nawet na 10 mld dol. Magazyn „Forbes” szacował ją jednak zwykle na ok. 280 mln funtów. Z kolei „EuroBusines” w 1999 wycenił majątek królowej na 450 mln euro. Królowa posiadała również wiele posiadłości o nieokreślonej wartości (Sandringham House, Balmoral, zamek Mey); spekulowano, że dochód królowej z jej rezydencji wynosił ok. 70 mln funtów. Ponadto własnością królowej było Księstwo Lancaster, wyceniane na 310 mln funtów, które w 2006 przyniosło dochód ponad 9,8 mln funtów.

Do królowej należały również posiadłości koronne o wartości 6 mld funtów, nie były jednak one jej własnością, gdyż w 1760 król Jerzy III przekazał je Parlamentowi w zamian za doroczną rentę, tzw. listę cywilną, określaną i uchwalaną rokrocznie przez Parlament. W 1999 lista cywilna królowej wynosiła 12 043 000 funtów. Od 1992 do śmierci królowa płaciła podatek od inwestycji, dzięki którym – zgodnie z wyliczeniami ekspertów – miała uzyskiwać ok. 50 mln funtów rocznie[73]. W 1993 zgodziła się na płacenie podatku osobistego[74]. Lista cywilna nie była opodatkowana, królowa nie płaciła także podatku od kapitału ani podatku spadkowego.

W 2006 autor książki Who Owns the World: The Hidden Facts Behind Landownership, Kevin Cahill zasugerował, że Elżbieta II była właścicielką 1/6 ziem na świecie, więcej niż ktokolwiek inny i jakiekolwiek państwo. Jej posiadłości miały wynosić łącznie 6,6 mld akrów w 32 krajach. Ziemie te nie należały jednak osobiście do królowej, ale do rządów jej królestw (teoretycznie do królowej należały wszystkie ziemie, na których panowała).

Do królowej należały wszystkie łabędzie w kraju (dawniej były one „zwierzyną królewską”), a „królewskie ryby” – jesiotr, delfin, morświn i wieloryb – winny być oddane królowej, jeśli zostały złowione na wodach terytorialnych[potrzebny przypis].

Jubileusze panowania

W 1977 obchodziła Srebrny Jubileusz 25-lecia panowania[75].

W 2002 obchodziła Złoty Jubileusz 50-lecia panowania. W tym roku wybrała się w podróż po krajach Wspólnoty Narodów. W ogrodzie pałacu Buckingham odbył się koncert muzyki poważnej, a następnego dnia pierwszy w historii pałacu koncert muzyki rockowej, który zgromadził 12 tys. osób na publiczności[76]. Główne ceremonie religijne odbywały się w katedrze św. Pawła. Z okazji Jubileuszu został wydany pamiątkowy medal, którym byli odznaczani zasłużeni obywatele Wielkiej Brytanii oraz Kanady.

W 2012 obchodziła Diamentowy Jubileusz 60-lecia panowania[77].

W czerwcu 2022 obchodziła Platynowy Jubileusz 70-lecia panowania[78].

Rola w rządzeniu

 
Królowa Elżbieta II podczas otwarcia parlamentu walijskiego w 2011

Konstytucyjnie, królowa była ważnym elementem brytyjskiego systemu władzy, ale jej rola była de facto symboliczna, pełniła bowiem funkcję doradczą dla parlamentu[79]. Zgodnie ze zwyczajem wygłaszała mowę tronową z okazji rozpoczęcia nowej, rocznej sesji parlamentu[80]. Miała obowiązek podpisywania wszelkich uchwał parlamentarnych[81]. Teoretycznie miała prawo weta, ale ostatnią monarchinią, która skorzystała z tego prawa, była królowa Anna Stuart w 1717[82].

Królowa była najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych oraz miała prawo decydować o wojnie i pokoju[83]. Piastowała funkcję utrzymującej w porządku demokratyczne organy państwa[71].

Do jej prerogatyw należało również mianowanie premiera[84], choć pamiętać należy, że w realiach brytyjskiego systemu monarchii parlamentarnej była to czynność o charakterze przede wszystkim symbolicznym, jako że premierem zawsze zostaje lider zwycięskiej partii. Trzy razy podczas swojego panowania mianowała premiera w czasie kryzysów konstytucyjnych. Nagłe dymisje liderów rządzącej Partii Konserwatywnej, Anthony’ego Edena w 1957 i Harolda Macmillana w 1963, i brak określonego trybu wyboru nowego lidera sprawiły, że to do królowej należała decyzja, komu powierzyć kierowanie rządem. W 1957 wybrała Macmillana, w 1963 Aleca Douglasa-Home’a. Macmillan został powołany po konsultacji z lordem Salisburym i lordem Kilmuirem oraz Winstonem Churchillem, jako ostatnim żyjącym premierem z ramienia konserwatystów. Douglas-Home został powołany za radą ustępującego Macmillana. Trzecia okazja nastąpiła w lutym 1974, kiedy wybory powszechne wygrali konserwatyści i premier Edward Heath pozostał na stanowisku, ale musiał zawrzeć koalicję z liberałami, aby uzyskać większość parlamentarną. Heath koalicji nie zawarł i jego rząd rychło upadł. Królowa wówczas poprosiła lidera opozycji, laburzystę Harolda Wilsona, o utworzenie mniejszościowego rządu, który przetrwał osiem miesięcy do czasu nowych wyborów, które przyniosły zwycięstwo Partii Pracy. We wszystkich trzech przypadkach królowa działała zgodnie z konstytucyjną tradycją, radząc się najstarszych ministrów i członków Tajnej Rady. Jako że konstytucyjna praktyka w Zjednoczonym Królestwie bazuje bardziej na tradycji i precedensach niż na prawie pisanym, było powszechnie przyjęte, że królowa nie mogła działać niekonstytucyjnie, gdy postępuje za radą swoich ministrów.

Jednym z jej przywilejów było nadawanie tytułów szlacheckich (m.in. sir dla mężczyzn i dame dla kobiet). Wśród uhonorowanych znaleźli się: Paul McCartney, Elton John, John Hurt, Julie Andrews, Michael Caine, Rod Stewart, Eric Clapton, Anthony Hopkins, Alex Ferguson, Helen Mirren, Elizabeth Taylor, Vivienne Westwood, Elisabeth Schwarzkopf, Judi Dench, Patrick Stewart czy James Galway.

W 1994 powołała organizację Way Ahead Group, która miała się zająć unowocześnieniem monarchii, ale bez naruszania jej podstaw – wśród rozważanych rozwiązań znalazły się między innymi takie pomysły jak rezygnacja z tytułu najwyższego zwierzchnika Kościoła Anglii czy zniesienie listy cywilnej. W 2013, wraz z wejściem w życie nowelizacji ustawy o dziedziczeniu tronu (Succession to the Crown Act), zniesiona została primogenitura męska, poślubienie katolika nie odsuwa od dziedziczenia, a zgody monarchy wymagają jedynie małżeństwa pierwszych sześciu kandydatów do tronu[85].

Stosunki z ministrami

Od czasu wstąpienia na tron Elżbieta II spędzała co najmniej trzy godziny dziennie na czytaniu dokumentów przesyłanych jej z ministerstw, ambasad i urzędów rządowych. Kiedy nie podróżowała, w każdy wtorek spotykała się z premierem i omawiała bieżące sprawy polityczne. Podczas swojego panowania przyjmowała na audiencji 15 premierów (Churchilla, Edena, Macmillana, Douglas-Home’a, Wilsona, Heatha, Callaghana, Thatcher, Majora, Blaira, Browna, Camerona, May, Johnsona i Truss). Wszyscy wychwalali jej dar słuchania i rozumienia problemów oraz orientację w dokumentach państwowych. Heath określał spotkania z królową mianem „wyczerpujących wizyt u psychiatry”. Uważa się, że jej ulubionymi premierami byli Churchill, Macmillan i Wilson. Miała również dobre relacje z Blairem na początku jego urzędowania, ale w ostatnich latach ich wzajemne stosunki się ochłodziły.

Stosunki królowej z jej kanadyjskimi premierami bywały różne. Pierre Trudeau nie cieszył się zbytnią sympatią monarchini, głównie ze względu na przywiązywanie niewielkiej wagi do protokołu (jego słynny piruet za plecami królowej w 1977, który zarejestrowały kamery) oraz usuwanie symboli królewskich z różnych budynków. Królowa miała wyrazić swoje zmartwienie z powodu faktu, że Korona „ma dla niego takie niewielkie znaczenie”. Królowa poparła jednak Trudeau podczas kryzysu związanego z Aktem Konstytucyjnym 1982. Trudeau zapisał później w pamiętnikach: Zawsze powtarzałem, że uchwalenie konstytucji zawdzięczam trzem kobietom: królowej Elżbiecie, która nas poparła, premier Thatcher, która robiła wszystko, o co poprosił ją nasz parlament, oraz Jean Wadds, która wspaniale reprezentowała nasze interesy w Londynie (…). Królowa poparła mój plan reform. Zawsze podziwiałem grację, z jaką publicznie przemawiała, ale również mądrość z jaką prowadziła prywatne rozmowy[potrzebny przypis].

Królowa spotykała się również z pierwszym ministrem Szkocji. Spotkania odbywały się w Holyrood Palace w Edynburgu. Otrzymywała również sprawozdania ze Zgromadzenia Narodowego Walii, mianowała walijskich ministrów i podpisywała uchwały.

Chociaż tradycja zabrania królowej zabierania głosu na tematy polityczne, jej wieloletnie doświadczenie sprawiało, że jej głos był uważnie wysłuchiwany przez jej premierów. Margaret Thatcher zapisała w pamiętnikach: Jeśli ktoś myśli, że cotygodniowe spotkania z królową są miłymi, towarzyskimi rozmówkami jest w wielkim błędzie. To są spotkania niemalże biznesowe i Jej Królewska Mość wypowiada się z wielkim doświadczeniem na aktualne tematy[potrzebny przypis].

Podczas sporu o sankcje, jakie Wspólnota Narodów miała nałożyć na RPA, królowa wykorzystała swoją pozycję głowy Wspólnoty do wywarcia wpływu na ostateczną decyzję, co odczytano jako sprzeciw wobec polityki Margaret Thatcher niestosowania sankcji. Pomimo różnic między królową a panią premier, Thatcher zawsze wyrażała swój podziw wobec królowej. W dokumencie BBC Queen & Country określiła Elżbietę II jako „wspaniałą i perfekcyjną damę, która zawsze wie, co chce powiedzieć”. W październiku 2005 królowa z mężem uczestniczyła w przyjęciu z okazji 80. urodzin byłej pani premier.

Stosunki zagraniczne

Stosunki osobiste Elżbiety II z zagranicznymi politykami były serdeczne i nieformalne. Jej przyjaciółmi byli m.in. Mary Robinson i George H.W. Bush, którego syn, były prezydent USA, był pierwszym po 80 latach przerwy amerykańskim prezydentem, który zatrzymał się w pałacu Buckingham.

Mary McAleese, była prezydent Irlandii, wspominała, jak była zaszokowana, gdy (jeszcze jako prokanclerz Uniwersytetu Królowej w Belfaście) została przez Elżbietę i jej męża zaproszona na obiad, na którym królowa rozmawiała z nią na temat stosunków angielsko-irlandzkich. Podczas kampanii prezydenckiej 1997 McAleese określiła Elżbietę mianem „a dote” (w angloirlandzkim znaczy to tyle, co „bardzo kochana osoba”). Nelson Mandela mówił o królowej „moja przyjaciółka, Elżbieta”.

Ograniczenie obowiązków królewskich

 
Królowa Elżbieta II (2006)

W listopadzie 2006 ogłosiła, że wraz z mężem odbędzie wizytę w Stanach Zjednoczonych w maju 2007, z okazji 400-lecia założenia Jamestown. 21 grudnia 2007 stała się najstarszym brytyjskim monarchą.

Tuż przed 80. urodzinami królowej ogłoszono badania opinii publicznej, w których większość Brytyjczyków wyraziła życzenie, aby królowa panowała aż do swojej śmierci. Wielu uznało królową Elżbietę za instytucję samą w sobie[86].

21 kwietnia 2016 skończyła 90 lat. Część jej publicznych obowiązków wówczas przeszła na jej dzieci i innych członków rodziny królewskiej. Następca tronu, książę Karol, został bardziej dopuszczony do spraw rządowych, zwiększyła się liczba jego spotkań z gośćmi z zagranicy. Przejął obowiązek witania ambasadorów akredytowanych przy Dworze św. Jakuba[potrzebna aktualizacja?]. Sama królowa, mimo sędziwego wieku i problemów zdrowotnych, do końca nie zdecydowała się na abdykację[87].

Osobowość i wizerunek

W sprawach dyplomatycznych była formalistką i królewski protokół był ściśle przestrzegany, dlatego sama nie przepadała za osobami łamiącymi protokół[potrzebny przypis]. Zakazane było m.in. dotykanie królowej, z wyjątkiem podania ręki na początku spotkania. Zasada ta była kilkakrotnie łamana – w 1972 prezydent Francji Georges Pompidou wziął królową pod ramię, by odprowadzić ją do pałacu Trianon; Alice Frazier naruszył sferę osobistą królowej w 1991 podczas 13-dniowej wizyty monarchini w USA; premier Australii Paul Keating został sfotografowany, jak obejmuje królową ramieniem[88]; kolarz Louis Garneau objął Elżbietę II podczas pozowania do zdjęcia w królewskiej kanadyjskiej rezydencji Rideau Hall. W 2009 w czasie pierwszej oficjalnej wizyty prezydenta USA Baracka Obamy w Wielkiej Brytanii jego żona Michelle Obama objęła królową, co przez prasę zostało natychmiast uznane za największą wpadkę pierwszej damy USA[potrzebny przypis].

 
Barack i Michelle Obamowie w czasie wizyty w Pałacu Buckingham
 
Ronald Reagan z Elżbietą II

Uczestniczyła w wielu imprezach kulturalnych. Ubierała się godnie, zmieniała stylizacje cztery razy dziennie[89]. Nieodłącznym elementem jej stylizacji były torebki marki Launer[90].

 
Królowa Elżbieta z prezydentem Reaganem w 1982

Opinia społeczeństwa o królowej ulegała fluktuacjom. Po raz pierwszy załamała się w 1992 – separacja Karola i Diany, rozwód księżniczki Anny i seksualne wybryki księżnej Yorku oraz pożar zamku Windsor sprawiły, że królowa nazwała ten rok annus horribilis (pol. straszny rok)[91][92]. Koszt odbudowy zamku miał wynieść 90 mln euro, co zostało oprotestowane przez opinię publiczną, jako że miało to zostać sfinansowane z publicznych pieniędzy[74]. Do krytyków przyłączyły się redakcje czasopism „Daily Mail”, „Daily Mirror” i „The Times”, która napisała: Kiedy zamek jest w dobrym stanie, należy do nich, a kiedy płonie, jest nasz. Burza medialna skłoniła królową do deklaracji w 1993, że będzie płacić podatki, zdaniem niektórych wciąż jednak za małe[93]. Elżbieta II ograniczyła również liczbę beneficjentów listy cywilnej do panujących i ich małżonków[74], a także zrezygnowała z królewskiego jachtu Britannia i z używania prywatnych samolotów Queen’s Fleet. W 1997, na skutek milczenia pałacu Buckingham po śmierci księżnej Diany, a także chłodnej reakcji królowej na zgon byłej synowej, monarchia znów była powszechnie krytykowana, a rodzina królewska – atakowana przez prasę i obywateli[94][95]. W tym okresie królowa nawiązała współpracę z ekspertami od wizerunku publicznego, a z czasem udało się odbudować swój wizerunek w oczach Brytyjczyków[96].

 
Ronald i Nancy Reagan z Elżbietą II i księciem Filipem

Królowej zarzucano także emocjonalny chłód, monotonny i formalny ton wypowiedzi, niezdolność do wygłoszenia przemówienia bez kartki, rozwody trzech potomków, przewidywalność i obojętność na skandale wywoływane przez członków jej rodziny[97]. Królowa starała się poprawić wizerunek monarchii i „zmniejszyć przepaść między Koroną a ludem”, w tym celu m.in. odwiedzała puby i restauracje McDonald’s. W efekcie tych zabiegów, Królowa stopniowo odzyskała szacunek i popularność wśród swoich poddanych.

11 listopada 2023 w Dzień Pamięci w London’s Royal Albert Hall odsłonięto pomnik Elżbiety II i jej męża Filipa[3].

Królowa w mediach

Za sprawą matki już jako dziecko stała się popularna w mediach – prasa stale publikowała jej zdjęcia i artykuły o niej, ponadto fotografię trzyletniej Elżbiety opublikowano na okładce magazynu „Times”[15].

Elżbieta II była pierwszą osobą, która dopuściła media do życia rodziny królewskiej[98]. W 1953, wbrew radom Churchilla, zgodziła się na transmitowanie koronacji[99]; umalowała usta na niebiesko, aby na ekranie telewizora wyglądały jak czerwone. Po raz pierwszy wystąpiła na żywo w telewizji w 1959, kiedy otwierała linię promową na Rzece Świętego Wawrzyńca. Od 1969 regularnie wysyłała kartki świąteczne do państw Wspólnoty Narodów, a od 2001 kartki są oficjalnie dostępne na internetowej stronie monarchii. Rzadko udzielała wywiadów[100][101].

W 1969 upoważniła BBC do nakręcenia dokumentalnego filmu o życiu codziennym rodziny królewskiej[102]. Premiera filmu The Royal Family (czasem złośliwie tytułowanego Corgi and Beth od wszechobecności na ekranie 14 królewskich psów) nastąpiła 21 czerwca 1969[103]. Dokument obejrzało wtedy 38 mln telewidzów w 125 krajach świata[103]. Po premierze królowa, jako posiadaczka wyłącznych praw autorskich do dokumentu, zakazała dalszej dystrybucji filmu[104].

Królowa była bohaterką piosenki „Her Majesty” umieszczonej na ostatnim wspólnie nagranym albumie The Beatles pt. Abbey Road z 1969; autor utworu Paul McCartney wykonał tę piosenkę podczas obchodów Złotego Jubileuszu królowej w 2002. W 1977 powstała piosenka zespołu Sex Pistols „God Save the Queen”, której tekst wywołał kontrowersje przez porównanie brytyjskiej monarchii i samej królowej do „faszystowskiego reżimu”[105]. The Smiths wydali piosenkę i album The Queen Is Dead w 1986. Pet Shop Boys stworzyli piosenkę „Dreaming of the Queen”. Królowa jest również pokazana jako detektyw w „Śledztwach Jej Królewskiej Mości” autorstwa C.C. Benisona, w skład których wchodzą „Śmierć w pałacu Buckingham” i „Śmierć w zamku Windsor”.

W 2006 powstał film Królowa z Helen Mirren w roli tytułowej. Przedstawia on wydarzenia z lata 1997 od wyboru Tony’ego Blaira na premiera Wielkiej Brytanii do pogrzebu lady Diany Spencer.

W 2012 wystąpiła u boku Daniela Craiga, odtwórcy roli Jamesa Bonda, w krótkim filmie promującym Letnie Igrzyska Olimpijskie 2012 organizowane w Londynie[106][107].

Królowa w kulturze

Elżbieta II była wielokrotnie pokazywana w kinie i telewizji, zarówno w poważnych filmach, jak i komediach:

Postać królowej pojawiła się również w serialach animowanych The Simpsons (w odcinkach „The Regina Monologues” i „To Surveil with Love”), South Park (odc. „The Snuke”) oraz amerykańskim filmie animowanym pt. Minionki z 2015, jak też w kukiełkowym serialu satyrycznym The Spitting Image[108].

W 1992 brytyjska pisarka Sue Townsend napisała książkę The Queen and I, powieść science fiction przewidującą wyborcze zwycięstwo Ludowej Partii Republikańskiej, wygnanie Windsorów z pałaców i przeniesienie rodziny do mieszkań komunalnych w Leicester[109]. Powieść zdobyła dużą popularność wśród czytelników i doczekała się inscenizacji[109].

Działalność charytatywna

Królowa była patronką ok. 620 organizacji charytatywnych, w tym:

  • The Campaign to Protect Rural England (CPRE)
  • Canadian Medical Association
  • The Kennel Club
  • NSPCC
  • Royal Architectural Institute of Canada
  • Queen Elizabeth Hospital for Children
  • The Royal School of Church Music
  • The Society for the Promotion of Christian Knowledge (SPCK)
  • The Boys’ Brigade
  • Queens’ College, Cambridge university
  • Visitor of Christ Church, Oxford

Życie prywatne

Interesowała się jazdą konną: posiadała kilka stadnin (w Wolferton, Polhampton i West Isleley) oraz stajnię koni wyścigowych. Była też wielbicielką psów, a jej ulubiona rasa to Pembroke Welsh Corgi[110]. Pasjonowała się również fotografią.

Relacje z rodziną

Jej relacje z dziećmi zwykle były chłodne, szczególnie z księciem Karolem, do którego miała lekceważący stosunek[111]. W 1994 nakazała mu wzięcie rozwodu z księżną Dianą, chcąc uniknąć kompromitacji monarchii w prasie[112]. Wcześniej odmówiła pomocy księżnej, gdy ta poprosiła ją o interwencję w sprawie niewierności Karola[113]. Nie popierała związku Karola z Camillą Parker Bowles, ale kiedy ci w 2005 się pobrali, pogodziła się z wyborem najstarszego syna[114].

Szczególną sympatią darzyła swoją synową, Zofię, hrabinę Wessex. Była blisko związana z wnukami, zwłaszcza z księciem Williamem (najstarszym synem księcia Karola), księżniczką Beatrycze (najstarszą córką księcia Yorku) i Zarą Phillips (córką księżniczki Anny).

Zgodnie z brytyjskim prawem (ustawą o małżeństwach królewskich z 1772 oraz ustawą o sukcesji koronnej z 2013), pierwsze sześć osób w kolejce do brytyjskiego tronu musiało posiadać zgodę Elżbiety II na zawarcie związku małżeńskiego[115].

W 50. rocznicę ślubu pochwaliła księcia Filipa w rzadkim momencie szczerości, mówiąc: Nie lubi komplementów, ale jest dla mnie podporą i przez te wszystkie lata zawsze mogłam na niego liczyć. Książę Filip odpowiedział słowami: Po 50 latach mam ogromną pokusę, by udzielać rad, najważniejszą lekcją, jaką odebraliśmy od życia, jest wiedza, że tolerancja stanowi podstawę szczęśliwego małżeństwa. Wierzcie mi, królowa jest niezwykle wyrozumiała.

Zdrowie

W marcu 1993 została pogryziona przez jednego ze swoich corgi, gdy próbowała rozdzielić dwa walczące psy; po wypadku zostały założone jej szwy[116].

W grudniu 2003 trafiła do szpitala Króla Edwarda VII w Londynie, gdzie przeszła operację lewego kolana. W styczniu 2004 zoperowane zostało prawe kolano królowej. Podczas zabiegu kolana lekarze usunęli także z twarzy królowej niewielkie zmiany, a cała operacja trwała około dwóch godzin[117].

W październiku 2006 cierpiała z powodu pęknięcia naczynia krwionośnego w prawym oku. Pałac nie komentował stanu zdrowia królowej, a lekarze orzekli, że tego typu pęknięcia są typowe dla osób w podeszłym wieku, ale mogą również być skutkiem zbyt wysokiego ciśnienia krwi. 26 października tego samego roku Elżbieta II uczestniczyła w uroczystym otwarciu Emirates Stadium, nowego stadionu Arsenalu, zmuszona była jednak zrezygnować z dalszego udziału w uroczystości z powodu bólu pleców, który dokuczał jej od powrotu z letnich wakacji w Balmoral.

Na początku 2022 przeszła COVID-19[118]. Również w 2022 na polecenie lekarzy ograniczyła spożycie alkoholu, w tym ulubionego drinka – dżinu z dodatkiem aperitifu Dubonnet[119].

Śmierć

 
Procesja z trumną królowej z Pałacu Buckingham do Westminster Hall

8 września 2022 przed południem Pałac Buckingham poinformował, że lekarze są zaniepokojeni stanem zdrowia Elżbiety. Królowa przebywała wówczas w rezydencji w Balmoral. Na powagę sytuacji wskazywało również to, że najbliższa rodzina królowej porzuciła swoje czynności i udała się do miejsca jej pobytu. Brytyjska królowa zmarła o godz. 15:10, czasu brytyjskiego, w otoczeniu rodziny w Balmoral[120].

O godz. 16:30 (17:30 czasu polskiego) o śmierci królowej poinformowana została premier Liz Truss, zaś o 18:30 (19:30 czasu polskiego) informację tę podał kanał BBC[121][122], a także inne zagraniczne media[123][124].

Po podaniu tego faktu do publicznej wiadomości rozpoczęto dwie operacje: Operację London Bridge – ogólny plan działań przewidzianych do realizacji po śmierci monarchini[125][126][127][128], oraz Operację Jednorożec – podobny plan na wypadek, gdyby królowa zmarła w Szkocji[129][130].

Po śmierci królowej została ogłoszona żałoba narodowa mająca trwać do pierwszego dnia po pogrzebie, który został przez króla Karola III ustalony na 19 września 2022, zaś sam dzień pogrzebu został ustanowiony dniem wolnym od pracy[131]. Do 19 września w całej Wielkiej Brytanii można było wpisać się do ksiąg kondolencyjnych wystawionych w katedrach, budynkach użyteczności publicznej, jak również online. W świątyniach w całym kraju odbywały się nabożeństwa ku pamięci zmarłej monarchini. Flagi państwowe, puszczone do połowy masztu na czas żałoby, zostały podniesione na kilkadziesiąt godzin w dniach 10–11 września z uwagi na proklamację objęcia urzędu przez nowego króla, która odbyła się w sobotę 10 września o godzinie 10 rano czasu lokalnego w Londynie, a która następnie w niedzielę została oficjalnie odczytana we wszystkich państwach członkowskich Brytyjskiej Wspólnoty Narodów, stolicach państw członkowskich Zjednoczonego Królestwa – Edynburgu, Cardiff oraz Belfaście, jak również lokalnie, w stolicach wszystkich hrabstw[132][133]. Trumna z ciałem królowej została 11 września przewieziona do Edynburga do Pałacu Holyrood, zaś następnego dnia przeniesiono ją do Katedry św. Idziego, gdzie wystawiono ją na widok publiczny, zaś mieszkańcy mieli możliwość oddania hołdu zmarłej monarchini. Wieczorem 13 września, trumna z ciałem królowej została drogą lotniczą przetransportowana ze Szkocji do Anglii, gdzie została przewieziona do Pałacu Buckingham. Stamtąd, nazajutrz, w wojskowej procesji wyruszyła do Westminster Hall, gdzie ponownie wystawiono ją na widok publiczny i gdzie pozostała do dnia pogrzebu.

19 września 2022, o 10:44 czasu lokalnego, trumna z ciałem Elżbiety II umieszczona na wozie artyleryjskim ciągniętym przez 142 marynarzy Royal Navy, została przewieziona do Opactwa Westminsterskiego, gdzie o godzinie 11 rozpoczęło się nabożeństwo żałobne z udziałem zaproszonych głów państw. Po jego zakończeniu, o godzinie 11:55 cały kraj zastygł podczas dwóch minut ciszy, po których kondukt żałobny wyruszył w ostatni przemarsz ulicami Londynu. Dotarłszy z powrotem w okolice Pałacu Buckingham, trumna została przeniesiona z wozu artyleryjskiego do królewskiego karawanu, który wyruszył do Zamku w Windsorze, gdzie o 16 czasu lokalnego rozpoczęła się druga część uroczystości żałobnych. Podczas nabożeństwa insygnia władzy królewskiej zostały złożone na ołtarzu, zaś przy dźwięku lamentu granego przez królewskiego dudziarza, trumna z ciałem Elżbiety II została opuszczona do krypty w podziemiach kaplicy. Po godzinie 20 czasu lokalnego, w obecności tylko rodziny królewskiej, trumna Elżbiety II została złożona do grobu, gdzie spoczęła obok swoich rodziców, Jerzego VI i Elżbiety, jak również obok swojego męża, księcia Filipa, którego ciało zostało tam przeniesione z Kaplicy Świętego Grzegorza, w której został on pochowany bezpośrednio po śmierci w 2021 roku.

Tytuły i godności

 
Osobisty sztandar królowej Elżbiety

Szkockie kontrowersje

W Szkocji istniało kilka kontrowersji związanych z królową, a najważniejszą z nich była kwestia numeru. W Szkocji nigdy nie panowała Elżbieta I, więc Szkoci nie akceptowali zapisu „E II R”. Skrzynki pocztowe z takimi inicjałami były niszczone, wskutek czego w Szkocji skrzynki pocztowe ozdobione były tylko koroną. Szkoci ponadto tytułowali Elżbietę starym tytułem „Królowej Szkotów”. Zwracali się również do niej „Wasza Łaskawość” (ang. Your Grace), a nie „Wasza Wysokość” (ang. Your Majesty), jak przyjęło się tytułować osobę panującą w samej Anglii[potrzebny przypis].

Ordery i odznaczenia

Wielka Brytania

Pozostałe królestwa Wspólnoty Narodów

Pozostałe kraje Wspólnoty Narodów

Pozostałe kraje

Polonika

Elżbieta II miała koligacje polskie. Battenberg to pierwotne nazwisko hrabiowskiego rodu niemieckiego, osiadłego w pobliżu miejscowości Battenberg w Hesji (zachodnie Niemcy), wygasłego ok. 1314. Nazwisko to i tytuł hrabiowski wznowiono w 1851, nadając je Julii hr. Hauke, Polce, morganatycznej żonie Aleksandra, młodszego syna księcia heskiego. W 1858 roku ich potomkowie uzyskali tytuł książęcy. Najstarszy syn Aleksandra i Julii, Ludwik, ożenił się z wnuczką królowej Wiktorii, Wiktorią. Był admirałem angielskim i podczas I wojny światowej zmienił nazwisko na Mountbatten. Wnukiem Ludwika i Wiktorii był mąż królowej, zaś sama Elżbieta II – daleką krewną Wiktorii (babka Wiktorii, królowa Wiktoria Hanowerska jest praprababką Elżbiety).

Genealogia

Prapradziadkowie

Albert z Saksonii-Coburg-Gotha
(1819–1861)
∞ 1840
Królowa Wielkiej Brytanii
Wiktoria Hanowerska (1819–1901)

Król Danii
Chrystian IX Glücksburg
(1818–1906)
∞ 1842
Luiza z Hesji-Kassel (1817–1898)

Aleksander Wirtemberski
(1804–1885)
∞ 1835
Claudine Rhédey von Kis-Rhéde
(1812–1841)

Adolf Hanowerski (1774–1850)
∞ 1818
Augusta Wilhelmina Heska
(1797–1889)

Thomas George Bowes-Lyon
(1801–1834)
∞ 1820
Charlotte Grimstead
(1798–1881)

Oswald Smith
(1794–1863)
∞ 1824
Henrietta Hodgson
(1805–1891)

William Karol Cavendish-Bentinck
(1780–1826)
∞ 1808
Anna Wellesley
(1788–1875)

Edwyn Burnaby
(1799–1867)
∞ 1829
Anna Karolina Salisbury
(1806–1881)

Pradziadkowie

Król Wielkiej Brytanii
Edward VII Koburg (1841–1910)
∞ 1863
Aleksandra Glücksburg (1844–1925)

Franciszek Teck (1837–1900)
∞ 1866
Maria Adelajda Hanowerska (1833–1897)

Claude Bowes-Lyon (1824–1904)
∞ 1853
Frances Bowes-Lyon (1832–1922)

Karol William Cavendish-Bentinck (1817–1865)
∞ 1859
Louisa Cavendish-Bentinck (1832–1918)

Dziadkowie

Król Wielkiej Brytanii
Jerzy V Windsor (1865–1936)
∞ 1893
Maria Teck (1867–1953)

Claude Bowes-Lyon, 14. Earl Strathmore and Kinghorne (1855–1944)
∞ 1881
Cecilia Bowes-Lyon (1862–1938)

Rodzice

Król Wielkiej Brytanii
Jerzy VI Windsor (1895–1952)
∞ 1923
Elżbieta Bowes-Lyon (1900–2002)

Elżbieta II Windsor (ur. 21 kwietnia 1926, zm. 8 września 2022) królowa Wielkiej Brytanii

Książki poświęcone Elżbiecie II

Zobacz też

Uwagi

Przypisy

  1. Elżbieta II panuje najdłużej. Jedyne wystąpienie w dniu ustanowienia rekordu, tvn24.pl [dostęp 2015-09-09].
  2. Elżbieta II jest już na drugim miejscu wśród najdłużej panujących władców. Dłużej panował tylko Ludwik XIV. historia.org.pl, 12 czerwca 2022. [dostęp 2022-06-13].
  3. a b King Charles and Queen Camilla Unveil New Statues of Queen Elizabeth and Prince Philip on Remembrance Day, Peoplemag [dostęp 2023-11-12] (ang.).
  4. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 80.
  5. Rybarczyk 2022 ↓, s. 77, 79.
  6. a b c Constance Droganes, 60 facts you didn’t know about Queen Elizabeth II, ctvnews.ca, 14 maja 2012 [dostęp 2022-04-21] (ang.).
  7. a b c d Queen Elizabeth II, thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-04] (ang.).
  8. Rybarczyk 2022 ↓, s. 79.
  9. a b c Rybarczyk 2022 ↓, s. 81.
  10. Prince Louis to be christened by the Archbishop of Canterbury next month, telegraph.co.uk, 20 czerwca 2018 [dostęp 2022-05-06] [zarchiwizowane z adresu 2018-06-20] (ang.).
  11. Elizabeth Jane Timms, The Queen’s London Birthplace: 17 Bruton Street, royalcentral.co.uk, 21 kwietnia 2021 [dostęp 2022-04-23] (ang.).
  12. Anna M. Tomiak, Elżbieta II. Od 63 lat samotna na tronie, rp.pl, 9 września 2015 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
  13. Rybarczyk 2022 ↓, s. 92.
  14. a b c Robert Lacey, When did young Elizabeth realise that one day she would become Queen?, bbc.com, 6 lutego 2022 [dostęp 2022-04-26] (ang.).
  15. a b c d Rybarczyk 2022 ↓, s. 82.
  16. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 84.
  17. Rybarczyk 2022 ↓, s. 87, 90.
  18. Rybarczyk 2022 ↓, s. 88.
  19. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 87.
  20. Rybarczyk 2022 ↓, s. 91.
  21. 90. urodziny królowej Elżbiety II, wydarzenia.interia.pl, 21 kwietnia 2016 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
  22. Rybarczyk 2022 ↓, s. 50.
  23. C. David Heymann: Liz. Biografia intymna Elizabeth Taylor. Zofia Szachnowska-Olesiejuk, Adam Olesiejuk (tłum.). Wydawnictwo Znak, 2023, s. 27. ISBN 978-83-240-9266-6.
  24. Karolina Chibowska, Elżbieta II została królową, choć jest wnuczką służącej? O jej losach zdecydował przypadek, kobieta.onet.pl, 21 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-23] (pol.).
  25. a b c Rybarczyk 2022 ↓, s. 27.
  26. Zaledwie 19 proc. Brytyjczyków może pamiętać koronację Elżbiety II. Reszty jeszcze nie było na świecie, historia.wprost.pl, 12 stycznia 2017 [dostęp 2022-04-30] (pol.).
  27. Rybarczyk 2022 ↓, s. 109–110.
  28. Rybarczyk 2022 ↓, s. 111.
  29. Rybarczyk 2022 ↓, s. 134.
  30. Victoria Arbiter, Victoria Arbiter: The jolly Christmas ritual that brought out a young Queen’s ‘sparkle’, honey.nine.com.au, 3 grudnia 2021 [dostęp 2022-04-30] (ang.).
  31. Rybarczyk 2022 ↓, s. 133–134.
  32. Roman Sidorski, Elżbieta II udostępnia historyczne nagrania, histmag.org, 12 lutego 2009 [dostęp 2022-05-03] (pol.).
  33. The Queen’s pantomime costumes go on display at Windsor Castle, bbc.com, 16 września 2016 [dostęp 2022-05-03] (ang.).
  34. 10 Interesting Facts About Queen Elizabeth II, thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-04] (ang.).
  35. Instytucja sama w sobie. Królowa Elżbieta II kończy 90 lat, tvp.info, 21 kwietnia 2016 [dostęp 2022-05-04] (pol.).
  36. Rybarczyk 2022 ↓, s. 140.
  37. Erin Blakemore, Seventy Years Ago Today, Queen Elizabeth Secretly Partied with Commoners, smithsonianmag.com, 8 maja 2015 [dostęp 2022-05-04] (ang.).
  38. Rybarczyk 2022 ↓, s. 165.
  39. Rybarczyk 2022 ↓, s. 168–169.
  40. a b c d Charlotte Dunn, 70 facts about The Queen and The Duke of Edinburgh’s Wedding, royal.uk, 17 listopada 2017 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  41. a b c Prince Philip (HRH The Duke of Edinburgh), thecanadianencyclopedia.ca [dostęp 2022-05-17] (ang.).
  42. a b Katie Kindelan, Inside Queen Elizabeth, Prince Philip’s more than 7-decade marriage, abcnews.go.com, 9 kwietnia 2021 [dostęp 2022-05-16] (ang.).
  43. Rybarczyk 2022 ↓, s. 141.
  44. Rybarczyk 2022 ↓, s. 176, 179.
  45. Rybarczyk 2022 ↓, s. 176.
  46. Rybarczyk 2022 ↓, s. 182.
  47. Queen’s former Malta home Villa Guardamangia on sale, bbc.com, 11 czerwca 2019 [dostęp 2022-05-17] (ang.).
  48. Ile dzieci ma królowa Elżbieta II? Książę Andrzej przysporzył jej na starość wiele problemów, natemat.pl, 16 marca 2022 [dostęp 2022-05-20] (pol.).
  49. Rybarczyk 2022 ↓, s. 185.
  50. a b Nigel Cawthorne, Kings & Queens of England: A royal history from Egbert to Elizabeth II, Arcturus Publishing, 30 września 2009, ISBN 978-1-84858-036-7 [dostęp 2022-05-20] (ang.).
  51. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 189.
  52. Lydia Starbuck, The final farewell of a king and princess, royalcentral.co.uk, 31 stycznia 2022 [dostęp 2022-05-20] (ang.).
  53. Rybarczyk 2022 ↓, s. 27, 194.
  54. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 194.
  55. a b Accession Declaration of Elizabeth II, 1952, parliament.uk [dostęp 2022-06-02] (ang.).
  56. Rybarczyk 2022 ↓, s. 201.
  57. 50 facts about The Queen’s Coronation, royal.uk, 2 czerwca 2017 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
  58. Patt Morrison, The key to Queen Elizabeth II’s long reign? A resilient monarchy, latimes.com, 4 lutego 2022 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
  59. Victoria Grigg, The Coronation of Queen Elizabeth II, paperspast.natlib.govt.nz, 1 czerwca 1953 [dostęp 2022-06-21].
  60. Agnes Stamp, The Queen’s Coronation: In The Abbey by John Betjeman, countrylife.co.uk, 21 maja 2013 [dostęp 2022-06-21] (ang.).
  61. a b Connie Fisher, The Queen’s Coronation Oath, 1953, royal.uk, 2 czerwca 1953 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
  62. a b c Mark Easton, Coronation 1953: Magic moment the TV cameras missed, bbc.com, 4 czerwca 2013 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
  63. Jess Ilse, #OnThisDay in 1953: The Coronation of Queen Elizabeth II Takes Place, royalcentral.co.uk, 2 czerwca 2016 [dostęp 2022-06-22] (ang.).
  64. Incroyable, but true ... France’s 1956 bid to unite with Britain, The Guardian, 16 stycznia 2007 [dostęp 2022-08-05] (ang.).
  65. Królowa Elżbieta straci tytuł. Przestanie być władczynią karaibskiej wyspy, tvrepublika.pl [dostęp 2021-10-22].
  66. Rybarczyk 2022 ↓, s. 56.
  67. a b c Rybarczyk 2022 ↓, s. 312.
  68. Andrew Neil, The Crown gets one thing right about Margaret Thatcher and the Queen: we had a great story, 30 października 2023, ISSN 0140-0460 [dostęp 2023-10-30] (ang.).
  69. Leanne Wood on Wales, the EU, and ‘Mrs Windsor’, TotalPolitics.com, 16 października 2012 [dostęp 2022-02-05] (ang.).
  70. Rybarczyk 2022 ↓, s. 314.
  71. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 315.
  72. Rybarczyk 2022 ↓, s. 30.
  73. Rybarczyk 2022 ↓, s. 281.
  74. a b c Rybarczyk 2022 ↓, s. 277.
  75. Rybarczyk 2022 ↓, s. 250.
  76. Rybarczyk 2022 ↓, s. 299.
  77. Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 150–151, ISBN 978-83-8123-232-6.
  78. https://www.royal.uk/platinum-jubilee-central-weekend.
  79. Rybarczyk 2022 ↓, s. 57.
  80. Rybarczyk 2022 ↓, s. 307.
  81. Rybarczyk 2022 ↓, s. 57, 311.
  82. Rybarczyk 2022 ↓, s. 58.
  83. Rybarczyk 2022 ↓, s. 310.
  84. Rybarczyk 2022 ↓, s. 311.
  85. Expert Participation, Succession to the Crown Act 2013, legislation.gov.uk [dostęp 2018-05-19] (ang.).
  86. The World Today – Queen’s 80th Birthday marked by popularity, abc.net.au [dostęp 2020-05-05].
  87. Rybarczyk 2022 ↓, s. 18–19, 25, 28.
  88. Rybarczyk 2022 ↓, s. 256.
  89. Rybarczyk 2022 ↓, s. 310, 318.
  90. Rybarczyk 2022 ↓, s. 309.
  91. Andrew Grant: Lady Diana 1961–1997. Koniec baśni. Videograf II, 1997, s. 65. ISBN 83-7183-052-1.
  92. Rybarczyk 2022 ↓, s. 274–279.
  93. Rybarczyk 2022 ↓, s. 277–278.
  94. Andrew Grant: Lady Diana 1961–1997. Koniec baśni. Videograf II, 1997, s. 110–111, 114–116. ISBN 83-7183-052-1.
  95. Rybarczyk 2022 ↓, s. 28, 245, 297.
  96. Rybarczyk 2022 ↓, s. 28, 298–299.
  97. Rybarczyk 2022 ↓, s. 210, 222–223, 238, 253, 266, 329.
  98. Rybarczyk 2022 ↓, s. 236.
  99. Rybarczyk 2022 ↓, s. 201, 244.
  100. Katie Nicholl, Harry. Biografia, Wydawnictwo Prószyński Media Sp. z o.o., 2018, s. 261, ISBN 978-83-8123-232-6.
  101. Rybarczyk 2022 ↓, s. 257.
  102. Rybarczyk 2022 ↓, s. 237–238.
  103. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 238.
  104. Rybarczyk 2022 ↓, s. 239.
  105. Rybarczyk 2022 ↓, s. 252.
  106. https://tvn24.pl/programy/noc-cudow-elzbieta-ii-zadebiutowala-obok-bonda-ra267619-3505073.
  107. Rybarczyk 2022 ↓, s. 299–300.
  108. Rybarczyk 2022 ↓, s. 246–247.
  109. a b Rybarczyk 2022 ↓, s. 324.
  110. Rybarczyk 2022 ↓, s. 11–12.
  111. Rybarczyk 2022 ↓, s. 25, 265.
  112. Rybarczyk 2022 ↓, s. 248, 279.
  113. Rybarczyk 2022 ↓, s. 265.
  114. Harry, Ten drugi, Miłosz Biedrzycki i inni, Wydawnictwo Marginesy, 2023, s. 126, ISBN 978-83-67510-65-3.
  115. Harry, Ten drugi, Miłosz Biedrzycki i inni, Wydawnictwo Marginesy, 2023, s. 395, ISBN 978-83-67510-65-3.
  116. Rybarczyk 2022 ↓, s. 279.
  117. Królowa w szpitalu w 2003 roku. thequeen.blog.onet.pl, 2015-08-07. [dostęp 2016-04-04]. (pol.).
  118. Rybarczyk 2022 ↓, s. 18.
  119. Rybarczyk 2022 ↓, s. 19.
  120. Podano przyczynę śmierci królowej Elżbiety II. tvn24.pl. [dostęp 2022-09-29].
  121. Oni dowiedzieli się wcześniej o śmierci królowej Elżbiety II. Podano godzinę. wp.pl. [dostęp 2022-09-09].
  122. Queen Elizabeth II has died, [w:] BBC.com [online], 9 sierpnia 2022.
  123. Także polskie media bardzo szybko zareagowały na śmierć królowej Elżbiety II. press.pl, 9 września 2022. [dostęp 2022-11-14].
  124. Światowe media o śmierci Elżbiety II. Poruszający moment na antenie BBC. wprost.pl, 8 września 2022. [dostęp 2022-11-14].
  125. Sam Knight, 'London Bridge is down’: the secret plan for the days after the Queen’s death, The Guardian, 17 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
  126. What happens when the Queen dies – ‘Operation London Bridge’ explained, The Independent, 12 września 2022 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
  127. 5 Things We’ve Learned About ‘London Bridge’ – The Queen’s Death Protocol, HuffPost UK, 16 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
  128. Toby Meyjes, There’s a secret code word for when the Queen dies, Metro, 16 marca 2017 [dostęp 2022-09-12] (ang.).
  129. Elżbieta II. Co po śmierci królowej. Operacja Jednorożec. Dziś się zaczyna, na czym polega – TVN24, TVN24 [dostęp 2022-09-12].
  130. Operacja „London Bridge”. Procedura na wypadek śmierci królowej od lat gotowa, wydarzenia.interia.pl [dostęp 2022-09-12] (pol.).
  131. Caroline Davies, Queen Elizabeth’s funeral will be held on Monday 19 September, 10 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
  132. Arrangements for Local Proclamations ceremonies for King Charles III, 9 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
  133. Proclamations read out in Commonwealth countries – as it happened, 11 września 2022 [dostęp 2022-10-09] (ang.).
  134. Ordensdetaljer. borger.dk. [dostęp 2015-05-27]. (duń.).
  135. William Bortrick: The Royal Family – HM Queen Elizabeth II. burkespeerage.com. [dostęp 2017-09-23]. (ang.).
  136. Lista osób odznaczonych Orderem Zasługi RP I Klasy w latach 1991–2005. prezydent.pl. [dostęp 2011-04-26].
  137. M.P. z 1996 r. nr 36, poz. 354.
  138. a b Seznam vseh odlikovancev od leta 1992 do decembra 2012. Urad predsednika Republike Slovenije. [dostęp 2020-04-08]. (słoweń.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne