Wikipedia

Thalia (roślina)

rodzaj roślin


Thalia L. − rodzaj roślin wodnych z rodziny marantowatych. Należy do niego 6 gatunków występujących w Ameryce, od Illinois w Stanach Zjednoczonych po północną Argentynę oraz w tropikalnej Afryce. Niektóre gatunki wykorzystywane są jako rośliny lecznicze, z uwagi na działanie antymalaryczne i przeciwgruźlicze, spożywcze, gospodarcze i ozdobne. Znajdują też zastosowanie w fitoremediacji wód.

Thalia
Ilustracja
Thalia dealbata
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

imbirowce

Rodzina

marantowate

Rodzaj

Thalia

Nazwa systematyczna
Thalia L.
Sp. Pl.: 1193 (1753)[3]
Typ nomenklatoryczny

Thalia geniculata L.[4]

Synonimy
  • Malacarya Raf.
  • Peronia Redouté
  • Spirostylis Raf.[3]
Homonimy

Thalia Blumenbach, 1827 (rodzaj salp)[5]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Pokrój Thalia dealbata
Pokrój Thalia geniculata
Pokrój Thalia multiflora
Kwiatostan Thalia dealbata
Kwiatostan Thalia geniculata
Kwiatostan Thalia multiflora
Owocostan Thalia dealbata

Zasięg geograficzny edytuj

Najszerszy zasięg ma Thalia geniculata, która występuje w tropikalnej Afryce i Ameryce. Jest to jedyny gatunek z tego rodzaju występujący w Afryce. Jego północny zasięg w Ameryce sięga Luizjany i Florydy w Stanach Zjednoczonych, a południowy do północnej Argentyny. Powyżej jej zasięgu w Ameryce Północnej występuje T. dealbata, która rośnie w Alabamie, Arkansas, Georgii, Illinois, Luizjanie, Missisippi, Missouri, Oklahomie, Karolinie Południowej i Teksasie. Pozostałe gatunki występują wyłącznie w Ameryce Południowej, z czego T. densibracteata w Brazylii, T. multiflora w południowo-wschodniej Brazylii, Urugwaju i północno-wschodniej Argentynie. Dwa gatunki mają bardzo ograniczony, endemiczny zasięg: T. pavonii występuje wyłącznie w Guayas w Ekwadorze, a T. petersiana w Rio de Janeiro w Brazylii[3].

Morfologia edytuj

Pokrój
Wieloletnie rośliny zielne o wysokości 1–3,5 metra[6].
Pędy
Kłącze. Pęd kwiatostanowy nierozgałęziony[6], długości do 2,5 m (do nasady kwiatostanu)[7].
Liście
Roślina wypuszcza od 2 do 6 liści odziomkowych oraz rzadko jeden lub dwa liście ogonkowe[7], wyrastające nad wydłużonym (0,7–2,5 m) międzywęźlem[6]. Pochwa liściowa nieuszkowata, gąbczasta, z wydatnymi przestrzeniami powietrznymi[6]. Ogonek liściowy do 2,5 cm długości, nagi[7]. Poduszeczka liściowa brązowawa, oliwkowa lub czerwonofioletowa[7]. Blaszka liściowa zielona, jajowata do eliptycznej, długości do 60 cm[7].
Kwiaty
Kwiaty rosną w parach[7] w zredukowanych wierzchotkach[8] zebranych w rozgałęzione kwiatostany, o osiach drugiego rzędu krótkich i wzniesionych (kwiatostany wielkości 31 cm[7]) do długich i wygiętych (kwiatostany wielkości 1 metra[7])[6], szeroko rozpostarte do zwisających i przypominających wiechę[7]. Międzywęźla kwiatostanu wyraźnie zygzakowate[7]. Każda para kwiatów wsparta jest podsadką, zielną do skórzastej[6], długości do 2,8 cm[7], odpadającą w czasie zawiązywania owoców[6]. Listki wewnętrznego okółka okwiatu zrośnięte w rurkę na długości 1–6 mm, blado- do ciemnofioletowych, nierówne lub silnie nierówne[6]. Listki zewnętrznego okółka błoniaste, trwałe, długości do 2,5 mm[7]. Zewnętrzny prątniczek długości do 2 cm, lawendowy do ciemnofioletowego, przypominający listek okwiatu, efektowny[6][7]. Guzowate prątniczki mięsiste, z wąsko zaostrzonym wierzchołkiem przypominającym listek okwiatu[6], u nasady białe, żółte lub fioletowe[7]. Jeden prątniczek kapturkowaty, z dwoma wyrostkami przypominającymi palce[6] u nasady[8]. Jeden pręcik z pojedynczym pylnikiem[8]. Zalążnia zbudowana z trzech owocolistków, funkcjonalnie jednokomorowa, z jednym, anatropowym zalążkiem[8]. Szyjka słupka u nasady zrośnięta z rurką okwiatu, z jednym wyrostkiem, wydłużona, paskowata, po dotknięciu zwijająca się spiralnie[6], co jest wyjątkowe w rodzinie marantowatych[8].
Owoce
Jednonasienne, kulistawe do elipsoidalnych, niepękające torebki[6] (przypominające ziarniaki[7]), wielkości do 12 mm[7], o papierzastej lub błoniastej owocni[8]. Nasiona do 10 mm, ciemnobrązowe do czarnych, kulistawe lub elipsoidalne[7], gładkie[6].

Biologia i ekologia edytuj

Rozwój
Hydrofity[6], helofity[7], często zamierające na zimę lub w czasie suszy[6][7]. Gatunki Thalia mają złożone kwiatostany i wykazują „fałszywą resupinację” (obrót o <180°), aby ustawić pary kwiatów w pozycji właściwej do zapylenia; np. T. geniculata (o kwiatostanie zwisającym) obracają się w bok o 90° przed kwitnieniem, podczas gdy T. dealbata (o kwiatostanie wzniesionym) wyginają się do tyłu o 90°[7]. Podobnie jak inne rośliny z rodziny marantowatych, Thalia posiada wyspecjalizowany mechanizm zapylania. Przed kwitnieniem pyłek osadza się w zagłębieniu szyjki słupka. Kiedy kwiat się otwiera, szyjka słupka pozostaje ukryta za kapturkowatym prątniczkiem, utrzymywanym w naprężeniu przez wrażliwą na nacisk ostrogę. Po poruszeniu ostrogi przez dziób ptaka lub trąbkę owada szyjka słupka jest wystrzeliwana na przód kwiatu, powodując kontakt znamienia ze zwierzęciem i jednocześnie osadzając na nim pyłek[9]. Kwiaty tych roślin odwiedzane są przez zadrzechnie, z takich gatunków jak Xylocopa micans[10], X. fimbriata i X. gualanensis[9], trzmiele z gatunku Bombus pensylvanicus[10], powszelatkowate[9] oraz kolibry[9], takie jak koliberek czarnobrody i k. rubinobrody[10], złocik widłosterny[9] i szmaragdzik brązowosterny[9]. Niektóre gatunki mogą wytwarzać nasiona w sposób autogamiczny[9]. Rośliny z tego rodzaju rozmnażają się generatywnie, przez rozsiew nasion za pomocą wody (hydrochoria), jak i wegetatywnie, dzięki rozprzestrzenianiu przez wodę oderwanych kawałków kłączy[11]. Owoce tych roślin są pławne z uwagi na obecność gazu między ścianą owocu a nasionami, co ułatwia ich rozprzestrzenianie przez wodę[11][7].
Siedlisko
Otwarte, słodkowodne bagna[8], także mokradła w okolicach zbiorników wodnych, lasach i na sawannie, na wysokości do 1100 m n.p.m.[11] Zasiedla płytkie, stojące, słodkie wody (pH 5,4–8,8), na głębokości do 2 m[7].
Interakcje międzygatunkowe
Thalia geniculata jest rośliną żywicielską omacnicowatych z gatunku Geshna cannalis, powszelatkowatych z gatunku Calpodes ethlius i piórolotkowatych z gatunku Sphenarches anisodactylus[12]. Na liściach Thalia żyje też kilka gatunków grzybów, w tym Cercospora z gatunku C. thaliae i rdza z gatunku Puccinia thaliae[7].
Owoce i nasiona Thalia stanowią źródło pożywienia dla kaczek[7], sułtanki amerykańskiej[13], czubacza żółtoguzego[7] i modrzyka zwyczajnego[10]. Kłącza T. dealbata są okazjonalnie zjadane przez nutrie[7], a rośliny T. geniculata stanowią wiosenny pokarm niedźwiedzia czarnego na Florydzie[7].
Na roślinach z tego rodzaju żyją różne owady, takie jak mrówki z gatunku Paratrechina longicornis i pluskwiaki z gatunków Ischnodemus fulvipes i I. variegatus[7]. Stanowią też one ważne siedlisko lęgowe dla epoletników krasnoskrzydłych i ciemnokacyków żółtogłowych[7].
Cechy fitochemiczne
Z nadziemnych części Thalia multiflora wyizolowano dziewięć fitosteroli, cztery glikozydy izoramnetyny i kwercetyny, ceramidy, alkaloid indolowy i dwa proste związki fenolowe[14].
Analiza fitochemiczna nadziemnych części T. geniculata wykazała obecność steroli i ich glukozydów, takich jak sitoindozyd, daukosterol, stigmasterol, β-sitosterol i geranylofarnezol[15]. W liściach T. geniculata obecny jest też kwas rozmarynowy[11].

Systematyka edytuj

Pozycja systematyczna
Rodzaj z rodziny marantowatych (Marantaceae) z rzędu imbirowców (Zingiberales)[2]. W systemie Takhtajana z 1997 roku zaliczany do plemienia Maranteae w rodzinie marantowatych, zaliczanej do rzędu Cannales[5].
Wykaz gatunków[3]

Nazewnictwo edytuj

Etymologia nazwy naukowej
Nazwa naukowa rodzaju została nadana na cześć Johanna Thala, niemieckiego botanika żyjącego w XVI wieku[16].
Nazwy zwyczajowe w języku polskim
W wydanym w 1848 roku Ukazicielu polskich nazwisk na rodzaje królestwa roślinnego autorstwa Antoniego Wagi ujęta jest polska nazwa rodzaju Thalia: trzcian[17]. Taką samą nazwę podał Erazm Majewski w wydanym w 1894 roku Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich, oprócz niej wymieniając nazwę kolbownia[18]. Te same nazwy wskazał Józef Rostafiński w wydanym w 1900 roku Słowniku polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin[19]. W pracach bardziej współczesnych, takich jak Słownik nazw roślin obcego pochodzenia pod redakcją Ludmiły Karpowiczowej z 1973 roku[20], Słownik polsko-łacińsko-francuski roślin i zwierząt pod redakcją Rajmunda Leperta i Ewy Turyn z 2005 roku[21] oraz Słownik roślin zielnych łacińsko-polski Wiesława Gawrysia z 2008 roku[22], rodzaj nie został ujęty.
Nazwy zwyczajowe w językach obcych
W języku angielskim rośliny z tego rodzaju nazywa się alligator-flag, fire-flag lub arrowroot[7].

Zagrożenie i ochrona edytuj

Występujący endemicznie w Ekwadorze gatunek Thalia pavonii uznawany jest za narażony na wymarcie w naturze (VU) według światowej czerwonej listy publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody[23].

Znany z dziesięciu stanowisk w prowincji Guayas w Ekwadorze, z czego dwa znajdują się na wyspie Puná. Nieznane jest występowanie tego gatunku na terenie sieci obszarów chronionych Ekwadoru i żaden jego okaz nie znajduje się w ekwadorskich muzeach. Narażony jest na wymarcie z powodu niszczenia siedlisk[23].

Zastosowanie użytkowe edytuj

Rośliny lecznicze
Thalia dealbata stosowana była jako środek na kaszel. Liście T. geniculata wykorzystywano jako środek ściągający i przeciwgorączkowy w leczeniu biegunki[16]. W tradycyjnej medycynie Senegalu korzenie i liście T. geniculata są wmasowywane w miejsca ukąszenia przez węże[11], podobnie stosowane były one na Jamajce[24]. W Wybrzeżu Kości Słoniowej macerat z korzeni stosowany jest do leczenia anemii, natomiast w Ghanie do leczenia astmy[11]. W Beninie roślina ta wykorzystywana jest do leczenia malarii[11].
Ekstrakty metanolowe z kłączy T. geniculata wykazują działanie przeciwpasożytnicze zarówno wobec wrażliwych, jak i opornych na chlorochinę szczepów zarodźca sierpowatego, odpowiedzialnego za wywoływanie malarii u ludzi[11]. Obecne w tej roślinie stigmasterole wykazują działanie aktywne przeciwko prątkowi gruźlicy[14].
Geranylofarzenol obecny w liściach i pędach T. geniculata ma silne działanie przeciwpasożytnicze przeciwko P. falciparum i Leishmania donovani[11][15].
Rośliny spożywcze
Kłącza Thalia geniculata były spożywane po upieczeniu. Istnieją doniesienia o pozyskiwaniu z nich skrobi (arrowroot)[25], ale kłącza te nie są wyraźnie powiększone lub wyspecjalizowane do jej przechowywania[7]. W Burkina Faso spożywa się liście roślin z tego gatunku, natomiast w Ghanie traktowane są one jako rośliny paszowe[11]. Z popiołu powstałego ze spalonych pędów pozyskuje się sól[11]. Istnieją również doniesienia o spożywaniu przez florydzkich Seminoli kwiatów, kłączy i nasad pędów kwiatostanowych, a także wykorzystywaniu liści T. geniculata do przygotowania potraw z chleba kukurydzianego i mięsa, zwanych paluee, przypominających tamal[24].
Rośliny ozdobne
Różne gatunki Thalia uprawiane są jako rośliny ozdobne w ogrodach wodnych[7], ogrodach bagiennych[26], stawach rybnych[7] i oczkach wodnych[26].
Rośliny gospodarcze
Liście T. geniculata są szeroko wykorzystywane w Afryce do wykonywania pokryć dachowych. W Ghanie są nadto stosowane do pokrywania ścian. Często używa się ich również do pakowania produktów spożywczych i wykładania pojemników na żywność. W Gabonie zrolowane liście używane są jako zatyczki do butelek. Z kolei w Sierra Leone liście wykorzystywane są do bandażowania ran po obrzezaniu. Pędy tych roślin używane są w koszykarstwie, do plecenia mat, budowania płotów oraz produkcji pułapek na ryby, mebli, drabin i mostów[11].
Rośliny magiczne
Pędy T. geniculata wykorzystywane były jako różdżki[16].
Inne zastosowania
Ekstrakty z kłączy T. dealbata hamują rozwój niektórych sinic: Microcystis aeruginosa i Anabaena flosaquae[7].
Mikrosfery pochodzące z T. dealbata stosowane są jako sorbent do usuwania kadmu, fosforanów i sulfametoksazolu z zanieczyszczonych wód. T. geniculata została oceniona jako potencjalnie skuteczna w fitoremediacji wód zanieczyszczonych metalami ciężkimi[7].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2023-09-17] (ang.).
  3. ↑ a b c d Plants of the World Online. The Royal Botanic Gardens, Kew, 2019. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  4. ↑ Farr E. R., Zijlstra G. (ed.): Index Nominum Genericorum (Plantarum). Smithsonian Institution, 1996–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  5. ↑ a b Brands, S.J. (ed.): The Taxonomicon. 1989–. [dostęp 2023-09-18]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Flora of North America. T. 22: Magnoliophyta: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae (in part), and Zingiberidae. New York: Oxford Univ. Press, s. 318. ISBN 978-0-19-513729-3.
  7. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai Donald H. Les: Aquatic Monocotyledons of North America: Ecology, Life History, and Systematics. CRC Press, 2020, s. 427-430. ISBN 978-1-351-67969-5.
  8. ↑ a b c d e f g L. Andersson: Marantaceae. W: Klaus Kubitzki: The Families and Genera of Vascular Plants. T. 4: Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae). Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, 1998, s. 278-292. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN 978-3-662-03531-3. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f g Mark A. Davis. The Role of Flower Visitors in the Explosive Pollination of Thalia geniculata (Marantaceae), a Costa Rican Marsh Plant. „Bulletin of the Torrey Botanical Club”. 114 (2), s. 134, 1987-04. DOI: 10.2307/2996122. 
  10. ↑ a b c d Jorrit H. Poelen, James D. Simons, Chris J. Mungall. Global biotic interactions: An open infrastructure to share and analyze species-interaction datasets. „Ecological Informatics”. 24, s. 148–159, 2014-11. DOI: 10.1016/j.ecoinf.2014.08.005. 
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l M. Brink: Plant resources of tropical Africa. Fibres.. Prota Foundation, 2012, s. 431-2. ISBN 978-92-9081-481-8.
  12. ↑ Ted D. Center: Insects and Other Arthropods that Feed on Aquatic and Wetland Plants. Uniwersytet Florydy, 2002, s. 18.
  13. ↑ C̜ağan H. Şekercioğlu, Daniel G. Wenny, Christopher T. Whelan: Why birds matter: avian ecological function and ecosystem services. The University of Chicago Press, 2016, s. 154. ISBN 978-0-226-38263-0.
  14. ↑ a b Maria-Teresa Gutierrez-Lugo, Yuehong Wang, Scott G. Franzblau, Enrique Suarez i inni. Antitubercular sterols from Thalia multiflora Horkel ex Koernicke. „Phytotherapy Research”. 19 (10), s. 876–880, 2005-10. DOI: 10.1002/ptr.1731. 
  15. ↑ a b L. (i inni) Lagnika. Phytochemical Study and Antiprotozoal Activity of Compounds Isolated from Thalia geniculata .. „Pharmaceutical Biology”. 46 (3), s. 162–165, 2008-01. DOI: 10.1080/13880200701499000. 
  16. ↑ a b c Umberto Quattrocchi: CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants. CRC Press, 2016, s. 3711. ISBN 1-4822-5064-0.
  17. ↑ Antoni Waga: Ukaziciel polskich nazw na rodzaje królestwa roślinnego. W: Jakub Waga: Flora polonica. 1848, s. 129.
  18. ↑ Erazm Majewski: Słownik nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich: Słownik łacińsko-polski. 1894, s. 773.
  19. ↑ Józef Rostafiński: Słownik polskich imion rodzajów oraz wyższych skupień roślin, poprzedzony historyczną rozprawą o źródłach. Kraków: Akademia Umiejętności, 1900, s. 477. (pol.).
  20. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. nd.
  21. ↑ Rajmund Lepert, Ewa Turyn: Słownik polsko-łacińsko-francuski: rośliny i zwierzęta. Wyd. 1. Warszawa: Wiedza Powszechna, s. nd. ISBN 83-214-1271-8.
  22. ↑ Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych: łacińsko-polski. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. nd. ISBN 978-83-925110-5-2.
  23. ↑ a b Thalia pavonii, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2023-09-19] (ang.).
  24. ↑ a b Daniel F. Austin: Florida Ethnobotany. CRC Press, 2004, s. 667. ISBN 978-0-203-49188-1.
  25. ↑ Tong Kwee Lim: Edible medicinal and non-medicinal plants. T. 11: Modified stems, roots, bulbs. Springer, 2016, s. 6. ISBN 978-3-319-26062-4.
  26. ↑ a b Peter Bernhardt: Gods and Goddesses in the Garden. Rutgers University Press, 2008, s. 124. ISBN 978-0-8135-4472-4.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Thalia_(roślina)&oldid=72987959”