Wikipedia

Historia Bytomia

Plac Tadeusza Kościuszki w Bytomiu u schyłku XIX wieku

Czasy panowania Piastów, Habsburgów i Donnersmarcków edytuj

 
Model fragmentu miasta z zamkiem
 
Fara bytomska

Pierwsze wzmianki o osadzie Bitom pochodzą z lat 1123–1125 z zapisu kardynała Idziego o dochodach opactwa benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem[1]. Na mocy tego dokumentu mieli oni prawo pobierać tu opłaty targowe, a także prowadzić dwie tutejsze karczmy. Prace archeologiczne wskazują jednak że istniał tu wcześniej gród w XI wieku. Jedna z mglistych legend głosi, że około roku 1020 król Polski wybudował w miejscu, na którym dziś znajduje się Bytom, gród myśliwski. Królem tym był prawdopodobnie Bolesław I Chrobry. Wspomniany gród myśliwski stał się z czasem siedzibą kasztelanii[2].

Ze względów obronnych na pierwotne położenie Bytomia wybrano wzgórze św. Małgorzaty, naturalne wzniesienie, z jednej strony chronione przez opływającą je rzekę Bytomkę, a z pozostałych przez podmokłe łąki.

Lokalizacja przy szlaku handlowym z Wrocławia do Krakowa wpływało na rozwój osadnictwa, co wkrótce doprowadziło do powstania na sąsiednim wzniesieniu (czyli w dzisiejszej lokalizacji centrum miasta) ważnej osady handlowej.

Po śmierci Bolesława Krzywoustego i podziale dzielnicowym Polski w 1138 roku, Bytom pozostał w granicach dzielnicy senioralnej, która w 1146 roku przypadła Bolesławowi Kędzierzawemu. Nie później niż w 1170 roku ufundował on na wzgórzu Małgorzaty murowany kościół.

Ze względu na duże znaczenie strategiczne Bytom został prawdopodobnie już w drugiej połowie XII wieku siedzibą kasztelanii. Gród bytomski stanowił ośrodek terytorialnej kasztelanii, podobnie jak Siewierz, Toszek, Oświęcim i Koźle. Z tego względu była to najważniejsza miejscowość w okolicy. Jednakże polityka księcia raciborskiego Mieszka Plątonogiego, w którego władanie Bytom przeszedł w roku 1179 (od tego czasu Bytom przynależy administracyjnie do Górnego Śląska, a nie, jak wcześniej, do Małopolski)[3].

W 1241 kasztelania bytomska została najechana przez Tatarów.

W roku 1254 książę opolsko-raciborski Władysław zezwolił na lokację na prawie magdeburskim miasta Bytomia, którą przeprowadził zasadźca Henryk. Od tego momentu dawny gród na wzgórzu Małgorzaty zaczął tracić znaczenie na rzecz rozwijającego się w pobliżu miasta.

Władysław opolski zmarł w 1281 roku, a księstwo zostało podzielone pomiędzy jego czterech synów. Powstało wówczas księstwo bytomskie, którego pierwszym władcą został Kazimierz bytomski. Wzniósł on w mieście zamek. W 1312 Bytom przypadł w schedzie po Kazimierzu bytomskim jego synowi Siemowitowi. W 1316 r. w nieznanych bliżej okolicznościach książę kozielski – Władysław pozbawił Siemowita władzy nad Bytomiem. Księstwo bytomskie zostało przyłączone 7 kwietnia 1348 do Świętego Cesarstwa Rzymskiego przez króla Czech Karola IV Luksemburskiego. Około 1352 r. zmarł Władysław, a Bytom przypadł w spadku jego synowi Bolesławowi bytomskiemu. Bolesław władał Bytomiem do swojej śmierci, tj. do 1354/1355 i wraz ze śmiercią księcia Bolka wygasła bytomska linia Piastów. Księstwo bytomsko-kozielskie, po śmierci Bolesława, na mocy umowy zawartej jeszcze za życia ojca Władysława, przypadło najbliższym krewnym księcia, tj. księciu oleśnickiemu Konradowi I oraz księciu cieszyńskiemu Przemysławowi I. Odtąd księstwo kozielskie stanowiło dziedziczną domenę książąt oleśnickich, a księstwo bytomskie stanowiło dobro wspólnej ręki książąt oleśnickich i książąt cieszyńskich. Z tego powodu w 1369 nastąpił podział miasta i zamku.

Na początku 1452 Wacław I cieszyński zamienił swą część Księstwa bytomskiego z bratem Bolesławem II, w zamian za Bielsko. Po śmierci Bolesława II w tym samym roku, objął opiekę nad jego dziećmi. Umożliwiło to Wacławowi I cieszyńskiemu ponowne przejęcie Bytomia. Stan ten utrzymał się do 1459, kiedy to Wacław I cieszyński sprzedał Księstwo bytomskie księciu oleśnickiemu Konradowi IX Czarnemu za 1700 grzywien. Po śmierci Konrada w 1471 roku księstwo objął jego brat Konrad X Biały. Księstwo bytomskie w 1475 zajął Maciej Korwin i zastawił je morawskiemu szlachcicowi Janowi starszemu z Zierotin. Od niego w 1498 księstwo bytomskie zostało wykupione przez księcia Jana II Dobrego i inkorporowane do Księstwa Opolskiego.

Miasto nawiedziły dwa wielkie pożary w 1475 i 1515 roku. W 1526 miasto otrzymał w zastaw Jerzy Pobożny, margrabia Ansbach z dynastii Hohenzollernów.

W 1623 cesarz Rudolf II Habsburg oddał państwo bytomskie w zastaw za długi Łazarzowi Henckel von Donnersmarck, a w 1629 rodzina Henckel von Donnersmarck otrzymała je w dziedziczną własność. W 1697 bytomskie państwo stanowe uzyskało status wolnego państwa stanowego. Donnersmarckowie rządzili nim formalnie do 1945 roku, jednak do dziś tytułują się panami bytomskimi.

Czasy pruskie edytuj

 
Mapa bytomskiego państwa stanowego, fragment dzieła Silesia in Compendio… Friedricha Bernharda Wernhera, XVIII wiek

W wyniku I wojny śląskiej (1740–1742) Bytom został przyłączony do Królestwa Prus.

 
Nazwa „Bytom” na mapie z roku 1792

Pierwsza połowa XIX wieku to okres wyniszczenia miasta z powodu obciążeń związanych z toczącymi się wojnami Prus z Napoleonem (1806–1813) oraz na skutek kilku wielkich epidemii tyfusu i cholery (1813, 1831, 1847–1848). W tym samym okresie miały także miejsce ważne reformy administracyjne oraz powstało kilka ważnych zakładów przemysłowych – huty cynku Klara (1821) i Rosamunda (1838), kopalnia rudy żelaza Magdalena (1831), huty żelaza Pokój (1835) i Zgoda (1838). Druga połowa XIX wieku przyniosła dalszy rozwój Bytomia jako ośrodka przemysłowego. Powstało tu wówczas kilka kopalń węgla kamiennego, co zadecydowało o górniczym charakterze miasta. W roku 1860 powiat bytomski zamieszkiwało ponad 145 tysięcy osób. Był to wówczas największy pod względem liczby mieszkańców powiat państwa pruskiego.

Od połowy XIX wieku, w Bytomiu powstało wiele polskich organizacji politycznych, kulturalnych i oświatowych. Był to także ośrodek wydawniczy, tutaj ukazywał się m.in. „Dziennik Górnośląski” i „Katolik”. W 1895 powstało Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” założone przez robotnika Józefa Tucholskiego.

 
Tablica pamiątkowa informująca o Hotelu Lomnitz

Bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej nastąpił w landraturze bytomskiej gwałtowny wzrost nastrojów komunistycznych. 20 grudnia 1918 r. odbyło się w Bytomiu zebranie radykalnych członków rad robotniczych, na którym utworzono (jeszcze przed powstaniem Komunistycznej Partii Niemiec - KPD) Komunistyczną Partię Górnego Śląska. 25 grudnia na bytomskim rynku odbyła się demonstracja komunistyczne, która zgromadziła 2 tys. osób[4].

W 1918 powstała w Bytomiu Naczelna Rada Ludowa. W 1919 założono w Bytomiu Główny Komitet Wykonawczy Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. W 1920 założono w Bytomiu Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku. W 1920 r. powstał w Bytomiu Związek Hallerczyków. Ważnym wydarzeniem był nieudany atak niemieckich bojówek w dniach 27/28 maja 1920 r. na Hotel Lomnitz, gdzie miał siedzibę Polski Komisariat Plebiscytowy z Wojciechem Korfantym na czele.

Powstania śląskie edytuj

 
Kompania powstańców śląskich w Bobrku w okresie I powstania śląskiego pod dowództwem Jana Trzęsioka.

W I powstaniu śląskim w dniu 18 sierpnia 1919 miał miejsce nieudany atak 150 powstańców pod dowództwem Jana Lortza na koszary Reichswery oraz także nieudany atak 9 powstańców na hotel Skrocha w celu opanowania wojskowej centrali telefonicznej. Dnia 25 sierpnia 1920 w Bytomiu podpisano umowę kończącą II powstanie śląskie.

Podczas III powstania śląskiego w dniach 2/3 maja 1921 miało miejsce zajęcie na krótko Bytomia atakiem z Rozbarku i Miechowic przez powstańczy pułk Czesława Paula z Grupy „Wschód” i następnie wyparcie powstańców przez rozjemcze wojska francuskie. Powstańcy jednak blokowali miasto przez prawie cały okres powstania, a w końcu maja 1921 r. zajęli dworzec kolejowy

W wyniku zamordowania 4 lipca 1921 r. przez niemieckie bojówki dowódcy francuskiego garnizonu majora Bernarda Montallegre, miasto zajęły w dniu następnym wojska brytyjskie.

Lata 1922–1945 (Republika Weimarska i III Rzesza) edytuj

 
Śródmieście Bytomia około lat 30. XX wieku

W wyniku podziału Górnego Śląska 15 czerwca 1922 roku większa część miasta i powiatu pozostała w granicach Niemiec, ale z trzech stron otoczona granicą (był to ewenement na skalę światową) – wychodząc z rynku można było piechotą dotrzeć w ciągu kwadransa do najbliższego przejścia granicznego[5]. Powodowało to spore problemy gospodarcze oraz m.in. transportowe (konieczna okazała się budowa nowego dworca kolejowego).

W latach 1922–1931 Bytom był siedzibą Konsulatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej. Funkcjonowało tu także kilka polskich szkół mniejszościowych, w tym pierwsze od 160 lat na ziemiach niemieckich Gimnazjum Polskie (obecne I Liceum Ogólnokształcące im. Jana Smolenia) oraz siedziba Naczelnictwa ZHP w Niemczech.

W czasie kampanii wrześniowej dnia 1 września 1939 Bytom został ostrzelany ogniem artyleryjskim z terytorium Polski.

 
Wojenne zniszczenia w Bytomiu w 1945
 
Poniemieckie dziedzictwo wciąż zauważalne w XXI wieku: wyblakłe niemieckojęzyczne napisy na sklepie

Zdobycie miasta przez oddziały Armii Czerwonej miało miejsce 27 stycznia 1945. Czerwonoarmiści zniszczyli część zabudowy miasta. Zdemontowali wówczas i rozgrabili wiele tutejszych obiektów przemysłowych. 12 lutego 1945 roku internowano i wywieziono do ZSRR wielu mężczyzn w wieku od 16 do 50 lat. Sowieci dokonywali licznych zbrodni wojennych, w tym zbrodni przeciw ludności cywilnej. W samych Miechowicach zamordowano około 380 osób[6].

Po 1945 (powojenna Polska) edytuj

18 marca 1945 roku Bytom oficjalnie został przekazany w ręce polskiej administracji, a 17 października 1945 roku wybrano Miejską Radę Narodową. Do miasta napłynęli liczni Polacy z centralnej Polski oraz przesiedleńcy z Kresów Wschodnich[7].

6 kwietnia 1945 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło Centralne Obozy Pracy. Obozy pracy nr 12 i 13 powstały w Bytomiu[8].

17 marca 1951 roku zlikwidowano powiat bytomski. Gminy Miedary, Stolarzowice, Wieszowa i Zbrosławice przyłączono do powiatu tarnogórskiego, gminy Bobrek-Karb, Łagiewniki, Miechowice i Szombierki (wówczas Chruszczów) stały się dzielnicami Bytomia, a gmina Rokitnica dzielnicą Zabrza.

W 1975 roku miała miejsce kolejna reforma administracyjna – przyłączono wówczas do Bytomia jako dzielnice Górniki, Radzionków, Stolarzowice i Suchą Górę.

W 1998 roku Radzionków odłączył się od Bytomia i odzyskał prawa miejskie z 1951 roku. Obecnie jest częścią powiatu tarnogórskiego.

W 2007 roku Bytom wszedł w skład Górnośląskiego Związku Metropolitalnego[9].

w 2017 roku miasto stało się częścią Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii.

Książęta bytomscy edytuj

Piastowie

Piastowie bytomsko-kozielscy

  • 1280/1–1312
    • Kazimierz (syn Władysława, od 1280/1 w wyniku podziału z bratem Bolkiem I w Bytomiu i Opolu, od 1284 samodzielny książę bytomski, od 1289 lennik króla Czech Wacława II, od 1303 w wyniku podziału z synami utrata Koźla i Toszka)
  • 1303–1328
  • 1303–1352
    • Władysław (brat, Koźle do 1334 (potem zastawione książętom raciborskim, a po 1336 w rękach synów Władysława), od 1316 w Bytomiu, 1321–1328 regent w Toszku, od 1327 dziedziczny lennik Czech, od 1328 Toszek i 1328–1337 w Siewierzu (sprzedany ks. cieszyńskim), 1340-(ok.)1350 strata Gliwic)
  • 1312–1316
    • Siemowit (brat, od 1311 koregent ojca, Bytom, usunięty)
  • 1312-(ok.)1345
    • Jerzy (brat, współrządca Władysława)
  • 1312–1328
  • 1340-(ok.) 1350
    • Siemowit (ponownie, Gliwice, lennik czeski)
  • 1336- 1342
  • 1342–1354 lub 1355
    • Bolesław – (brat, Koźle, od 1352 w Toszku, Bytomiu i Gliwicach)
  • 1354 lub 1355–1357
  • od 1354/5
    • Koźle i północna część księstwa bytomskiego do książąt oleśnickich
    • południowa część księstwa bytomskiego do książąt cieszyńskich
zobacz także Książęta opolsko-raciborscy

Piastowie oleśniccy (części północnej miasta i księstwa)

zobacz także Książęta oleśniccy

Piastowie cieszyńscy (części południowej miasta i księstwa)

  • 1357
  • 1358 – 1410
  • 1410–1431
    • Bolesław I (syn, pd. Bytom i Siewierz, od 1406 Oświęcim i Toszek, od 1410 Cieszyn, Strzelin, połowa Głogowa i Ścinawy, 1410–1414 w Oświęcimiu, Toszku i Strzelinie tylko jako regent, od 1414 w wyniku podziału w Cieszynie, połowie Bytomia, Siewierzu, połowie Ściniawy i Głogowa)
  • 1431–1459
    • Wacław I (syn, do 1442 razem z braćmi, w wyniku podziału połowa Bytomia (do 1459, z przerwą w 1452) i Siewierz (do 1443), od 1452 nad połową Cieszyna, od 1468 tylko w Bielsku)
  • 1452
    • Bolesław II (brat, do 1442 razem z braćmi, w wyniku podziału na połowie Cieszyna, 1452 zamiana z bratem Wacławem I na Bytom)
zobacz także Książęta cieszyńscy i oświęcimscy

Panowie Bytomia edytuj

Hunyady węgierscy

  • Maciej Korwin (Hunyadi Mátyás), król Węgier
  • Jan z Żerotina (Jan starší ze Žerotína) – 1477 – 1498

Piastowie opolscy

Hohenzollernowie brandenburscy

1621 – Habsburgowie odebrali Hohenzollernom bytomskie państwo stanowe.

Henckel von Donnersmarckowie spiscy

1808 – miasta w wyniku reform w państwie pruskim uzyskały niezależność.

Wolni panowie stanowi Bytomia (od 1945 tylko tytularnie) edytuj

  1. Leon Ferdynand – 1671 – 1699 (godność wolnego pana stanowego otrzymał 14 listopada 1697)
  2. Karol Józef Erdmann – 1699 – 1745
  3. Leon Maksymilian – 1748 – 1771
  4. Wiktor Amadeusz – 1771 – 1793
  5. Łazarz III – 1793 – 1805
  6. Erdmann Gustaw – 1805 – 1805
  7. Gustaw Adolf – 1805 – 1813
  8. Eliasz Maksymilian – 1813 – 1827
  9. Karol Łazarz – 1827 – 1864
  10. Łazarz Alojzy – 1864 – 1876
  11. Fedor – 1876 – 1893
  12. Lotar – 1893 – 1896
  13. Guido, 1. książę von Donnersmarck – 1896 – 1916
  14. Edgar, 1. hr. von Henckel-Gaschin – 1916 – 1939
  15. Alfons – 1939 – 1963
  16. Kraft – 1963 – 1977
  17. Hugo IV – 1977 – 1989
  18. Hans, 2. hr. von Henckel-Gaschin – 1989 – 1993
  19. Karol Józef – 1993 – 2008
  20. Petrus – od 2008

Przypisy edytuj

  1. ↑ Panic 1991 ↓.
  2. ↑ F. Gramer: Chronik der Stadt Beuthen in Ober-Schlesien, Bytom 1863, s. 1 [1].
  3. ↑ Roman Majorczyk: Historia górnictwa kruszcowego w rejonie Bytomia. Bytom: 1985, s. 9.
  4. ↑ Dariusz Zalega „Gdy zmiotło trony” „Le monde diplomatique” listopad 2016, str. 39
  5. ↑ Dziwna granica (pol.).
  6. ↑ Sebastian Rosenbaum, Adam Dziurok: Reżim komunistyczny w Bytomiu w latach 1945–1956. W: Bytomskie martyrologium powojennych lat 1945–1956. Ofiary komunistycznego terroru i ich pomnik. Jan Drabina (red.). Bytom: Urząd Miejski w Bytomiu, 2009, s. 20-21. ISBN 978-83-922322-9-2.
  7. ↑ Jan Drabina, Historia Bytomia, s. 272., ISBN 83-90-8018-3-3.
  8. ↑ Okupacja w imię sojuszu. Armia sowiecka w Polsce 1944–1956 (fragmenty), „forumemjot”, 9 maja 2012 [dostęp 2018-10-13] [zarchiwizowane z adresu 2018-10-13] (pol.).
  9. ↑ Życie Bytomskie, 24.09.2007, s. 3.

Bibliografia edytuj

  • Idzi Panic: Wczesnośredniowieczne osadnictwo w kasztelanii bytomskiej. W: Z dziejów dzielnic Bytomia. Jan Drabina (red.). Bytom: Towarzystwo Miłośników Bytomia, 1991, s. 10, seria: Magazyn Bytomski tom VIII.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Bytomia&oldid=72967201”