Stanisław Bareja

polski reżyser i scenarzysta filmowy

Stanisław Sylwester Bareja (ur. 5 grudnia 1929 w Warszawie, zm. 14 czerwca 1987 w Essen) – polski reżyser, scenarzysta filmowy i aktor.

Stanisław Bareja
Ilustracja
Stanisław Bareja – portret w galerii osobowości kultury Warszawy XX w. Autor portretu: Piotr Janowczyk
Prawdziwe imię i nazwisko Stanisław Sylwester Bareja
Data i miejsce urodzenia 5 grudnia 1929
Warszawa
Data i miejsce śmierci 14 czerwca 1987
Essen
Zawód reżyser, scenarzysta, aktor
Współmałżonek Hanna Kotkowska-Bareja
Lata aktywności 1953–1987
Odznaczenia
Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (pośm.)
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Wikicytaty Cytaty w Wikicytatach
Replika Misia z filmu Miś, postawiona w 2011 na warszawskim Bemowie
Blok przy ulicy Grzegorzewskiej 3 na Ursynowie, przy którym kręcono zdjęcia do serialu Alternatywy 4
Tablica nagrobkowa Stanisława Barei na Cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie
Grób rodzinny Chmielarzy i Barejów na cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie, w którym jest pochowany Stanisław Bareja

ŻyciorysEdytuj

Młodość i wykształcenieEdytuj

Stanisław Bareja urodził się w Warszawie jako pierwsze z trójki dzieci[1] Sylwestra Kazimierza (1902-1983) i Stanisławy z Chmielarzów (1910-2001)[2]. Ojciec, podobnie jak dziadek ze strony ojca, prowadził firmę wędliniarską na warszawskim Mokotowie[3]. Po wojnie, w 1946 roku, rodzina Barejów przeprowadziła się do Jeleniej Góry, gdzie ojciec najpierw założył własny zakład wędliniarski, a później, z powodu zwalczania przez państwo prywatnej przedsiębiorczości, trafił do Państwowych Zakładów Przetwórstwa Mięsnego jako kierownik „kolumny uboju”[4]. Wątki dotyczące mięsa, a szczególnie wędlin, często pojawiają się w filmach Barei[5], przykładowo w Misiu będące rekwizytem parówki przygotowane zostały według przedwojennych przepisów[6].

W Jeleniej Górze Stanisław Bareja uczęszczał do I Liceum Ogólnokształcącego im. Stefana Żeromskiego, które ukończył w 1949 roku. W tym czasie prowadził dziennik, w którym zapisywał tytuły przeczytanych książek oraz obejrzanych spektakli i filmów, przy których dopisywał czasami własne oceny[7]. W roku ukończenia liceum podjął studia w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi na Wydziale Reżyserii. Na studiach należał do nieformalnej grupy przyjaciół określanej „Kolektywem”, do której należeli również Jan Łomnicki, Janusz Weychert, Janusz Morgenstern, Lech Lorentowicz i Kazimierz Kutz. W „Kolektywie” dzielili się ze sobą literaturą, w tym niedostępną w oficjalnym obiegu, i wspólnie oglądali filmy, które nie były dostępne w kinach[8]. Studia ukończył w 1954, lecz nie złożył egzaminu końcowego. Zaraz po studiach był asystentem reżysera Jana Rybkowskiego, grywał epizodyczne role w filmach i tworzył także krótkie filmy reklamowe. Na planie filmu Rybkowskiego Godziny nadziei poznał kilku aktorów, którzy później grali w jego filmach – Bronisława Pawlika, Mieczysława Czechowicza, Cezarego Julskiego i Jana Kobuszewskiego[9].

W 1958 przedstawił jako film dyplomowy etiudę pod tytułem Gorejące czapki, jednak film ten nie został przyjęty, wskutek czego Barei nie zaliczono pracy dyplomowej. Film był zrealizowany w Zespole Filmowym „Rytm” pod opieką Rybkowskiego, a jego odrzucenie wynikało z treści, a nie walorów artystycznych. Bareja w etiudzie przedstawił satyrę na relacje między urzędnikiem Ministerstwa Bezpieczeństwa i kierownictwem jednej ze spółdzielni spożywców[10]. Tytuł magistra sztuki uzyskał 24 kwietnia 1974 po przedstawieniu nakręconego w 1960 roku filmu dyplomowego Mąż swojej żony i złożeniu egzaminu magisterskiego z wynikiem dobrym. Promotorem liczącej 17 stron pracy dyplomowej pod tytułem Zagadnienia realizacji filmów z ukrytej kamery, stanowiących część telewizyjnych programów rozrywkowych był Janusz Morgenstern[11].

Twórczość filmowaEdytuj

Mąż swojej żony był debiutem reżyserskim Barei. Komedia ta miała oficjalną premierę 4 kwietnia 1961[12]. Bareja tworzył przede wszystkim komedie, poza tym kryminały i komedie z elementami kryminału. Poza debiutem jego komediowy styl był do śmierci reżysera krytykowany, jednak jego filmy były jednymi z najpopularniejszych w Polsce. Mąż swojej żony zajął trzecie miejsce pod względem oglądalności w roku 1961[13], Poszukiwany, poszukiwana piąte miejsce w roku 1973[14], podobnie Miś zajął piąte miejsce w 1981 roku[15]. Żona dla Australijczyka w 1965 roku zajmowała 17 miejsce pod względem największych „wpływów dewizowych” spośród polskich filmów wyprodukowanych po wojnie[16], ale jedynym wyróżnionym za życia Barei filmem był Poszukiwany, poszukiwana, który zdobył nagrodę na festiwalu Queens Council of the Arts odbywającym się w Nowym Jorku[17]. Był również twórcą i współtwórcą kilku seriali telewizyjnych. Zaczynał od tworzenia scenariuszy do pierwszego polskiego serialu Barbara i Jan[18], po którym w latach 1965–1966 reżyserował serial kryminalny Kapitan Sowa na tropie[19]. Wzorem Alfreda Hitchcocka[20], pojawiał się w swoich filmach, grając epizodyczne role.

Jego żona, Hanna Kotkowska-Bareja, absolwentka historii sztuki, opowiedziała mu historię ze swojego miejsca pracy, co przyczyniło się do powstania filmu Poszukiwany, poszukiwana[21]. Była to jego pierwsza komedia, w której zerwał zarówno z przedwojenną stylistyką, jak i pierwsza, dla której scenariusz tworzył sam lub pod wpływem zaprzyjaźnionych artystów dostrzegających absurdy rzeczywistości PRL. Wpływ na Bareję od początku lat 70. mieli Jacek Fedorowicz, Jerzy Dobrowolski i Stanisław Tym[22]. Z Fedorowiczem scenariusze do filmów i programów telewizyjnych tworzył już w latach 60., ale 10 z nich nie doczekało się realizacji[23].

Działalność opozycyjnaEdytuj

Bareja od lat 70. angażował się w działalność środowiska konspiracyjnej opozycji. W 1977 roku do działań poza krytyką ustroju w filmach przyczynił się Stanisław Tym, który w Paryżu w wydawnictwie „Kultura” otrzymał ponad 100 książek. Razem, wracając z planu filmowego Co mi zrobisz, jak mnie złapiesz, przemycili je do Polski w zasobniku na transport materiałów filmowych[24]. W tym samym roku Bareja związał się z KOR-em[25]. Po wypadku samochodowym w lipcu 1980 zmienił plany i zamiast do Grecji pojechał na Węgry. Przed powrotem odwiedził Wiedeń, gdzie przez 4 dni uczył się obsługiwania powielacza przeznaczonego dla Niezależnej Oficyny Wydawniczej NOWA, który wwiózł do Polski na dachu fiata 126p[26]. Przez dziesięć lat w piwnicy jego domu Tomasz Michalak wykonywał matryce dla NOWEJ, a także do trzech pierwszych numerów „Tygodnika Mazowsze”[27][28]. W jego mieszkaniu w 1982 roku kilkakrotnie odbywały się spotkania Regionalnego Komitetu Wykonawczego NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze. Pomagał będącemu na tych spotkaniach najdłużej ukrywającemu się opozycjoniście PRL Zbigniewowi Bujakowi[29] oraz Zbigniewowi Romaszewskiemu, obu sugerując zmianę wyglądu[30].

ŚmierćEdytuj

Stanisław Bareja od początku czerwca 1987 przebywał na stypendium przy Muzeum Folkwang w Essen. 11 czerwca rano wystąpił u niego udar mózgu spowodowany wylewem krwi[31], który był przyczyną zgonu[32]. 14 czerwca zmarł w miejskim szpitalu St. Josef Krankenhaus Essen-Werden. Urna z jego prochami została złożona na cmentarzu Czerniakowskim w Warszawie[33].

FilmografiaEdytuj

W czasie studiów Bareja nakręcił etiudy Drugie sumienie (1953), Gorejące czapki oraz współpracował z Januszem Weychertem przy realizacji etiudy Worek węgla[34]. Według Weycherta w czasie studiów stworzył też kilkanaście niezrealizowanych scenariuszy[35]. Tworzył także scenariusze do filmów dokumentalnych dla Muzeum Folkwang w Essen[36].

ReżyserEdytuj

Źródło[37].

ScenarzystaEdytuj

Źródło[37].

Scenariusze niezrealizowaneEdytuj

  • Czy to jest miłość (1963, razem z Zofią Bystrzycką)
  • Dama do bicia (ok. 1965, razem z Jerzym Skolimowskim)
  • XYZ (1966, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Nasz człowiek w Warszawie (1967, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Żaba w śmietanie (1969-1970, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Napad (1971, razem z Ryszardem Berem)
  • Tu Telewizja Warszawa w programie 5 (1972, razem z Jackiem Fedorowiczem, scenariusz programu rozrywkowego)
  • Idziemy w Polskę...! (1973, razem z Jackiem Fedorowiczem, scenariusz programu typu ukryta kamera)
  • p.o. kapitana (1973, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Zagubiona przesyłka (ok. 1974, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Tor przeszkód – opowieść z życia wyższych sfer (ok. 1974, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Obywatel Monte Christo (1975, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Trójka do bicia (1977, razem z Jackiem Fedorowiczem)
  • Joker (1978, razem ze Stanisławem Tymem)
  • Złoto z nieba (1981)
  • Kilometr za horyzontem (1987)

Źródła[39][23].

Role aktorskieEdytuj

Źródło[40].

Współpraca z aktoramiEdytuj

Specyfika filmów Barei wynikała z dobrej współpracy reżysera z aktorami, w tym także z wieloma postaciami przewijającymi się w epizodycznych scenkach na drugim planie. Oto lista aktorów pojawiających się często w jego najważniejszych produkcjach i będących niejako „aktorami Barei”:

Aktor Poszukiwany,
poszukiwana 		Nie ma róży
bez ognia 		Brunet
wieczorową porą 		Co mi zrobisz,
jak mnie złapiesz 		Miś Alternatywy 4 Zmiennicy
Stanisław Bareja tak nie tak tak tak tak tak
Stanisława Celińska nie tak nie nie nie tak tak
Maria Chwalibóg tak tak tak nie nie nie nie
Jerzy Cnota nie nie tak tak tak nie nie
Mieczysław Czechowicz tak tak nie nie nie nie tak
Zofia Czerwińska tak nie tak nie tak tak nie
Andrzej Fedorowicz nie nie tak tak tak tak nie
Stanisław Gawlik nie nie tak tak nie tak tak
Wiesław Gołas tak tak tak nie nie tak nie
Mariusz Gorczyński nie nie nie tak nie tak tak
Cezary Julski nie tak nie nie tak tak tak
Kazimierz Kaczor nie tak nie tak nie tak tak
Jan Kobuszewski tak tak tak nie nie tak tak
Krzysztof Kowalewski nie tak tak tak tak nie tak
Bohdan Łazuka tak tak tak nie nie nie nie
Marian Łącz nie nie tak tak tak tak nie
Zofia Merle nie nie nie tak tak tak tak
Jerzy Moes tak tak tak tak nie nie tak
Bronisław Pawlik nie tak nie tak tak tak tak
Tadeusz Pluciński tak nie tak tak nie tak nie
Wojciech Pokora tak tak tak tak tak tak tak
Ryszard Pracz nie nie nie tak tak tak tak
Wojciech Siemion tak tak nie tak nie tak nie
Zdzisław Szymborski nie nie tak tak tak nie tak
Tadeusz Somogi nie tak nie tak tak tak tak
Jerzy Turek nie nie nie nie tak tak nie
Stanisław Tym tak tak nie tak tak nie nie
Wojciech Zagórski nie nie tak tak nie tak tak

Ocena dorobku artystycznegoEdytuj

Od końca lat 60. wykorzystywane było w krytyce twórczości Barei pojęcie „bareizmu” wypowiedziane po raz pierwszy w roku 1968 lub 1969 przez Kazimierza Kutza na zebraniu Stowarzyszenia Filmowców Polskich, które miało być wówczas użyte jako synonim filmu, który odnosi sukces komercyjny, ale przeznaczony jest dla niewybrednej widowni[41]. Kutz, próbując konkurować z Bareją w tworzeniu komedii, już wcześniej krytykował filmy reżysera Mąż swojej żony, które jego zdaniem były tworzone „pod publiczkę”. Podczas gdy filmy Barei przyciągały sporą publiczność do kin, filmy Kutza były krytykowane[42]. Za pomocą tego złośliwego określenia władze i środowisko filmowe atakowały później Bareję, zarzucając jego twórczości niską jakość, „antysocjalistyczną wymowę, kłamstwa, brudną propagandę i nienawiść do klasy robotniczej”[43][44], a termin „bareizm” stał się synonimem kiczu w polskiej kinematografii[41]. Skutkiem tego była niechęć reżyserów do obsadzania w swoich filmach aktorów, którzy wcześniej grali u Barei[45]. W odwecie w scenariuszu (niezrealizowanego filmu) Złoto z nieba z 1981 roku znalazł się dialog, którego fragment brzmi:

– Pan podał inne nazwisko w samolocie, a teraz okazuje się, że w dodatku pisze się pan przez „te”, „zet”?
– Dawniej pisaliśmy się Kloc przez „ce”, ale potem mój brat został reżyserem i zmienił pisownię na Klotz!

Było to nawiązanie do zmiany nazwiska przez Kutza[46]. Postać Kazimierza Klotza pojawia się także w niezrealizowanym scenariuszu „Kilometr za horyzontem”, który był rozbudowaną wersją „Złota z nieba”[47], a w jednym z odcinków Zmienników według scenopisu epizodycznym bohaterem jest Sebastian Kloc[48]. W podobny sposób Bareja potraktował Bohdana Porębę i założone przez niego współzałożyciela Zjednoczenie Patriotyczne „Grunwald” w serialu Zmiennicy oraz w filmie Poszukiwany, poszukiwana[49][50].

Z czasem pojęcie „bareizmy” zaczęło być stosowane jako ogólna nazwa absurdalnych wypowiedzi, haseł, napisów, obwieszczeń i innych tego typu sformułowań budowanych niezręcznie, na bazie nowomowy i języka urzędowego[51]. Pod wpływem ostrej krytyki Bareja zdystansował się od swej twórczości z lat 60.[52]

Styl filmowyEdytuj

Konrad Klejsa zauważył, że twórczość filmowa Barei jest konsekwentnie utrzymana w konwencji kina gatunkowego. Przykładowo Dotknięcie nocy stylizowane jest na kino noir, natomiast Żona dla Australijczyka oraz Przygoda z piosenką imitują odpowiednio filmy Busby’ego Berkeleya oraz Stanleya Donena. Jednakże Bareja specjalizował się przede wszystkim w komediach, silnie osadzonych w kulturze kabaretu epoki PRL[53]. Często reżyser uciekał się do slapsticku oraz burleski filmowej, a wielki wpływ na jego twórczość (zwłaszcza z lat 60.) wywarł René Clair[54].

O ile filmy fabularne Barei z lat 60. i I połowy lat 70. były staranne i realizowane wedle modelu kina przedwojennego, o tyle w późniejszym okresie spotykały się z zarzutem słabości warsztatowej; błędy montażowe w produkcjach z lat 70. i 80. wynikały z niskiego budżetu, cenzorskich cięć, a także ze świadomego zabiegu reżysera[55]. Bareja ograniczał do minimum powtarzanie ujęć, a poza tym unikał upiększania rzeczywistości, co miało miejsce we wcześniejszych jego produkcjach i było zarzutem stawianym mu zwłaszcza po realizacji Żony dla Australijczyka[56][57].

Wbrew nieprzychylnej interpretacji wczesnych filmów Barei, Klejsa wskazuje, że już pierwsze komedie reżysera dekonstruowały do pewnego stopnia swój propagandowy wydźwięk. Świadczyć może o tym parodystyczna piosenka o meblościance z Małżeństwa z rozsądku, która jednocześnie promuje wytwór rodzimego przemysłu meblowego i go ośmiesza: „Wszak wiadomo, że te rzeczy się rozlecą”[58]. W komediach z późnych lat 70. i 80. podprogowe przesłanie zostaje wszak zastąpione bezpośrednią demaskacją propagandy komunistycznej[59], a reżyser ukazuje różne formy kombinatorstwa w postaci „prywatnej inicjatywy”[60].

Nagrody i odznaczeniaEdytuj

UpamiętnienieEdytuj

 
Gwiazda Stanisława Barei znajdująca się w Łódzkiej Alei Sław. Odsłonięta 6 października 2011 roku

Począwszy od 2005 roku ulica w Warszawie łącząca ul. Światowida z Odkrytą (okolice pętli Nowodwory) nosi imię Stanisława Barei. O takie upamiętnienie reżysera zabiegali mieszkańcy Nowodworów z pomocą „Życia Warszawy”.

Od 2012 imię Stanisława Barei nosi tzw. mała obwodnica w Kutnie[65].

W Krakowie imię Barei nosi charakterystyczne rondo w kształcie elipsy[66] (niebędące rondem ani w myśl inżynierii drogowej, ani też przepisów prawa o ruchu drogowym).

W Katowicach jego imieniem nazwano skwer przed centrum rozrywki Punkt44 z Cinema City przy ul. Gliwickiej 44 w dzielnicy Załęże[67].

12 listopada 2008 został ogłoszony najlepszym reżyserem komediowym stulecia na gali Złotych Kaczek, przyznawanych przez miesięcznik „Film”[68].

6 października 2011 roku w Łódzkiej Alei Sław odsłonięto gwiazdę poświęconą Barei. W odsłonięciu uczestniczył między innymi jego syn Jan[69].

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 12.
  2. ↑ Chłopak z Mokotowa. Opoka. [dostęp 2016-06-23].
  3. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 11.
  4. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 19.
  5. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 74.
  6. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 230–231.
  7. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 19–23.
  8. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 33–36.
  9. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 38–39.
  10. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 41–45.
  11. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 161.
  12. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 58.
  13. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 59.
  14. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 150.
  15. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 244.
  16. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 85.
  17. ↑ a b Replewicz 2009 ↓, s. 152.
  18. ↑ a b Replewicz 2009 ↓, s. 89.
  19. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 93–97.
  20. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 93.
  21. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 139.
  22. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 129–132.
  23. ↑ a b Replewicz 2009 ↓, s. 428–429.
  24. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 337.
  25. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 338.
  26. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 239–240.
  27. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 339.
  28. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 357.
  29. ↑ Piotr Kopciński „Stanisław Bareja”.
  30. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 355–356.
  31. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 361.
  32. ↑ Żona Barei dla tvp.info: leżał na tapczanie i pisał scenariusze. [dostęp 2016-12-02].
  33. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 361–362.
  34. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 38–41.
  35. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 365.
  36. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 361–365.
  37. ↑ a b Replewicz 2009 ↓, s. 405–421.
  38. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 171.
  39. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 366–402.
  40. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 407–424.
  41. ↑ a b Replewicz 2009 ↓, s. 123.
  42. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 122–123.
  43. ↑ Przemysław Szubartowicz (wywiad ze Stanisławem Tymem), Lud się śmieje, a król nie, Przegląd, nr 394.
  44. ↑ Tomasz Przybyłkiewicz, Miś – Recenzje – Onet.pl.
  45. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 124.
  46. ↑ Maciej Łuczak, „Miś, czyli rzecz o Stanisławie Barei”, ​ISBN 83-7255-888-4​, Warszawa 2001.
  47. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 397–398.
  48. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 294.
  49. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 300.
  50. ↑ Filmografia Stanisława Barei – lata 1972–1975.
  51. ↑ inPRL: Bareizmy.
  52. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 129.
  53. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 81.
  54. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 82.
  55. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 84–85.
  56. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 329.
  57. ↑ Replewicz 2009 ↓, s. 85–86.
  58. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 95.
  59. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 98–99.
  60. ↑ Klejsa 2007 ↓, s. 104–105.
  61. ↑ a b Stanisław Bareja (pol.). filmpolski.pl, 2018-04-19. [dostęp 2018-04-22].
  62. ↑ Złote Kaczki 2008 (pol.). [dostęp 2018-04-22].
  63. ↑ bwl, asl: Złota Kaczka dla „Lejdis” (pol.). TVP, 2008-11-12. [dostęp 2018-04-22].Sprawdź autora:1.
  64. ↑ Postanowienie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 21 września 2006 r. o nadaniu orderów (M.P. z 2006 r. nr 84, poz. 848).
  65. ↑ Ulica Stanisława Barei w Kutnie uroczyście otwarta. Wstęgę przeciął Stanisław Tym. kutno.naszemiasto.pl. [dostęp 2015-12-27].
  66. ↑ Krakowskie rondo im. St. Barei w portalu Zumi.
  67. ↑ Skwer Stanisława Barei.
  68. ↑ Złote Kaczki: triumf polskich komedii. Onet.pl, 2010-11-12. [dostęp 2010-06-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-02)].
  69. ↑ Oto syn Barei. Słynny chłopiec z „Misia”. Jan Bareja odsłonił gwiazdę swojego taty. fakt.pl, 2011-10-08. [dostęp 2012-06-24].

BibliografiaEdytuj

Linki zewnętrzneEdytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Stanisław_Bareja&oldid=61992605”