Wikipedia:Artykuły na medal/Lipiec 2008

zajawka

Tatzelwurm (niem. „robak z pazurami”) – stworzenie, uznawane przez zwolenników jego istnienia za płaza lub gada, spotykane podobno w Alpach. Jest obiektem zainteresowania kryptozoologii. Oficjalnie uznawany za zwierzę legendarne, za element folkloru alpejskich górali. Opisywany jest jako duży, ponad metrowej długości „robak”, wąż lub jaszczurka różnej, najczęściej ciemnej barwy, pojawiający się bardzo rzadko na powierzchni ziemi, a spędzający większą część czasu w jaskiniach i rozpadlinach skalnych. Relacje różnią się w kwestii kończyn – różne podania sugerują, że ma ich dwie pary, jedną parę lub jest zupełnie beznogi. Większość doniesień o Tatzelwurm pochodzi z XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku. Jedyne zdjęcie pochodzące z 1934 r. uznawane jest za falsyfikat także przez większość kryptozoologów. Najprawdopodobniej więc Tatzelwurm jest jedynie legendą i wytworem fantazji górali alpejskich.

zajawka

Synagoga Pod Białym Bocianem we Wrocławiu (niem. Synagoge Zum Weißen Storch in Breslau) – jedna z dwóch czynnych synagog we Wrocławiu znajdująca się przy ulicy Pawła Włodkowica 7. Murowany, orientowany i jednoprzestrzenny budynek synagogi wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta w stylu klasycystycznym z elementami architektury rzymskiej. Tylko wschodniej i południowej elewacji nadano bogatą oprawę architektoniczną, której elementy kompozycyjne tworzą dwa płytkie ryzality z korynckimi pilastrowymi portykami zwieńczonymi trójkątnymi frontonami oraz wysokie okna zamknięte łukiem. Całość nakrywa spłaszczony, łamany dach osłonięty ślepą attyką, ponad którym góruje ośmioboczna latarnia zwieńczona niby kopułką. Po wyremontowaniu w 1995 r. stała się największą i główną synagogą Gminy Wyznaniowej Żydowskiej we Wrocławiu.

zajawka

Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) – zespół chorobowy charakteryzujący się postępującym i niecałkowicie odwracalnym ograniczeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe. Ograniczenie to związane jest najczęściej z nieprawidłową odpowiedzią zapalną ze strony układu oddechowego na szkodliwe pyły i substancje z jakimi chory ma do czynienia w ciągu swojego życia. Najczęstszą przyczyną POChP jest narażenie na dym tytoniowy, ale inne czynniki, takie jak substancje drażniące z powietrza oraz stany wrodzone, na przykład niedobór alfa1-antytrypsyny również mogą doprowadzić do rozwinięcia się choroby. W Stanach Zjednoczonych POChP jest czwartą pod względem częstości przyczyną zgonów. Objawy są niespecyficzne, dominuje duszność. Rozpoznanie stawia się na podstawie badania spirometrycznego. Leczenie ma charakter objawowy.

zajawka

Behemoth – polska grupa muzyczna, powstała w październiku 1991 w Gdańsku, występująca do 1992 roku pod nazwą Baphomet. Na początku prezentowała styl muzyczny zaliczany do black metalu, później, od 1994 roku, zbliżony do pagan metalu, szeroko wykorzystując w nagraniach gitarę akustyczną. Następnie zespół zaczął wykonywać muzykę z rodzaju death metalu, porzucając tematykę pogańską na rzecz szeroko rozumianego okultyzmu oraz mitologii Bliskiego Wschodu. W początkowym okresie działalności za sprawą gościnnej współpracy z Robertem Fudalim (Graveland) grupa była błędnie wiązana z nurtem NSBM. Obecnie Behemoth jest muzycznie kategoryzowany tak jak zespoły Nile oraz Morbid Angel. Liderem zespołu nieprzerwanie od 1991 jest Adam „Nergal” Darski. Jest on pierwszym wykonawcą w historii polskiej muzyki rozrywkowej, którego wydawnictwo w 2007 roku znalazło się na liście sprzedaży Billboard, notowane w pierwszym tygodniu sprzedaży na miejscu 149.

zajawka

EDGE (skrót od ang. Enhanced Data rates for GSM Evolution) to technologia używana w sieciach GSM do przesyłania danych. Jest ona rozszerzeniem dla technologii GPRS, poprawiony został w niej interfejs radiowy, dzięki czemu uzyskano około trzykrotne polepszenie przepływności oraz możliwość dynamicznej zmiany szybkości nadawania pakietów w zależności od warunków transmisji. Specyfikacja technologii EDGE jest rozwijana przez konsorcjum standaryzacyjne 3GPP, które odpowiedzialne jest za rozwój standardów GSM i UMTS. EDGE nazywana jest czasami technologią 2.5G, ponieważ stając się częścią możliwości oferowanych przez GSM, jest elementem ewolucji pomiędzy tymi dwoma standardami. Okazuje się jednak, że może być stosowana także w innych sieciach, w których dostęp radiowy bazuje na technologii TDMA, przykładem mogą być tutaj sieci IS-136, popularne w USA.

zajawka

Bitwa HMAS Sydney z HSK Kormoran – bitwa morska, która odbyła się 19 listopada 1941 na Oceanie Indyjskim w pobliżu zachodniego wybrzeża Australii między lekkim krążownikiem australijskim HMAS „Sydney” i niemieckim krążownikiem pomocniczym HSK „Kormoran”. W wyniku bitwy oba okręty zostały zniszczone, przy czym krążownik „Sydney” zatonął wraz z całą załogą, natomiast załoga „Kormorana” została w większości uratowana i resztę wojny spędziła w obozach jenieckich w Australii. Mimo wieloletnich poszukiwań wraki obu jednostek odnaleziono dopiero 16 marca 2008 roku. Bitwa do dziś wywołuje w Australii i w Niemczech liczne kontrowersje. Dyskutowany jest rzeczywisty przebieg starcia, czas jego trwania, miejsce rozegrania bitwy i przyczyny, dla których okręt australijski zatonął wraz z całą załogą.

zajawka

Konwalia majowa (Convallaria majalis L.) – gatunek byliny kłączowej z monotypowego rodzaju konwalia (Convallaria L.). Zaliczany był w systemach z końca XX wieku (Reveala, Takhtajana) do rodziny konwaliowatych (Convallariaceae), a obecnie jest włączany w systemie APG II do rodziny myszopłochowatych (Ruscaceae). Konwalia jest rośliną leczniczą i popularną rośliną ozdobną, której głównym walorem są niewielkie kwiaty o charakterystycznym zapachu i dzwonkowatym kształcie. Znana jest pod wieloma nazwami zwyczajowymi i ludowymi. Występuje często w lasach niemal całej Polski, poza tym jest także uprawiana.

zajawka

Ville Valtteri Kantee – były fiński skoczek narciarski, reprezentant Puijon Hiihtoseura, serwisant fińskiej reprezentacji w skokach narciarskich i kombinacji norweskiej. Zwycięzca dwóch konkursów zaliczanych do klasyfikacji Pucharu Świata w skokach narciarskich (Kuopio, 1999 oraz Willingen (Upland), 2001). Dwukrotny drużynowy srebrny medalista mistrzostw świata w skokach narciarskich w 2001 roku w Lahti. W swojej karierze wziął udział w 93 konkursach Pucharu Świata, z czego 6 razy stanął na podium zawodów. W reprezentacji Finlandii występował w latach 1996–2002.

zajawka

System rakietowy Patriot – system obrony przeciwlotniczej oraz przeciwrakietowej, złożony z kierowanych pocisków rakietowych ziemia-powietrze. Patriot zastąpił przestarzały system Nike-Hercules (oznaczenie MIM-14, poprzednio SAM-N-25) i jest obecnie podstawowym systemem obrony powietrznej średniego zasięgu US Army. Zastąpił także poprzedni, taktyczny system obrony powietrznej średniego zasięgu HAWK. System w założeniach był zaprojektowany jako pocisk obrony teatru działań armii przed zagrożeniami płynącymi ze strony samolotów przeciwnika, wraz z kolejnymi wersjami rozwojowymi zaczął pełnić rolę systemu zwalczania pocisków balistycznych krótkiego i średniego zasięgu.

zajawka

Karta Polaka – dokument potwierdzający przynależność do narodu polskiego, który może być przyznany osobie nieposiadającej obywatelstwa polskiego albo zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz deklarującej przynależność do narodu polskiego i spełniającej określone ustawą warunki. Kartę Polaka ustanowiono ustawą z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka (Dz.U. z 2007 r. nr 180, poz. 1280), która określa uprawnienia posiadacza Karty Polaka, zasady przyznawania, utraty ważności i unieważniania Karty Polaka oraz właściwość i tryb postępowania organów w tych sprawach.

zajawka

Twierdza Grudziądz – system fortów, głównie z XIX wieku, na terenie Grudziądza i okolicznych miejscowości. Zadaniem twierdzy była osłona Grudziądza i strategicznego mostu na Wiśle w wypadku działań rosyjskich. Jej centralnym punktem jest Cytadela, zwana przez Niemców Twierdzą Courbiere’a – forteca w północno-zachodniej części miasta, której budowa rozpoczęła się 6 czerwca 1776 roku z rozkazu króla Prus Fryderyka II. Inne forty powstały na przełomie XIX i XX wieku. Większość umocnień była wykorzystana jedynie w 1806, 1807 i 1945 roku. Wiele z nich, włącznie z Cytadelą, zachowało się do dziś w dobrym stanie. Fragmenty fortyfikacji są dostępne dla zwiedzających.

zajawka

Nerwiak płodowy – złośliwy nowotwór wywodzący się z komórek cewy nerwowej. Jest najczęstszym nowotworem rozpoznawanym u niemowląt. Blisko 50% przypadków neuroblastoma występuje u dzieci poniżej 2. roku życia. Objawy nerwiaka płodowego są niezwykle różnorodne. Spowodowane są obecnością uciskającego tkanki guza, występowaniem przerzutów oraz produkcją katecholamin przez komórki nowotworu. Należą do nich, między innymi, niedokrwistość, zmniejszenie masy ciała, nadciśnienie tętnicze, zespół Hornera. Leczenie polega głównie na zabiegu chirurgicznym z ewentualną chemio- lub radioterapią. Rokowanie zależy od szeregu czynników, w tym od wieku dziecka w którym wystąpił początek choroby.

zajawka

Korelacja rang Spearmana – w statystyce jedna z nieparametrycznych miar monotonicznej zależności statystycznej między zmiennymi losowymi. Spearman zdefiniował swój współczynnik jako zwykły współczynnik korelacji Pearsona, liczony dla rang zmiennych (stąd nazwa współczynnik korelacji rang). Pierwotny pomysł korelowania rang był już znany wcześniej i pochodził od Bineta i Henriego, jednak współczynnik ten został solidnie opisany i rozpropagowany dopiero w 1904 roku przez angielskiego psychologa Charlesa Spearmana, który zauważył, że w wielu badaniach nie da się zastosować klasycznego współczynnika korelacji lub daje on nieistotne wyniki ze względu na nadmiar obserwacji odstających. Obecnie stosowanych jest kilka jego wersji, nieznacznie różniących się od siebie.

zajawka

Philip David Charles Collins (ur. 30 stycznia 1951 w Chiswick, dzielnicy Londynu) – angielski piosenkarz, autor tekstów, perkusista i aktor; zdobywca Oscara i Nagrody Grammy. Phil Collins jest powszechnie znany jako wokalista i perkusista brytyjskiej supergrupy rocka progresywnego Genesis. Collins śpiewał w ośmiu piosenkach, które dotarły do 1. miejsca listy przebojów „Billboardu” pomiędzy 1984 a 1989 (w siedmiu jako artysta solowy i w jednej z Genesis). Jego piosenki, których tematem jest głównie utracona miłość, są różnorodne, od bazującego na dźwiękach perkusji „In the Air Tonight”, poprzez dance-popowe „Sussudio”, do jego największego hitu – mówiącego o problemach społecznych „Another Day in Paradise”.

zajawka

HMS Royal Oak – pancernik typu Revenge (R), należący do brytyjskiej Royal Navy, storpedowany 14 października 1939 przez niemiecki okręt podwodny U-47 w porcie w zatoce Scapa Flow. Zwodowany w 1914 i ukończony w 1916 okręt pierwszy raz został wykorzystany bojowo podczas bitwy jutlandzkiej. W okresie dwudziestolecia międzywojennego służył we Flocie Atlantyckiej, Home Fleet i Flocie Śródziemnomorskiej, będąc podczas hiszpańskiej wojny domowej kilkakrotnie obiektem przypadkowego ataku. Okręt znalazł się w centrum międzynarodowej uwagi po tym, jak jego starsi oficerowie zostali skazani w 1928 roku podczas kontrowersyjnego procesu. W czasie dwudziestopięcioletniej służby podejmowano próby zmodernizowania okrętu, ale nie zdołano poprawić jego największej wady, jaką była mała prędkość. W konsekwencji, w momencie wybuchu II wojny światowej HMS Royal Oak był już przestarzałym okrętem.

zajawka

Wojna Francji z koalicją hiszpańsko-austriacko-lotaryńską – miała miejsce w latach 1672–1679. Była to wojna między Francją a poczwórnym przymierzem złożonym z Brandenburgii, Cesarstwa, Hiszpanii i Holandii. Wojna ta toczyła się głównie nad Renem i w Niderlandach, choć jeden z jej epizodów miał miejsce na Morze Śródziemnym (bitwa pod Augustą). Wojnę z Holandią i Hiszpanią zakończył traktat w Nijmegen, podpisany w 1678, który dawał Francji Franche-Comté (przy granicy ze Szwajcarią) uzyskane od Hiszpanii oraz część Niderlandów hiszpańskich, a Holandii przywracał wszystkie utracone tereny. Wielu historyków datuje koniec wojny na 1679, kiedy to Francja zawarła pokój z Cesarstwem i skończyła się walka sprzymierzonej z Francją Szwecji z Danią i Brandenburgią.

zajawka

Hawker Hunter (ang. hunter – myśliwy) – brytyjski samolot myśliwski wykorzystywany przez RAF oraz siły powietrzne 19 innych krajów. Hawker Hunter był samolotem o skośnych skrzydłach – pojawił się w miejsce wyposażonego w skrzydła proste samolotu Hawker Sea Hawk. Łącznie zbudowano 1972 maszyny w macierzystej wytwórni Hawker Siddeley oraz na licencji w Belgii i Holandii. Hawker Hunter był całkowicie metalowym samolotem o półskorupowej konstrukcji i klasycznym układzie średniopłata. Płaty skrzydeł posiadały skos 35 stopni i ujemny wznios. Powierzchnie klasycznego usterzenia ogonowego również były skośne. Uzbrojenie strzeleckie Huntera stanowiły cztery działka rewolwerowe ADEN kalibru 30 mm zainstalowane w kadłubie.

zajawka

Bitwa pod Obertynem rozegrana 22 sierpnia 1531 niedaleko wioski Obertyn pomiędzy wojskami polskimi pod dowództwem hetmana wielkiego koronnego Jana Amora Tarnowskiego, a armią mołdawską, na której czele stał władca Mołdawii Piotr Raresz, zwany Petryłą. Bitwa ta zakończyła się całkowitym zwycięstwem Polaków nad wojskami hospodara i zdecydowała o zakończeniu konfliktu o Pokucie, a tym samym o końcu marzeń Raresza o mołdawskiej potędze. Pośrednim skutkiem kampanii pokuckiej Raresza była utrata przez hospodarstwo mołdawskie pozorów resztek niezależnej od Turcji państwowości.

zajawka

Pałac Buen Retiro – nieistniejący obecnie XVII-wieczny kompleks pałacowy w Madrycie, którego pozostałościami są Casón del Buen Retiro, mieszczący oddział Muzeum Prado oraz siedziba Muzeum Wojska, a także częściowo ogród i 118-hektarowy park zwany El Retiro. Pałac Buen Retiro był największym zespołem pałacowym w Europie, przed rozbudową Wersalu zakończoną w 1690 r. W jego dekoracji aktywnie uczestniczyli Velázquez, Zurbarán, Rubens, Claude Lorrain, Nicolas Poussin, Luca Giordano i inni. Sztuki wystawiane w pałacowym teatrze były pióra Calderóna de la Barci i Lope de Vegi, natomiast w wykonaniu konnego pomnika króla przeznaczonego do dekoracji jednego z dziedzińców uczestniczył też Galileusz.

zajawka

Potwór z Loch Ness (Nessie) to tajemnicze i niezidentyfikowane zwierzę lub grupa zwierząt, rzekomo zamieszkujące szkockie jezioro Loch Ness, objętościowo największy słodkowodny zbiornik Wielkiej Brytanii. Razem z Wielką Stopą i Yeti, potwór z Loch Ness jest kryptydą, jedną z najbardziej znanych zagadek kryptozoologii. Większość naukowców uznaje obecną dokumentację mającą udowodnić istnienie zwierzęcia za nieprzekonującą. Najbardziej popularna teoria próbująca wyjaśnić naturę rzekomego zwierzęcia określa je jako rodzaj plezjozaura. Opisy Nessie najczęściej mówią o tym, że potwór ma długą szyję zakończoną paszczą, dwu- lub jednogarbny grzbiet i ciemną skórę.

zajawka

Rok Benkovič (ur. 20 marca 1986 w Lublanie) – słoweński skoczek narciarski, były reprezentant słoweńskiej kadry A w skokach narciarskich, mistrz świata i brązowy medalista MŚ w 2005 roku, wicemistrz świata juniorów w 2003 roku. W 2005 roku na średniej skoczni w Oberstdorfie jako pierwszy w historii reprezentant Słowenii został mistrzem świata w skokach narciarskich. Na tej samej skoczni wraz z pozostałymi reprezentantami Słowenii zdobył brązowy medal w konkursie drużynowym. Na skoczni K-120 Benkovič został sklasyfikowany na piątej pozycji. 20 marca 2005 roku oddał najdłuższy w karierze skok, którym było 226 metrów uzyskane na Letalnicy. W maju 2007 roku Rok Benkovič zakończył karierę zawodniczą.

zajawka

Tabu pokarmowe – istniejący w określonych grupach społecznych lub kulturowych, świadomy zakaz spożywania pokarmu pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, który jest jadalny z punktu widzenia fizjologii trawienia. Nie jest znane tabu pokarmowe, które byłoby powszechnie przyjmowane przez wszystkich. W wielu przypadkach tabu nie jest utrwalone pisemnie, posiada mimo to moc zakazu wiążącego określoną grupę. Ponieważ używki, jak np. alkohol, nie są zaliczane do żywności, naukowcy nie traktują zakazu picia alkoholu w islamie jako tabu pokarmowego. Również ograniczone czasowo unikanie spożywania pewnych potraw, np. w ramach postu, nie jest traktowane jako tabu pokarmowe. Badaniami zjawiska zajmuje się kilka nauk, przede wszystkim antropologia, etnologia i dietetyka.

zajawka

V jak vendetta – amerykański film fabularny z 2006 r., którego akcja rozgrywa się w Londynie w dystopicznym społeczeństwie przyszłości. Przedstawia historię tajemniczej, zamaskowanej postaci występującej pod pseudonimem V – powstańca, który chce doprowadzić do przewrotu społeczno-politycznego w kraju, jednocześnie dążąc do własnej zemsty. Film jest adaptacją komiksu V jak vendetta Alana Moore’a i Davida Lloyda, zainspirowanego historią Guya Fawkesa. V jak vendetta został wyreżyserowany przez Jamesa McTeigue’a i wyprodukowany przez Joela Silvera oraz braci Wachowskich, autorów scenariusza.

zajawka

Zespół Pradera-Williego (zespół Pradera-Labharta-Williego, ang. Prader-Willi syndrome, Prader-Labhart-Willi syndrome, PWS) – zespół wad wrodzonych spowodowany aberracją chromosomalną, najczęściej częściową delecją długiego ramienia chromosomu 15 pochodzenia ojcowskiego. Na obraz kliniczny choroby składają się niski wzrost, upośledzenie umysłowe, hipogonadyzm oraz otyłość spowodowana mniejszym niż u zdrowych ludzi zapotrzebowaniem energetycznym przy jednoczesnym ciągłym niepohamowanym uczuciu głodu. Uważa się, że zespół Pradera i Williego jest najczęstszą genetycznie uwarunkowaną przyczyną otyłości. Za najstarsze przedstawienie zespołu Pradera-Williego uważane są dwa obrazy hiszpańskiego malarza barokowego Juana Carreño de Mirandy (1616-1685), La Monstrua vestida i La Monstrua desnuda, przedstawiające dziewczynkę o imieniu Eugenia Martinez Vallejo, przebywającą wówczas na dworze króla Karola II i przezywaną „La Monstrua” z powodu monstrualnej otyłości.

zajawka

Zofia Jagiellonka (ur. 6 maja 1464 w Krakowie, zm. 5 listopada 1512 w Ansbach) – królewna polska, księżniczka litewska, margrabina brandenburska na Ansbach i Bayreuth. Córka Kazimierza IV Jagiellończyka. 14 lutego 1479 roku poślubiła Fryderyka Hohenzollerna, margrabiego brandenburskiego na Ansbach i Bayreuth. Z małżeństwa Zofii Jagiellonki i Fryderyka Hohenzollerna pochodziło osiemnaścioro dzieci, między innymi Albrecht Hohenzollern. Żadna z przedstawicielek dynastii Jagiellonów nie doczekała się tak licznego potomstwa.