Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat
Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat – wielostopniowy podział Karpat na regiony pod względem fizycznogeograficznym, opracowany przez geografa Jerzego Kondrackiego z Uniwersytetu Warszawskiego w drugiej połowie XX wieku. Jako czynniki przewodnie regionalizacji autor zastosował kryteria geologiczno-geomorfologiczne[1].
J. Kondracki najogólniej podzielił Karpaty na Karpaty Zachodnie i Karpaty Południowo-Wschodnie, prowadząc granicę między nimi linią: dolina Osławy–Przełęcz Łupkowska–dolina Laborca, zgodnie z poglądami Antoniego Rehmana. W tym rejonie łańcuch karpacki najbardziej zwęża się i obniża, a także skręca na południowy wschód[2].
Owalnie zarysowany obszar Karpat Zachodnich kontrastuje z trójkątnym areałem Karpat Południowo-Wschodnich, w obrębie których można z kolei wyróżnić trzy odrębne człony: Karpaty Wschodnie, Karpaty Południowe oraz Góry i Wyżyny Siedmiogrodzkie. Te trzy części oraz Karpaty Zachodnie stanowią cztery rozległe prowincje karpackie, które w dalszej kolejności J. Kondracki podzielił na podprowincje, makroregiony i mezoregiony[1].
Koncepcja J. Kondrackiego
edytuj
Według J. Kondrackiego Karpaty rozciągają się łukiem od Austrii, przez Czechy, Polskę, Słowację, Węgry, Ukrainę, po Rumunię. Łuk ten otaczają obniżenia Basenu Panońskiego, Podkarpacia i Równin Południoworumuńskich, które razem z Karpatami tworzą tzw. megaregion karpacki[3]. Góry Banackie są w takiej interpretacji najbardziej na południe wysuniętym pasmem karpackim, graniczącym przez przełom Dunaju w Żelaznej Bramie z Górami Wschodnioserbskimi, które pod względem geologicznym stanowią przedłużenie Karpat, jednak polscy geografowie zaliczają je do Bałkanu[4].
Pierwszą wersję podziału Karpat na prowincje i podprowincje J. Kondracki zaprezentował w referacie na konferencji Międzynarodowej Unii Geograficznej w Budapeszcie w 1971 r. Referat ten opublikowano w 1973 r. w języku niemieckim na łamach czasopisma naukowego Annales Universitas Scientiarum Budapestenesis. Sectio Geografica[5]. W 1978 r. ukazała się książka popularnonaukowa Karpaty (drugie wydanie z 1989 r.), w której J. Kondracki przedstawił podział na makroregiony i mezoregiony, a także zmodyfikował strukturę jednostek wyższego rzędu. W artykule zamieszczonym w 1996 r. w Przeglądzie Geograficznym dokonał on ostatnich poprawek na poziomach prowincji i podprowincji[1].
Alternatywne regionalizacje
edytujRegionalizacja J. Kondrackiego nie jest ani jedynym, ani też ogólnie przyjętym podziałem Karpat i ich części – w innych krajach funkcjonują odmienne regionalizacje, choć zwykle ograniczone do terytorium danego państwa, jak np. regionalizacja słowackich Karpat według Emila Mazúra i Michala Lukniša. Podział J. Kondrackiego wyróżnia się tym, że obejmuje Karpaty jako całość (zdefiniowaną przez autora)[6].
Z ważniejszych różnic wspomniani wyżej geografowie słowaccy granicę między Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi prowadzą nie wschodnim, a zachodnim krańcem Beskidu Niskiego przez przełęcz Beskid pod Lackową, gdzie grzbiet karpacki rozdziela dolinę Topli na południu i Białej na północy. W takim ujęciu Beskid Niski znajduje się w Karpatach Wschodnich[7]. Polska geografia zalicza Beskid Niski do Karpat Zachodnich, choć Leszek Starkel opowiedział się za jego przynależnością do Karpat Wschodnich z uwagi na rusztowy układ grzbietów typowy dla rzeźby pasm wschodniokarpackich. Zachodniokarpacką cechą Beskidu Niskiego jest obecność na jego północnym przedpolu pogórza, które nie występuje w Karpatach Wschodnich[8].
Ponadto Słowacy rozdzielają Karpaty Zachodnie jedynie na Zewnętrzne, zbudowane z fliszu i obejmujące głównie Beskidy, oraz Wewnętrzne, gdzie występują pasma utworzone ze skał krystalicznych, osadowych i wulkanicznych[9]. J. Kondracki ujmuje tę drugą jednostkę bardziej wąsko i wyodrębnia tu dodatkowo Centralne Karpaty Zachodnie i tzw. Góry Północnowęgierskie, przy czym segment centralny zawiera wyższe pasma krystaliczno-osadowe (Tatry, Niżne Tatry, Wielka Fatra, Mała Fatra), wewnętrzny – niższe pasma krystaliczno-osadowe (Rudawy Słowackie), a Góry Północnowęgierskie – niskie masywy wulkaniczne (Góry Tokajsko-Slańskie, Mátra)[10].
Karpaty Wschodnie J. Kondracki dzieli wzdłuż na Zewnętrzne, Wewnętrzne i Subkarpaty, opierając się, podobnie jak w przypadku Karpat Zachodnich, na podłużnym zróżnicowaniu podłoża skalnego na strefę fliszową, krystaliczno-osadową i wulkaniczną[11]. Strefy te w Karpatach Wschodnich tworzą jednak bardziej zagmatwany i mniej klarowny układ niż w Karpatach Zachodnich, stąd geografowie rumuńscy wyróżniają na tym obszarze sektory poprzeczne – Vintilă Mihăilescu wyodrębniał Karpaty Beskidzko-Marmaroskie, Karpaty Mołdawsko-Transylwańskie i tzw. Karpaty Zakrętu[12]. Z kolei pasma Gór Banackich i Poiana Ruscă, które J. Kondracki przyporządkowuje do Karpat Południowych, są w Rumunii zaliczane do systemu Gór Zachodniorumuńskich[13].
W polskiej literaturze istnieją alternatywne, cząstkowe regionalizacje geografów związanych z Uniwersytetem Jagiellońskim. Wieloautorskie opracowanie Karpaty Polskie z 1995 r. wyszczególnia m.in. mezoregiony Dołów Jasielsko-Sanockich oraz Tatr Reglowych[14], podczas gdy J. Kondracki wydziela tylko Tatry Zachodnie i Wschodnie, a w rejonie Dołów wyróżnia cztery niewielkie mezoregiony: Obniżenie Gorlickie, Kotlinę Jasielsko-Krośnieńską, Pogórze Jasielskie i Pogórze Bukowskie[15]. W podziale Karpat Zachodnich autorstwa Jarosława Balona i Miłosza Jodłowskiego z 2014 r. wyodrębniono mezoregiony, których brak u J. Kondrackiego, jak Beskid Żywiecko-Orawski, Beskid Żywiecko-Kisucki, Międzygórze Jabłonkowsko-Koniakowskie, Pasma Pewelsko-Krzeszowskie czy Pogórze Popradzkie[16].
Wykaz regionów
edytujRegionalizacja fizycznogeograficzna Karpat według J. Kondrackiego w formie tabelarycznej przedstawia się następująco:
Prowincje, podprowincje i makroregiony Karpat
edytujMakroregiony i mezoregiony Karpat
edytujUwagi
edytuj- ↑ W publikacji J. Kondrackiego z 1996 r. region ten nie jest wymieniony w tekście, jest jednak zaznaczony na dołączonym rysunku z indeksem (516.2). Indeks ten w tekście jest natomiast przypisany do Krasu Słowacko-Węgierskiego, którego z kolei na rysunku brak[18]. Wobec tej niejasności, w niniejszym wykazie przyjęto regiony o indeksach (516.2–4) zgodnie z książką Karpaty z 1989 r.[19]
- ↑ J. Kondracki podaje, że Karpaty Środkowomorawskie dzielą się na kilka mezoregionów, jednak z nazwy wymienia tylko te dwa[21]. J. Balon i M. Jodłowski w swojej regionalizacji Karpat Zachodnich wyróżnili dodatkowo następujące mezoregiony: Pogórze Kyjowskie, Pogórze Litenczyckie, Dolina Środkowej Morawy[22].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c Kondracki 1996 ↓, s. 457–458.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 7, 18–20.
- ↑ Kondracki 1996 ↓, s. 457–458, 462.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 3–4.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 233.
- ↑ Balon i Jodłowski 2005 ↓, s. 59–61.
- ↑ Balon i Jodłowski 2005 ↓, s. 61–63.
- ↑ Starkel 2005 ↓, s. 15–19.
- ↑ Balon i Jodłowski 2005 ↓, s. 62–63.
- ↑ Kondracki 1996 ↓, s. 460–462.
- ↑ Kondracki 1996 ↓, s. 461–463.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 138–140, 157–159.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 197–198, 201.
- ↑ Balon i in. 1995 ↓, s. 117–118.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 73–74, 96–98.
- ↑ Balon i Jodłowski 2014 ↓, s. 91–95.
- ↑ Kodracki 1996 ↓, s. 458–465.
- ↑ Kodracki 1996 ↓, s. 461–462.
- ↑ Kodracki 1989 ↓, s. 127–129, 234–235.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 53–54.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 54.
- ↑ Balon i Jodłowski 2014 ↓, s. 96.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 68–70.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 54–56.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 56–66.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 70–74.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 66–68.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 89–95.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 78–81.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 81–83.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 83–87.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 95–103.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 87–89.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 103–108.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 108–110.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 111–114.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 116–118.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 118–124.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 124–127.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 128–129.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 127–128.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 129–131.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 131–132.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 136–137.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 134–136.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 133–134.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 133.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 140–146.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 146–150.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 150–153.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 159–161.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 161.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 161–162.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 162–167.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 167–170.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 170–174.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 174–176.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 154.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 154–156.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 181–187.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 187–190.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 190–197.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 201–202.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 197–201.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 202–203.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 203–204.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 204.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 219–221.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 221–223.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 223.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 223–224.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 224–225.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 225.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 225–226.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 208–209.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 210–214.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 214–215.
- ↑ Kondracki 1989 ↓, s. 215.
Bibliografia
edytuj- Jarosław Balon i inni, Regiony fizycznogeograficzne, [w:] Jadwiga Warszyńska (red.), Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 1995, s. 117–130, ISBN 83-233-0852-7.
- Jarosław Balon, Miłosz Jodłowski, Regionalizacja fizycznogeograficzna pogranicza polsko-słowackiego, „Problemy Ekologii Krajobrazu”, 12, 2005, s. 59–67, ISSN 1899-3850.
- Jarosław Balon, Miłosz Jodłowski, Regionalizacja fizycznogeograficzna Karpat Zachodnich – studium metodologiczne, [w:] Wiesław Ziaja, Miłosz Jodłowski (red.), Struktura środowiska przyrodniczego a fizjonomia krajobrazu, Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014, s. 85–106, ISBN 978-83-64089-02-2.
- Jerzy Kondracki, Karpaty, wyd. 2, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1989, ISBN 83-02-04067-3.
- Jerzy Kondracki, Fizycznogeograficzna regionalizacja Czech, Słowacji, Węgier i Rumunii w układzie dziesiętnym, „Przegląd Geograficzny”, 68 (3–4), 1996, s. 457–466, ISSN 0033-2143.
- Leszek Starkel, Typy rzeźby i podstawowa granica morfotektoniczna w centralnej części Karpat Zewnętrznych (fliszowych), [w:] Adam Kotarba, Zofia Rączkowska (red.), Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych. VII Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 19-22 września 2005, Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005, s. 15–20, ISBN 83-88424-48-3.