Lista państw Europy

Lista państw Europy – lista państw i terytoriów zależnych Europy.

Na terenie Europy znajduje się 46 państw uznawanych na arenie międzynarodowej. Ponadto do Europy zalicza się siedem terytoriów zależnych Danii, Norwegii i Wielkiej Brytanii. W Europie funkcjonuje również jedno państwo częściowo uznawane (Kosowo) oraz jedno państwo nieuznawane (Naddniestrze).

Największym europejskim państwem jest Rosja (17 098 242 km²), natomiast największym państwem znajdującym się w całości na terytorium Europy jest Ukraina (603 550 km²). Najludniejszym państwem na kontynencie europejskim również jest Rosja (142 021 981 mieszkańców), a najludniejszym państwem położonym w całości w Europie są Niemcy (84 316 622 mieszkańców). Najmniejszym zarówno pod względem powierzchni, jak i liczby ludności jest Watykan (0,44 km²; 825 mieszkańców).

Mapa politycznaEdytuj

Lista państwEdytuj

= państwo członkowskie Unii Europejskiej^[a]^[1]

Nazwa państwa^[2]	Stolica^[2]	Pełna nazwa państwa^[2]	Język urzędowy^[3]	Powierzchnia^[3]	Liczba ludności^[3]	Waluta^[3]	Głowa państwa
Albania Shqipëria	Tirana	Republika Albanii Republika e Shqipërise	albański	28 748 km²	3 095 344	lek	prezydent Bajram Begaj
Andora Andorra	Andora	Księstwo Andory Principat d’Andorra	kataloński	468 km²	85 560	euro	współksiążę Emmanuel Macron współksiąże Joan Enric Sicília
Austria Österreich	Wiedeń	Republika Austrii Republik Österreich	niemiecki	83 871 km²	8 913 088	euro	prezydent Alexander Van der Bellen
Belgia Belgique (francuski) België (niderlandzki) Belgien (niemiecki)	Bruksela	Królestwo Belgii Royaume de Belgique (francuski) Royaume de Belgique (niderlandzki) Königreich Belgien (niemiecki)	francuski, niderlandzki, niemiecki	30 528 km²	11 847 338	euro	król Filip I Koburg
Białoruś Беларусь (białoruski) Белоруссия (rosyjski)	Mińsk	Republika Białorusi Рэспубліка Беларусь (białoruski) Республика Беларусь (rosyjski)	białoruski, rosyjski	207 600 km²	9 413 505	rubel białoruski	prezydent Alaksandr Łukaszenka
Bośnia i Hercegowina Bosna i Hercegovina (bośniacki) Bosna i Hercegovina (chorwacki) Босна и Херцеговина (serbski)	Sarajewo	Bośnia i Hercegowina Bosna i Hercegovina (bośniacki) Bosna i Hercegovina (chorwacki) Босна и Херцеговина (serbski)	bośniacki, chorwacki, serbski^[b]	51 197 km²	3 816 459	marka zamienna	przewodniczący Šefik Džaferović
Bułgaria България	Sofia	Republika Bułgarii Република България	bułgarski	110 879 km²	6 873 253	lew	prezydent Rumen Radew
Chorwacja Hrvatska	Zagrzeb	Republika Chorwacji Republika Hrvatska	chorwacki	56 594 km²	4 188 853	euro	prezydent Zoran Milanović
Czarnogóra Црна Гора	Podgorica	Czarnogóra Црна Гора	czarnogórski	13 812 km²	604 966	euro	prezydent Milo Đukanović
Czechy Česko	Praga	Republika Czeska Česká republika	czeski	78 867 km²	10 705 384	korona czeska	prezydent Petr Pavel
Dania Danmark	Kopenhaga	Królestwo Danii Kongeriget Danmark	duński	43 094 km²	5 920 767	korona duńska	królowa Małgorzata II
Estonia Eesti	Tallinn	Republika Estonii Eesti Vabariik	estoński	45 228 km²	1 211 524	euro	prezydent Alar Karis
Finlandia Suomi (fiński) Finland (szwedzki)	Helsinki	Republika Finlandii Suomen tasavalta (fiński) Republiken Finland (szwedzki)	fiński, szwedzki	338 145 km²	5 601 547	euro	prezydent Sauli Niinistö
Francja France	Paryż	Republika Francuska République française	francuski	643 801 km²^[c]	68 305 148^[d]	euro	prezydent Emmanuel Macron
Grecja Ελλάδα	Ateny	Republika Grecka Ελληνική Δημοκρατία	grecki	131 957 km²	10 533 871	euro	prezydent Ekaterini Sakielaropulu
Hiszpania^[e] España	Madryt	Królestwo Hiszpanii Reino de España	hiszpański	505 370 km²	47 163 418	euro	król Filip VI
Holandia Nederland	Amsterdam^[f] Haga	Królestwo Niderlandów Koninkrijk der Nederlanden	niderlandzki	42 525 km²^[g]	17 400 824	euro	król Wilhelm-Aleksander
Irlandia Ireland (angielski) Éire (irlandzki)	Dublin	Republika Irlandii Republic of Ireland (angielski) Poblacht na hÉireann (irlandzki)	angielski, irlandzki	70 273 km²	5 275 004	euro	prezydent Michael Higgins
Islandia Ísland	Reykjavík	Republika Islandii Lýðveldið Ísland	islandzki	103 000 km²	357 603	korona islandzka	prezydent Guðni Jóhannesson
Kazachstan^[h] Қазақстан (kazachski) Казахстан (rosyjski)'	Astana	Republika Kazachstanu Қазақстан Республикасы (kazachski) Республика Казахстан (rosyjski)	kazachski, rosyjski	2 724 900 km²	19 398 331	tenge	prezydent Kasym Tokajew
Liechtenstein Liechtenstein	Vaduz	Księstwo Liechtensteinu Fürstentum Liechtenstein	niemiecki	160 km²	39 711	frank szwajcarski	książę Jan Adam II
Litwa Lietuva	Wilno	Republika Litewska Lietuvos Respublika	litewski	65 300 km²	2 683 546	euro	prezydent Gitanas Nausėda
Luksemburg Luxembourg (francuski) Lëtzebuerg (luksemburski) Luxemburg (niemiecki)	Luksemburg	Wielkie Księstwo Luksemburga Grand-Duché de Luxembourg (francuski) Groussherzogtum Lëtzebuerg (luksemburski) Großherzogtum Luxemburg (niemiecki)	francuski, niemiecki, luksemburski	2586 km²	650 364	euro	wielki książę Henryk
Łotwa Latvija	Ryga	Republika Łotewska Latvijas Republika	łotewski	64 589 km²	1 842 226	euro	prezydent Egils Levits
Macedonia Północna Maqedonia e Veriut (albański) Северна Македонија (mac.)	Skopje	Republika Macedonii Północnej Republika e Maqedonisë së Veriut (albański) Република Северна Македонија (mac.)	albański, macedoński	25 713 km²	2 130 936	denar	prezydent Stewo Pendarowski
Malta Malta (angielski) Malta (maltański)	Valletta	Republika Malty Republic of Malta (angielski) Repubblika ta’ Malta (maltańska)	angielski, maltański	316 km²	464 186	euro	prezydent George Vella
Mołdawia Moldova	Kiszyniów	Republika Mołdawii Republica Moldova	rumuński	33 851 km²	3 287 326	lej Mołdawii	prezydent Maia Sandu
Monako Monaco	Monako	Księstwo Monako Principauté de Monaco	francuski	2 km²	31 400	euro	książę Albert II Grimaldi
Niemcy Deutschland	Berlin	Republika Federalna Niemiec Bundesrepublik Deutschland	niemiecki	357 022 km²	84 316 622	euro	prezydent Frank-Walter Steinmeier
Norwegia Norge	Oslo	Królestwo Norwegii Kongeriket Norge	norweski	323 802 km²	5 553 840	korona norweska	król Harald V
Polska	Warszawa	Rzeczpospolita Polska	polski	312 696 km²	41 026 068	złoty	prezydent Andrzej Duda
Portugalia^[i] Portugal	Lizbona	Republika Portugalska República Portuguesa	portugalski	92 090 km²	10 242 081	euro	prezydent Marcelo de Sousa
Rosja^[j] Россия	Moskwa	Federacja Rosyjska Российская Федерация	rosyjski^[k]	17 098 242 km²^[l]	142 021 981	rubel rosyjski	prezydent Władimir Putin
Rumunia România	Bukareszt	Rumunia România	rumuński	238 391 km²	18 519 899	lej rumuński	prezydent Klaus Iohannis
San Marino San Marino	San Marino	Republika San Marino Repubblica di San Marino	włoski	61 km²	34 682	euro	kapitan regent Oscar Mina kapitan regent Paolo Rondelli
Serbia Србија	Belgrad	Republika Serbska Република Србија	serbski	77 474 km²	6 739 471	dinar serbski	prezydent Aleksandar Vučić
Słowacja Slovensko	Bratysława	Republika Słowacka Slovenská republika	słowacki	49 035 km²	5 431 252	euro	prezydent Zuzana Čaputová
Słowenia Slovenija	Lublana	Republika Słowenii Republika Slovenija	słoweński	20 273 km²	2 101 208	euro	prezydent Borut Pahor
Szwajcaria Suisse (francuski) Schweiz (niemiecki) Svizra (romansz) Svizzera (włoski)	Berno^[m]	Konfederacja Szwajcarska Confédération suisse (francuski) Schweizerische Eidgenossenschaft (niemiecki) Confederaziun svizra (romansz) Confederazione Svizzera (włoski)	francuski, niemiecki, romansz, włoski	41 277 km²	8 508 698	frank szwajcarski	prezydent Ignazio Cassis
Szwecja Sverige	Sztokholm	Królestwo Szwecji Konungariket Sverige	szwedzki	450 295 km²	10 483 647	korona szwedzka	król Karol XVI Gustaw
Turcja^[n] Türkiye	Ankara	Republika Turecka Türkiye Cumhuriyeti	turecki	783 562 km²	83 047 706	lira turecka	prezydent Recep Erdoğan
Ukraina^[o] Україна	Kijów	Ukraina Україна	ukraiński	603 550 km²	43 528 136	hrywna	prezydent Wołodymyr Zełenski
Watykan Civitas Vaticana (łacina) Città del Vaticano (włoski)	Watykan	Państwo Watykańskie Status Civitatis Vaticanæ (łacina) Stato della Città del Vaticano (włoski)	łacina, włoski	0,44 km²	825	euro	papież Franciszek
Węgry Magyarország	Budapeszt	Węgry Magyarország	węgierski	93 028 km²	9 699 577	forint	prezydent Katalin Novák
Wielka Brytania United Kingdom	Londyn	Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland	angielski^[p]^[q]	243 610 km²	67 791 400	funt szterling	król Karol III
Włochy Italia	Rzym	Republika Włoska Repubblica Italiana	włoski^[r]	301 340 km²	61 095 551	euro	prezydent Sergio Mattarella

Lista państw o ograniczonym uznaniu międzynarodowymEdytuj

Flaga	Godło	Nazwa państwa^[2]	Stolica^[2]	Pełna nazwa państwa^[2]	Język urzędowy	Powierzchnia	Liczba ludności	Waluta	Głowa państwa
		Kosowo^[s] Kosovë (albański) Косово (serbski)	Prisztina	Republika Kosowa Republika e Kosovës (albański) Република Косовo (serbski)	albański, serbski	10 877 km²	1 952 701	euro	prezydent Vjosa Osmani

Lista państw bez uznania międzynarodowegoEdytuj

Flaga	Godło	Nazwa państwa^[2]	Stolica^[2]	Pełna nazwa państwa^[2]	Język urzędowy	Powierzchnia	Liczba ludności	Waluta	Głowa państwa
		Naddniestrze^[t] Transnistria (mołdawski) Приднестровье (rosyjski) Придністров’я (ukraiński)	Tyraspol	Naddniestrzańska Republika Mołdawska Republica Moldovenească Nistreană (mołdawski) Приднестровская Молдавская Республика (rosyjski) Придністровська Молдавська Республіка (ukraiński)	mołdawski, rosyjski, ukraiński	4163 km²	469 000	rubel naddniestrzański	prezydent Wadim Krasnosielski

Lista terytoriów zależnychEdytuj

Nazwa terytorium^[2]	Stolica^[2]	Państwo	Status terytorium	Język urzędowy^[3]	Powierzchnia^[3]	Liczba ludności^[3]	Waluta^[3]
Gibraltar Gibraltar	Gibraltar	Wielka Brytania	terytorium zamorskie	angielski	6,7 km²	29 573	funt gibraltarski
Guernsey Guernsey (angielski) Guernesey (francuski)	Saint Peter Port	Wielka Brytania	dependencja korony brytyjskiej	angielski, francuski	78 km²	67 491	funt Guernsey, funt szterling
Jan Mayen Jan Mayen	–	Norwegia	terytorium zależne	norweski	377 km²	0	korona norweska
Jersey Jersey (angielski) Jersey (francuski)	Saint Helier	Wielka Brytania	dependencja korony brytyjskiej	angielski, francuski	116 km²	102 146	funt Jersey, funt szterling
Svalbard Svalbard	Longyearbyen	Norwegia	terytorium zależne	norweski	62 045 km²	2926	korona norweska
Wyspa Man Isle of Man (angielski) Ellan Vannin (manx)	Douglas	Wielka Brytania	dependencja korony brytyjskiej	angielski, manx	572 km²	91 382	funt manx, funt szterling
Wyspy Owcze Færøerne (duński) Føroyar (farerski)	Thorshavn	Dania	autonomiczne terytorium	duński, farerski	1393 km²	52 269	korona Wysp Owczych, korona duńska

Zobacz teżEdytuj

UwagiEdytuj

↑ Członkami UE jest 26 państw Europy, 27. państwo członkowskie to Cypr, który położony jest w Azji.
↑ Formalnie Bośnia i Hercegowina nie ma języka urzędowego na szczeblu federalnym jednak de facto językami urzędowymi pozostają bośniacki, chorwacki oraz serbski.
↑ Łącznie z departamentami zamorskimi Francji: Gujaną Francuską, Gwadelupą, Majottą, Martyniką i Reunionem. Powierzchnia europejskiej (metropolitarnej) Francji wynosi 551 500 km².
↑ Łącznie z departamentami zamorskimi Francji: Gujaną Francuską, Gwadelupą, Majottą, Martyniką i Reunionem. Liczba ludności europejskiej (metropolitarnej) Francji wynosi 62 814 233 mieszkańców.
↑ Większość terytorium Hiszpanii znajduje się w Europie na Półwyspie Iberyjskim, jednak posiada ona również integralne części terytorium w Afryce: Wyspy Kanaryjskie, oraz tzw. hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej, czyli autonomiczne miasta: Ceuta i Melilla, a także wyspy na Morzu Śródziemnym: Isla de Alborán, Isla del Perejil, Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas i Peñón de Vélez de la Gomera.
↑ Konstytucyjną stolicą jest Amsterdam jednak siedziby rządu, rodziny królewskiej, parlamentu i większości ambasad znajdują się w Hadze, którą określa się stolicą administracyjną.
↑ Łącznie z gminami zamorskimi Holandii: Bonaire, Saba i Sint Eustatius oraz krajami składowymi królestwa: Arubą, Curaçao i Sint Maarten. Powierzchnia europejskiej części Holandii wynosi 41 546 km².
↑ Część terytorium Kazachstanu znajduje się w Azji.
↑ Większość terytorium Portugalii znajduje się w Europie na Półwyspie Iberyjskim, jednak należą do niej również wyspy w Makaronezji zaliczanej tradycyjnie do Afryki stanowiące integralne części terytorium państwa – Azory, Madera oraz Wyspy Selvagens.
↑ Rosja położona jest częściowo w Azji i Europie. Granica między kontynentami przebiega wzdłuż Uralu. Większą część terytorium zalicza się do Azji natomiast większość ludności rozmieszczone jest w części europejskiej, gdzie znajduje się również stolica kraju – Moskwa.
↑ Język rosyjski jest jedynym językiem urzędowym na szczeblu federalnym, jednak konstytucja umożliwia poszczególnym republikom ustanowienie dodatkowych języków regionalnych. Z prawa tego skorzystało 20 z 21 republik. W ten sposób poza rosyjskim na szczeblu regionalnym językami urzędowymi są: abazyński, adygejski, ałtajski, awarski, baszkirski, buriacki, chakaski, czeczeński, czuwaski, inguski, jakucki, kabardyjski, język kałmucki, język karaczajsko-bałkarski, komi, krymskotatarski, maryjski, mordwiński, nogajski, osetyński, tatarski, tuwiński, udmurcki oraz ukraiński.
↑ Powierzchnia łącznie z okupowanym przez Rosję Półwyspem Krymskim, uznawanym na arenie międzynarodowej jako część Ukrainy wynosi 17 125 191 km².
↑ Konfederacja Szwajcarska de iure nie posiada stolicy, jednak de facto jest nią Berno.
↑ Większość terytorium Turcji znajduje się w Azji.
↑ Wyspa Tuzła należąca de iure do Ukrainy, a od aneksji Krymu w 2014 roku kontrolowana przez Rosję, znajduje się we wschodniej części Cieśniny Kerczeńskiej i zgodnie z przebiegiem granicy azjatycko-europejskiej ustalonym przez MUG znajduje się w Azji. Wyspa stanowiła niegdyś część Półwyspu Tamańskiego i powstała w wyniku przerwania mierzei, w związku z czym jest geograficznie bliższa właśnie Półwyspowi Tamańskiemu, a nie krymskiemu Półwyspowi Kerczeńskiemu.
↑ Prawo brytyjskie nie określa języka urzędowego, jednak de facto język urzędowy stanowi angielski.
↑ Ponadto w Szkocji językiem urzędowym jest gaelicki szkocki, a w Walii – walijski.
↑ Ponadto status języka urzędowego na poziomie lokalnym w niektórych regionach posiadają języki: friulski, francuski, niemiecki, słoweński, sardyński.
↑ Państwo de facto niezależne, które ogłosiło niepodległość od Serbii w 2008 r., znajdujące się pod zarządem międzynarodowym. Kosowo jest uznawane przez 97 państw członkowskich ONZ. Serbia uznaje Kosowo za integralną część swojego terytorium – Prowincja Autonomiczna Kosowo i Metochia.
↑ Państwo de facto niepodległe od 1990 r. należące de iure do Mołdawii. Nie jest uznawane przez żadne państwo członkowskie ONZ.

PrzypisyEdytuj

↑ Country profiles. european-union.europa.eu. [dostęp 2022-07-23]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych, wyd. 6, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2021, ISBN 978-83-254-2587-6 (pol.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Countries. [w:] The World Factbook [on-line]. cia.gov. [dostęp 2022-07-23]. (ang.).

[1] Członkami UE jest 26 państw Europy, 27. państwo członkowskie to Cypr, który położony jest w Azji.

[u1-5] Formalnie Bośnia i Hercegowina nie ma języka urzędowego na szczeblu federalnym jednak de facto językami urzędowymi pozostają bośniacki, chorwacki oraz serbski.

[u2-6] Łącznie z departamentami zamorskimi Francji: Gujaną Francuską, Gwadelupą, Majottą, Martyniką i Reunionem. Powierzchnia europejskiej (metropolitarnej) Francji wynosi 551 500 km².

[u3-7] Łącznie z departamentami zamorskimi Francji: Gujaną Francuską, Gwadelupą, Majottą, Martyniką i Reunionem. Liczba ludności europejskiej (metropolitarnej) Francji wynosi 62 814 233 mieszkańców.

[u4-8] Większość terytorium Hiszpanii znajduje się w Europie na Półwyspie Iberyjskim, jednak posiada ona również integralne części terytorium w Afryce: Wyspy Kanaryjskie, oraz tzw. hiszpańskie posiadłości w Afryce Północnej, czyli autonomiczne miasta: Ceuta i Melilla, a także wyspy na Morzu Śródziemnym: Isla de Alborán, Isla del Perejil, Islas Chafarinas, Peñón de Alhucemas i Peñón de Vélez de la Gomera.

[u6-9] Konstytucyjną stolicą jest Amsterdam jednak siedziby rządu, rodziny królewskiej, parlamentu i większości ambasad znajdują się w Hadze, którą określa się stolicą administracyjną.

[u5-10] Łącznie z gminami zamorskimi Holandii: Bonaire, Saba i Sint Eustatius oraz krajami składowymi królestwa: Arubą, Curaçao i Sint Maarten. Powierzchnia europejskiej części Holandii wynosi 41 546 km².

[u7-11] Część terytorium Kazachstanu znajduje się w Azji.

[u8-12] Większość terytorium Portugalii znajduje się w Europie na Półwyspie Iberyjskim, jednak należą do niej również wyspy w Makaronezji zaliczanej tradycyjnie do Afryki stanowiące integralne części terytorium państwa – Azory, Madera oraz Wyspy Selvagens.

[u9-13] Rosja położona jest częściowo w Azji i Europie. Granica między kontynentami przebiega wzdłuż Uralu. Większą część terytorium zalicza się do Azji natomiast większość ludności rozmieszczone jest w części europejskiej, gdzie znajduje się również stolica kraju – Moskwa.

[u10-14] Język rosyjski jest jedynym językiem urzędowym na szczeblu federalnym, jednak konstytucja umożliwia poszczególnym republikom ustanowienie dodatkowych języków regionalnych. Z prawa tego skorzystało 20 z 21 republik. W ten sposób poza rosyjskim na szczeblu regionalnym językami urzędowymi są: abazyński, adygejski, ałtajski, awarski, baszkirski, buriacki, chakaski, czeczeński, czuwaski, inguski, jakucki, kabardyjski, język kałmucki, język karaczajsko-bałkarski, komi, krymskotatarski, maryjski, mordwiński, nogajski, osetyński, tatarski, tuwiński, udmurcki oraz ukraiński.

[u11-15] Powierzchnia łącznie z okupowanym przez Rosję Półwyspem Krymskim, uznawanym na arenie międzynarodowej jako część Ukrainy wynosi 17 125 191 km².

[u12-16] Konfederacja Szwajcarska de iure nie posiada stolicy, jednak de facto jest nią Berno.

[u13-17] Większość terytorium Turcji znajduje się w Azji.

[u21-18] Wyspa Tuzła należąca de iure do Ukrainy, a od aneksji Krymu w 2014 roku kontrolowana przez Rosję, znajduje się we wschodniej części Cieśniny Kerczeńskiej i zgodnie z przebiegiem granicy azjatycko-europejskiej ustalonym przez MUG znajduje się w Azji. Wyspa stanowiła niegdyś część Półwyspu Tamańskiego i powstała w wyniku przerwania mierzei, w związku z czym jest geograficznie bliższa właśnie Półwyspowi Tamańskiemu, a nie krymskiemu Półwyspowi Kerczeńskiemu.

[u14-19] Prawo brytyjskie nie określa języka urzędowego, jednak de facto język urzędowy stanowi angielski.

[u15-20] Ponadto w Szkocji językiem urzędowym jest gaelicki szkocki, a w Walii – walijski.

[u16-21] Ponadto status języka urzędowego na poziomie lokalnym w niektórych regionach posiadają języki: friulski, francuski, niemiecki, słoweński, sardyński.

[u19-22] Państwo de facto niezależne, które ogłosiło niepodległość od Serbii w 2008 r., znajdujące się pod zarządem międzynarodowym. Kosowo jest uznawane przez 97 państw członkowskich ONZ. Serbia uznaje Kosowo za integralną część swojego terytorium – Prowincja Autonomiczna Kosowo i Metochia.

[u20-23] Państwo de facto niepodległe od 1990 r. należące de iure do Mołdawii. Nie jest uznawane przez żadne państwo członkowskie ONZ.

[2] Country profiles. european-union.europa.eu. [dostęp 2022-07-23]. (ang.).

[:0-3] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych, wyd. 6, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2021, ISBN 978-83-254-2587-6 (pol.).

[:1-4] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Countries. [w:] The World Factbook [on-line]. cia.gov. [dostęp 2022-07-23]. (ang.).

[a]

[1]

[2]

[3]

[b]

[c]

[d]

[e]

[f]

[g]

[h]

[i]

[j]

[k]

[l]

[m]

[n]

[o]

[p]

[q]

[r]

[s]

[t]