Wikipedia

Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Antarktyda

< Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów
Antarktyda
{{{alt grafiki}}}
Mozaika zdjęć satelitarnych Antarktydy, bez otaczającego oceanu
Państwo

brak, roszczenia terytorialne na Antarktydzie:
 Argentyna
 Australia
 Chile
 Francja
 Nowa Zelandia
 Norwegia
 Wielka Brytania

Powierzchnia

14×106 km²[1]

Miejscowości

stacje polarne w Antarktyce:
McMurdo, Amundsen-Scott, Eduardo Frei, Mirnyj, Esperanza, Marambio

Wysokość

max: 4892 m n.p.m., Masyw Vinsona;
śr.: 2040 m n.p.m.[2];
min: 2870 m p.p.m. pod Lodowcem Byrda[3]

Wydarzenia historyczne

Odkrycia i badania Antarktyki

Rodzaj obiektu

kontynent

90°S 0°E/-90,000000 0,000000
Mapa
Położenie kontynentu
Multimedia w Wikimedia Commons

Antarktyda – kontynent położony najdalej na południe na Ziemi, zawierający geograficzny biegun południowy. Jest on położony w rejonie Antarktyki na półkuli południowej, niemal w całości na południe od antarktycznego koła podbiegunowego i jest otoczony przez Ocean Południowy. Ma powierzchnię 14,0 mln km2, jest piątym co do wielkości kontynentem po Azji, Afryce, Ameryce Północnej i Ameryce Południowej, prawie dwa razy większym od Australii. Około 98% Antarktydy pokrywa polarna czapa lodowa o średniej grubości 1,9 km, który rozciąga się do wszystkich, prócz wysuniętych najbardziej na północ krańców Półwyspu Antarktycznego.

Pod względem średnich warunków Antarktyda to najzimniejszy, najsuchszy i najbardziej wietrzny kontynent, ma także najwyższą średnią wysokość ze wszystkich kontynentów. Antarktyda jest uznawana za kontynent pustynny, z roczną sumą opadów równą 200 mm wzdłuż wybrzeża i znacznie mniej w głębi lądu. Temperatura na Antarktydzie spada poniżej -90 °C. Kontynent nie ma stałych mieszkańców, ale w ciągu roku od 1000 do ponad 4000 osób przebywa na stacjach badawczych rozsianych po całym kontynencie. Tylko organizmy przystosowane do zimna są w stanie przetrwać na Antarktydzie, w tym wiele typów bakterii, grzybów, protistów, niektóre rośliny i niektóre zwierzęta, takie jak nicienie, niesporczaki, pingwiny, płetwonogie i roztocze. Zbiorowiska roślinne mają charakter tundry.

Mimo, że spekulacje i mity na temat Terra Australis Incognita („Nieznanego Lądu Południowego”) sięgają starożytności, dopiero w 1820 roku rosyjska wyprawa Fabiana Bellingshausena i Michaiła Łazariewa na statkach Wostok i Mirnyj jako pierwsza ujrzała brzeg kontynentu (ściślej lodowca szelfowego). Przez resztę XIX wieku pozostał on w dużej mierze niezbadany, ze względu na nieprzyjazne środowisko, brak dostępnych zasobów naturalnych i izolację.

Antarktyda jest de facto kondominium, zarządzanym przez państwa, które mają prawo głosu w ramach systemu traktatu antarktycznego. Traktat antarktyczny został podpisany w 1959 roku przez 12 państw; do tej pory podpisały go 52 państwa, w tym Polska. Zakazuje on działań wojskowych i wydobycia surowców mineralnych, prowadzenia prób jądrowych i składowania odpadów jądrowych, wspiera badania naukowe i chroni faunę i florę kontynentu. Badania naukowe są prowadzone są przez ponad 4000 naukowców z wielu krajów.

Pochodzenie nazwy edytuj

 
Pingwiny białobrewe w krajobrazie typowym dla Półwyspu Antarktycznego

Nazwa „Antarktyda” jest zlatynizowaną wersją greckiego słowa ἀνταρκτική (antarktiké), żeńskiej formy od ἀνταρκτικός (antarktikos)[4], co oznacza „naprzeciwko Arktyki”, „przeciwnie do północy”[5]. Alternatywne wyjaśnienie odnosi się do okołobiegunowego gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy (gr. Μεγάλη Άρκτος, Megale Arktos), nazwa kontynentu miałaby wskazywać, że leży „naprzeciwko gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy”[6].

Zanim termin ten został przyjęty w obecnym znaczeniu, określenie to było używane dla opisu innych miejsc, położonych „przeciwnie do północy”. Przykładowo, w XVI wieku krótkotrwała kolonia francuska w Brazylii została nazwana „France Antarctique”[7], a zwierzęta i rośliny z półkuli południowej bywały określane terminem „antarktyczne”[5].

Po raz pierwszy nazwy „Antarktyda” w odniesieniu do kontynentu użył w 1840 lub 1841 roku polarnik Charles Wilkes, twórca pierwszych map jego wybrzeży[6][8]. Jako pierwszy nazwę tę naniósł na mapy w latach 90. XIX wieku szkocki kartograf, John George Bartholomew[9].

Historia odkryć edytuj

  Osobny artykuł: Odkrycia i badania Antarktyki.

Antarktyda nie ma rdzennej ludności i nie ma dowodów, że była widziana przez ludzi aż do XIX wieku[10]. Jednak przekonanie o istnieniu Terra Australis – rozległego kontynentu na dalekim południu kuli ziemskiej dla „zrównoważenia” północnych kontynentów Europy, Azji i Afryki Północnej, istniało od czasów Ptolemeusza (I wiek n.e.), który zaproponował tę koncepcję, aby zachować symetrię wszystkich znanych lądów na świecie. Nawet pod koniec XVII wieku, gdy odkrywcy stwierdzili, że Ameryka Południowa i Australia nie są częścią legendarnego „Lądu Południowego”, geografowie nadal wierzyli, że na południu znajduje się nieznany kontynent, o rozmiarach znacznie większych niż obecnie stwierdzone.

 
Obraz przedstawiający drugą wyprawę Jamesa Weddella w 1823, ukazujący bryg Jane i kuter Beaufroy wśród gór lodowych.

Antarktyda nie została nazwana Terra Australis, gdyż nazwa ta została wcześniej nadana Australii, a wynikało to z błędnego założenia, że dalej na południe nie może istnieć już znacznych rozmiarów ląd. Jako główny popularyzator nazwy „Australia” jest wskazywany angielski podróżnik i odkrywca Matthew Flinders. We wstępie do swej książki A Voyage to Terra Australis (1814) usprawiedliwiał on tytuł, pisząc:

Nie ma możliwości, że inny oddzielny ląd, o porównywalnym obszarze, będzie kiedykolwiek odkryty w bardziej południowej szerokości geograficznej; zatem nazwa Terra Australis najbardziej odpowiada znaczeniu i położeniu tej krainy: ma starożytne korzenie; oraz, nie mając odniesienia do żadnego z dwóch krajów roszczących sobie do niej prawa, wydaje się być mniej dyskusyjna niż inne, które mogłyby być wybrane.[11]

Europejskie mapy ukazywały ten hipotetyczny ląd aż do XVIII wieku, gdy statki kapitana Jamesa Cooka, HMS Resolution i Adventure, przekroczyły antarktyczne koło podbiegunowe, w dniu 17 stycznia 1773, w grudniu 1773 i ponownie w styczniu 1774[12]. W styczniu Cook był w odległości około 120 km od wybrzeża Antarktydy, zanim wycofał się w związku z zagrożeniem statków przez lód morski[13]. Pierwsi łowcy fok pojawili się na Szetlandach Południowych w Antarktyce dopiero w 1819 roku[10]. W 1820 ląd Antarktydy jako pierwsi zobaczyli członkowie załóg trzech różnych wypraw. Według różnych źródeł (Polskiej Akademii Nauk[14][15], NASA[16], National Science Foundation[17] i innych[18][19]) byli to: von Bellingshausen (kapitan Marynarki Wojennej Imperium Rosyjskiego), Edward Bransfield (kapitan Royal Navy) i Nathaniel Palmer (łowca fok ze Stonington, Connecticut). Wyprawa kierowana przez von Bellingshausena i Łazariewa osiągnęła punkt odległy o 32 km od Ziemi Królowej Maud i zaobserwowała barierę lodową na współrzędnych 69°21′28″S 2°14′50″W/-69,357778 -2,247222[20]; jest ona znana obecnie jako Lodowiec Szelfowy Fimbul. Stało się to trzy dni przed tym, gdy ląd zobaczyła ekspedycja Bransfielda, a dziesięć miesięcy przed wyprawą Palmera (zaobserwowała ląd w listopadzie 1820). Pierwsze lądowanie na Antarktydzie miało miejsce prawdopodobnie 7 lutego 1821: amerykański łowca fok John Davis miał wylądować w Hughes Bay na Ziemi Grahama, na Półwyspie Antarktycznym; część historyków kwestionuje jednak prawdziwość tej relacji[21][22]. 26 stycznia 1853 na wybrzeżu Antarktydy Wschodniej miał wylądować Mercator Cooper[23]. Pierwsze odnotowane i potwierdzone lądowanie miało miejsce 24 stycznia 1895 roku, na Przylądku Adare’a na Ziemi Wiktorii na Antarktydzie Wschodniej[23][24].

 
Członkowie wyprawy Nimroda (od lewej): Wild, Shackleton, Marshall i Adams
 
Roald Amundsen i jego towarzysze po zatknięciu flagi Norwegii na biegunie południowym, 1911

W latach 1837-40 odbyła się francuska wyprawa pod dowództwem Dumont d’Urville’a. 22 stycznia 1840 roku, dwa dni po odkryciu zachodniego wybrzeża Wysp Balleny’ego, część członków wyprawy wysiadła na najwyższej wysepce z grupy Wysp Dumoulina około 4 km od Cape Géodésie na wybrzeżu Ziemi Adeli, gdzie zebrali próbki minerałów, glonów i zwierząt[25][26].

W latach 1838/42 United States Navy zorganizowała wyprawę badawczą United States Exploring Expedition (określaną skrótem Ex. Ex.). W jej ramach w grudniu 1839 roku okręty Charlesa Wilkesa wypłynęły z Sydney w Australii na Ocean Antarktyczny, jak wówczas określano te wody. Wyprawa poinformowała o odkryciu „kontynentu Antarktydy, na zachód od Wysp Balleny’ego” w dniu 25 stycznia 1840. Ta część Antarktydy została później nazwana Ziemią Wilkesa, nazwa ta jest używana do dnia dzisiejszego.

Badacz James Clark Ross w 1841 roku przepłynął akwen znany dziś jako Morze Rossa i odkrył Wyspę Rossa (nazwane na jego cześć). Płynął wzdłuż ogromnej bariery lodowej, nazywanej dziś Lodowcem Szelfowym Rossa. Wulkany na wyspie Rossa: czynny Mount Erebus i wygasły Mount Terror noszą nazwy dwóch statków z tej wyprawy: HMS Erebus i Terror[27].

W 1898 miało miejsce pierwsze zimowanie u wybrzeży Antarktydy. Belgijska Wyprawa Antarktyczna na statku Belgica pod dowództwem Adriena de Gerlache prowadziła badania naukowe na zachodnim wybrzeżu Ziemi Grahama, m.in. badając i nazywając Archipelag Palmera. Członkami wyprawy byli dwaj polscy uczeni: Henryk Arctowski i Antoni Bolesław Dobrowolski[24].

W 1907 roku, podczas wyprawy Nimroda którą dowodził Ernest Shackleton, grupa prowadzona przez Edgewortha Davida zdobyła górę Erebus i dotarła do południowego bieguna magnetycznego. Douglas Mawson, który przewodził grupie zdobywców bieguna magnetycznego podczas ich niebezpiecznego powrotu, poprowadził kilka wypraw aż do 1931 roku[28]. Ponadto Shackleton wraz z trzema towarzyszami, jako pierwszy przemierzył Lodowiec Szelfowy Rossa, przekroczył Góry Transantarktyczne (przez Lodowiec Beardmore’a) i postawił stopę na Płaskowyżu Polarnym w okresie od grudnia 1908 do lutego 1909. 14 grudnia 1911 po raz pierwszy został zdobyty geograficzny biegun południowy: wyprawa kierowana przez norweskiego polarnika Roalda Amundsena, ze statku Fram, pokonała trasę z Zatoki Wielorybiej i w górę Lodowca Axela Heiberga do bieguna[29]. Miesiąc później Ekspedycja Terra Nova pod dowództwem Scotta również osiągnęła biegun, jednak członkowie tej wyprawy zginęli w drodze powrotnej[30].

Richard Byrd przewodził kilku ekspedycjom lotniczym na Antarktydę w latach 30. i 40. XX wieku. Prowadziły one szeroko zakrojone badania geologiczne i biologiczne; przypisuje się mu wprowadzenie zmechanizowanego transportu lądowego na tym kontynencie[31]. Jednak dopiero 31 października 1956 kolejny człowiek postawił stopę na biegunie południowym; drogą lotniczą dotarła tam grupa amerykańskich wojskowych, której dowodził kontradmirał George J. Dufek[32].

Geografia edytuj

  Zobacz też: Antarktyka i Subantarktyka.
 
Mapa przeglądowa Antarktyki

Ułożona asymetrycznie wokół bieguna południowego, w większości na południe od koła podbiegunowego, Antarktyda jest lądem najbardziej wysuniętym na południe. Jej wybrzeża są oddalone od wybrzeży Ameryki Południowej o ok. 1000 km, od Australii o 3100 km, natomiast od Afryki o 3980 km[8]. Otaczają ją wody Oceanu Południowego. Według dawniej stosowanego podziału uznawano, że wybrzeża kontynentu oblewają wody południowego Pacyfiku, Atlantyku i Oceanu Indyjskiego, lub też, inaczej ujmując, otaczają ją południowe wody Oceanu Światowego. Jej powierzchnia to ponad 14 000 000 km2[1], co czyni ją piątym co do wielkości kontynentem, około 1,3 razy większym od Europy. Linia brzegowa ma 17 968 km[1] i najczęściej tworzą ją formacje lodowe:

Typy wybrzeży Antarktydy[33]
Typ Częstość
Lodowiec szelfowy (unoszący się na wodzie) 44%
Bariera lodowa (na stałym podłożu) 38%
Strumień lodowy/jęzor lodowcowy 13%
Wybrzeże skaliste 5%

Antarktyda jest podzielona na dwie części łańcuchem Gór Transantarktycznych, blisko przewężenia między Morzem Rossa i Morzem Weddella. Część na zachód od Morza Weddella i wschód od Morza Rossa nazywa się Antarktydą Zachodnią, a pozostała, większa część, nazywa się Antarktydą Wschodnią; z grubsza odpowiadają one półkuli zachodniej i wschodniej w stosunku do południka Greenwich.

 
Kolor odpowiada wysokości powierzchni nad poziomem morza
 
Lądolód Antarktydy Zachodniej: dopływ ciepłej wody powoduje topnienie i przesuwa linię gruntowania w stronę kontynentu, co może prowadzić do rozpadu lodowców szelfowych

Około 98% Antarktydy pokrywa polarna czapa lodowa, lądolód o średniej miąższości 1,9 km (wliczając w to lodowce szelfowe). Grubość lodu sięga 4897 m w podlodowcowym basenie Astrolabe na Ziemi Adeli[3]. Powoduje to także, że ma o największą średnią wysokość bezwzględną spośród kontynentów Ziemi[34]. Kontynent zawiera około 90% światowego lodu (a tym samym ok. 70% światowych zasobów słodkiej wody). W lądolodzie wyróżniają się szybko płynące lodowce, zwane strumieniami lodowymi. Średnia prędkość ich spływu wynosi 200 m/rok. Największymi strumieniami lodowymi są: Lodowiec Lamberta, Amundsena, Beardmore’a, Dawsona-Lambtona, Demmana i Mertza[35]. Gdyby cały lądolód uległ stopieniu, poziom mórz wzrósłby o ~60 m[36]. W głębi kontynentu przeciętna suma opadów jest bardzo niska, nawet do 20 mm na rok; w kilku obszarach niebieskiego lodu opady są niższe niż utrata masy przez sublimację i lokalny bilans masy jest ujemny. W Suchych Dolinach ten sam efekt występuje na podłożu skalnym, co kształtuje tamtejszy ekstremalnie suchy krajobraz.

Antarktydę Zachodnią pokrywa lądolód zachodnioantarktyczny. Współcześnie zachodzące zmiany klimatu sprawiają, że możliwy jest jego rozpad. Jeżeli ta pokrywa lodowa uległaby stopieniu, doszłoby do eustatycznego wzrostu poziomu oceanu o kilka metrów, w czasie rzędu stu lat. Około 10% tego lądolodu tworzy kilka dynamicznych strumieni lodowych, spływających do jednego z lodowców szelfowych Antarktyki.

Niemal cała Antarktyda Wschodnia leży na półkuli wschodniej. Wyróżnia się na niej obszary takie jak Ziemia Coatsów, Ziemia Królowej Maud, Ziemia Enderby, Ziemia Mac Robertsona, Ziemia Wilkesa i Ziemia Wiktorii. Antarktyda Wschodnia jest w dużej mierze pokryta przez lądolód wschodnioantarktyczny.

 
Erebus, czynny wulkan na Wyspie Rossa

Masyw Vinsona, zawierający najwyższy szczyt Antarktydy (4892 m), znajduje się w Górach Ellswortha. Na Antarktydzie i okolicznych wyspach znajduje się wiele gór, z pośród których część ma pochodzenie wulkaniczne. Wiele wygasłych wulkanów zachowało się w dobrym stanie dzięki niskiemu tempu erozji. Mount Erebus na Wyspie Rossa jest najdalej wysuniętym na południe czynnym wulkanem. Inny znany wulkan znajduje się na Deception Island; jego silna erupcja miała miejsce w 1970 roku[37]. Erupcje kilku wulkanów (w tym Mount Melbourne i Buckle) miały miejsce w XIX wieku[38]. W 2013 roku na podstawie wstrząsów sejsmicznych stwierdzono istnienie czynnego podlodowcowego wulkanu na Antarktydzie Zachodniej[39].

Antarktyda zawiera około czterystu jezior podlodowcowych, które leżą u podstawy pokrywy lodowej kontynentu. Największym z nich jest Wostok, odkryte pod rosyjską stacją polarną Wostok w 1996 roku[40]. Dawniej sądzono, że od 500 000 do miliona lat musi być ono całkowicie odizolowane; obserwacje pokrywy lodowcowej wykazały jednak, że pomiędzy przynajmniej niektórymi jeziorami podlodowcowymi występują duże przepływy wody[41].

Pobrane przez amerykańskich badaczy próbki wody z podlodowcowego Jezior Whillansa zawierają molekularne dowody występowania w nim ok. 4000 gatunków mikroorganizmów. Rdzenie lodowe wydobyte znad powierzchni jeziora Wostok wskazują, choć nie tak jednoznacznie, że także w tym większym jeziorze występują organizmy żywe[42]. Ukryte pod czterokilometrowej grubości lodem jezioro przypomina warunkami ocean na Europie, księżycu Jowisza. Jeśli potwierdzą się wiadomości o wykryciu życia w jeziorze Wostok, wzmocni to argumenty za możliwością życia na Europie[43]. Także powierzchniowe jeziora Antarktyki zawierają zbiorowiska organizmów żywych. W 2008 roku, zespół NASA poszukujący ekstremofili w silnie alkalicznych wodach jeziora Untersee, odkrył współcześnie powstające stromatolity. Takie odkrycia wzmacniają argumenty za możliwością istnienia życia pozaziemskiego w bardzo niskich temperaturach, w bogatych w metan środowiskach[44][45].

Geologia edytuj

 
Lodowce i wychodnie skalne w Ziemi Marii Byrd widziane z samolotu NASA DC-8

Badania geologiczne Antarktydy została znacznie utrudnia fakt, że prawie cały kontynent jest trwale pokryty grubą warstwą lodu[46]. Większość wychodni, przeważnie w postaci nunataków, znajduje się w zachodniej części kontynentu[47]. Na kontynencie znajdują się trzy główne jednostki geologiczne: prekambryjska platforma antarktyczna, młoda platforma paleozoiczna oraz strefa fałdowań alpejskich[48].

Zachodnia Antarktyda to głównie platforma paleozoiczna. Góry znajdujące się na niej powstały w trakcie tych samych ruchów górotwórczych, które wypiętrzyły Andy w Ameryce Południowej oraz góry w Nowej Zelandii[49][50]. Platforma ta jest zbudowana ze zmetamorfizowanych skał z proterozoiku (łupki, gnejsy) oraz kambryjskich skał okruchowych; skały te są uzupełnione intruzjami skał magmowych. Na skałach budujących platformę znajdują się, powstałe podczas orogenezy alpejskiej, skały okruchowe (piaskowce, łupki), z których są zbudowane Góry Ellswortha, góry Ziemi Królowej Elżbiety oraz Ziemia Coatsów. Młoda platforma paleozoiczna została ostatecznie wykształcona przez wulkanizm, szczególnie we wschodniej części[51].

Strefa fałdowań alpejskich jest najmłodszą, najbardziej górzystą, najmniejszą i najbardziej rozczłonkowaną częścią Antarktydy, w jej skład wchodzi Półwysep Antarktyczny. Strefa fałdowań alpejskich jest zbudowana głównie ze skał metamorficznych paleozoiku i triasu oraz skał okruchowych i węglanowych, sfałdowanych na początku mezozoiku. Powszechnie występują bazalty i andezyty powstałe w kenozoiku. Trzęsienia ziemi są notowane przeważnie na Szetlandach Południowych oraz poza kontynentem, w archipelagu Sandwich Południowy i na podmorskim Grzbiecie Pacyficzno-Antarktycznym. W strefie fałdowań alpejskich znajduje się jedyny czynny wulkan, Erebus[51].

Antarktydę Wschodnią tworzy przede wszystkim platforma prekambryjska. Budują ją skały metamorficzne (gnejsy, łupki, ale także marmury) które zawierają intruzje granitów i gabra[49]. W części odsłania się jako tarcza kontynentalna. Na Ziemi Enderby występują jedne z najstarszych skał na Ziemi, archaiczne enderbity datowane na 3,9 mld lat[52]. Na platformie znajdują się także różnorodne młodsze skały, takie jak piaskowce, wapienie, złoża węgla i łupków zdeponowane w okresach dewońskim i jurajskim, tworzące Góry Transantarktyczne. Obszary przybrzeżne, takie jak Góry Shackletona i Ziemia Wiktorii, zostały zuskokowane. Niemal cała jednostka jest pokryta grubą warstwą lądolodu, wychodnie skał znajdują się jedynie na wybrzeżu[52] oraz szczytach gór i oazach[49].

Głównym znanym surowcem mineralnym Antarktydy jest węgiel[53]. Jego występowanie po raz pierwszy stwierdził Frank Wild z ekspedycji Nimroda, w pobliżu Lodowca Beardmore’a; obecnie złoża węgla brunatnego są znane w wielu częściach Gór Transantarktycznych. Poza węglem zostały odkryte rudy żelaza, miedzi, złota, srebra i ołowiu[54]. Obfite złoża rudy żelaza występują w Górach Księcia Karola. Najcenniejsze surowce Antarktyki leżą u jej brzegów, na szelfie Morza Rossa, gdzie w 1973 odkryto ropę naftową i gaz ziemny. Wydobycie jakichkolwiek surowców jest zakazane do 2048 roku, na podstawie Protokołu o ochronie środowiska naturalnego, dodanego w 1991 do traktatu antarktycznego.

Podłoże skalne lądolodu edytuj

 
Topografia podłoża skalnego Antarktydy Zachodniej, której poznanie jest kluczowe dla zrozumienia dynamiki ruchu lodowców w tym obszarze
 
Mapa topograficzna i batymetryczna podłoża skalnego Antarktydy i dna Oceanu Południowego, ukazująca obszary położone poniżej poziomu morza
 
Mapa topograficzna Antarktydy po usunięciu pokrywy lodowej, uwzględniająca izostatyczne podniesienie lądu oraz wzrost poziomu oceanu. Tak mogła przedstawiać się topografia Antarktydy 35 milionów lat temu, gdy Ziemia była za gorąca, aby istniała rozległa czapa polarna podobna do współczesnej.

Nowe techniki badawcze, takie jak teledetekcja, georadar i zdjęcia satelitarne pozwalają obecnie obserwować struktury ukryte pod lodem. Antarktyda bez uwzględnienia lądolodu jest jednym z niższych kontynentów, w dużej mierze przez fakt, że ciężar lodowców spowodował izostatyczne obniżenie skalnego podłoża kontynentu. Średnia wysokość podłoża skalnego to zaledwie 82,8 m n.p.m. Pod powierzchnią morza leży 5,5 miliona kilometrów kwadratowych, 44,7% całego obszaru lądowego. W centrum Antarktydy Wschodniej wznoszą się Góry Gamburcewa, podobne rozmiarami do Alp, w całości ukryte pod lądolodem[3]. Obszar pomiędzy nimi, Górami Transantarktycznymi i górami Ziemi Królowej Maud bywa określany jako Równina Zachodnia[35]; jest on stosunkowo słabo rozpoznany, wiadomo, że znajdują się w nim baseny podlodowcowe, niektóre zawierające jeziora (np. u źródeł lodowca Recovery). We wschodniej części Antarktydy Wschodniej znajdują się głównie nizinne baseny podlodowcowe (np. Wilkesa, Aurora, Schmidta), oraz gdzieniegdzie pasma wzgórz (np. na południowy zachód od jeziora Wostok)[3]. Między Ziemią Królowej Maud, Górami Gamburcewa i Ryftem Lamberta kończącym się w Zatoce Prydza znajduje się Wyżyna Wschodnia o wysokościach sięgających 1000-1500 m[48]. Na Antarktydzie Zachodniej, równolegle do łańcucha Gór Transantarktycznych pod lodowcem rozciąga się rozległa dolina ryftowa, Ryft Zachodnioantarktyczny[55], w której najgłębsze miejsce (Rów Bentleya) leży 2496 m p.p.m.[3].

Historia geologiczna i paleontologia edytuj

Ponad 170 milionów lat temu Antarktyda była częścią superkontynentu Gondwany. Z biegiem czasu, Gondwana rozpadła się i Antarktyda, jaką znamy dzisiaj powstała około 25 mln lat temu. Nie zawsze była zimnym, suchym i zlodowaconym kontynentem. W wielu momentach w swej długiej historii znajdowała się bardziej na północ, w strefie klimatu tropikalnego lub umiarkowanego, była pokryta lasami i zamieszkiwana przez różne wymarłe formy życia.

Paleozoik edytuj

W okresie kambru Gondwana miała łagodny klimat. Zachodnia Antarktyda częściowo leżała na półkuli północnej, w tym czasie zostały w niej zdeponowane duże ilości piaskowców, wapieni i łupków. Wschodnia Antarktyda była na równiku, gdzie morskie bezkręgowce bentoniczne i trylobity bujnie rozwijały się w tropikalnych morzach. Na początku dewonu (416 mln lat temu), Gondwana znajdowała się w bardziej południowych szerokościach geograficznych i klimat był chłodniejszy, choć z tego czasu znane są skamieniałości roślin lądowych. Warstwy piasku i mułu zostały odłożone w miejscu, gdzie dziś wznoszą się Góry Ellswortha, Horlicka i Pensacola. Pod koniec dewonu (360 milionów lat temu) rozpoczęło się zlodowacenie Gondwany, związane z przemieszczeniem się superkontynentu w pobliże bieguna południowego i ochłodzeniem klimatu, choć rośliny wciąż porastały Antarktydę. W cieplejszym okresie permu, życie roślinne zdominowały paprocie nasienne takie jak Glossopteris, które rosły w bagnach. Z czasem te bagna stały się złożami węgla w Górach Transantarktycznych. Pod koniec permu dalsze ocieplenie sprawiło, że na większej części Gondwany zapanował suchy, gorący klimat[50].

Mezozoik edytuj

W wyniku ocieplenia, polarne czapy lodowe stopiły się i duża część Gondwany stała się pustynią; w tym czasie odłożone zostały duże ilości piaskowców i łupków. Na Antarktydzie Wschodniej rosły paprocie nasienne. W późnym permie i wczesnym triasie na Antarktydzie powszechnie występowały synapsydy (znane też jako „gady ssakokształtne”), takie jak lystrozaur. W okresie jurajskim (201-145 milionów lat temu) zaczął powstawać Półwysep Antarktyczny. Miłorzęby i sagowce były pospolite w tym okresie. Na Antarktydzie Zachodniej, w całym okresie kredowym (145-66 milionów lat temu) dominowały lasy iglaste, choć pod koniec tego okresu rozpowszechniły się bukany. Amonity występowały powszechnie w morzach wokół Antarktydy, a na kontynencie żyły także dinozaury; do tej pory opisane zostały cztery rodzaje dinozaurów pochodzące z Antarktydy (glacjalizaur i kriolofozaur z formacji Hanson, antarktopelta i Trinisaura)[56][57][58]. To właśnie w tej erze Gondwana zaczęła się rozpadać.

Rozpad Gondwany edytuj

Ochładzanie Antarktydy następowało stopniowo, w miarę jak dryf kontynentów zmieniał układ prądów oceanicznych, zastępując prądy płynące od równika ku biegunom, które wyrównywały temperatury globu, przez prądy równoleżnikowe, zachowujące różnice temperatur na różnych szerokościach geograficznych.

Afryka oddzieliła się od Antarktydy około 160 milionów lat temu, a następnie na początku kredy (125 mln. lat temu) odłączył się subkontynent indyjski. Pod koniec okresu kredowego, około 66 milionów lat temu, Antarktyda (połączona z Australią) miała jeszcze klimat tropikalny i subtropikalny, żyły na niej również torbacze. 40 milionów lat temu Australia z Nową Gwineą oddzieliła się od Antarktydy, równoleżnikowy prąd morski odizolował kontynenty i na Antarktydzie pojawiły się lodowce. Na przełomie eocenu i oligocenu, około 34 milionów lat temu, poziom CO2 opadł z kilku tysięcy ppm do wartości 760 ppm[59].

Około 23 mln. lat temu otworzyła się Cieśnina Drake’a pomiędzy Antarktydą i Ameryką Południową, w wyniku czego kontynent otoczył Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy. Miało to również wpływ na ochłodzenie, choć modele zmian klimatycznych wskazują, że spadek poziomu CO2 był ważniejszym czynnikiem[60]. Lód zaczął się rozprzestrzeniać, zastępując lasy, które pokrywały kontynent.

Neogen i czwartorzęd edytuj

Od około 15 milionów lat większą część kontynentu pokrywa lód[53]. Skamieniałe liście bukanów w formacji Meyer Desert w Górach Transantarktycznych ukazują, że dzięki okresowym ociepleniom zarośla notofagusowe utrzymywały się lokalnie jeszcze 3–4 miliony lat temu[61][62]. Potem nadeszły zlodowacenia plejstoceńskie, które zniszczyły życie roślinne na kontynencie[63].

Klimat edytuj

  Osobny artykuł: Klimat polarny.
 
Niebieski lód lodowcowy, pokrywający jezioro Fryxell w Górach Transantarktycznych, pochodzi ze słodkiej wody z topnienia lodowca Canada i innych mniejszych lodowców.
 
Blisko wybrzeża grudzień jest dość łagodny

Antarktyda jest najzimniejszym spośród kontynentów Ziemi. Jej surowy, unikalny klimat bywa określany terminem „klimat glacjalny”[47]. Antarktyda jest chłodniejsza niż Arktyka z trzech powodów. Po pierwsze, znaczna część kontynentu leży na wysokości ponad 3000 m nad poziomem morza, a temperatura w troposferze spada z wysokością. Po drugie, północną strefę polarną obejmuje Ocean Arktyczny: ocean oddaje ciepło przez pak lodowy, co zapobiega spadkowi temperatury do wartości spotykanych na kontynencie antarktycznym; w dodatku otwarte wody mają znacznie niższe albedo niż pokrywa lodowa, przez co pochłaniają ciepło. Po trzecie, w lipcu, gdy na Antarktydzie panuje zima, Ziemia jest w aphelium (czyli najdalej od Słońca), a w styczniu (antarktyczne lato) w peryhelium. Mimośród ziemskiej orbity jest jednak mały i efekt ten ma mniejszy wpływ niż dwa pierwsze[64].

Temperatura i wiatry edytuj

Najniższa zarejestrowana przez człowieka temperatura naturalnie występująca na Ziemi, -89,2 °C, została stwierdzona 21 lipca 1983 r. na radzieckiej (obecnie rosyjskiej) stacji polarnej Wostok[a][65][66]. Jeszcze niższe temperatury, sięgające -93,2 °C, są znane z obserwacji satelitarnych[67]. Najcieplejszym miesiącem jest styczeń z temperaturą minimalną -30 °C, natomiast najchłodniejszy jest sierpień, z temperaturami spadającymi do -70 °C. Na wybrzeżu temperatury są wyższe, przy północnych krańcach Półwyspu Antarktycznego mogą sięgać powyżej 0 °C. Najniższa średnia temperatura stycznia w miejscu stale zamieszkanym przez ludzi wynosi -33 °C (stacja Wostok)[68]. Najwyższą temperaturę na Antarktydzie zanotowano w 1974 roku w stacji nad jeziorem Vanda, osiągnęła +15 °C[66].

 
Powierzchnia kopuły lodowej Dome C w pobliżu stacji Concordia reprezentuje typowy krajobraz wnętrza kontynentu.

Antarktyda Wschodnia jest chłodniejsza od Zachodniej, ponieważ ma większą średnią wysokość. Fronty atmosferyczne rzadko przenikają w głąb kontynentu, pozostawiając jego wnętrze zimne i suche. Wewnątrz kontynentu, w pobliżu bieguna, znajduje się przez znaczną część roku ośrodek wysokiego ciśnienia. Niże przynoszące opady pojawiają się rzadko. Na przybrzeżnych morzach ośrodki niżowe tworzą tzw. bruzdę niskiego ciśnienia. Taki układ baryczny powoduje cyrkulację mas powietrza i bardzo silne wiatry wiejące od bieguna do wybrzeży. Prędkość wiatrów w pobliżu wybrzeży sięga 50-90 m/s (180-325 km/h). Wiatry silne (powyżej 15 m/s) wieją przez 200-340 dni w roku. Bruzdy niskiego ciśnienia powodują częste sztormy na przybrzeżnych morzach[47].

Opady i nasłonecznienie edytuj

Zachmurzenie we wnętrzu kontynentu Antarktydy jest mniejsze niż w Arktyce, przez 45-65% dni w roku niebo jest zachmurzone w mniej niż 50%. Wybrzeże jest znacznie bardziej zachmurzone niż wnętrze kontynentu. Opady występują prawie wyłącznie pod postacią stałą (śnieg lub grad), deszcze zdarzają się bardzo rzadko i tylko podczas lata na wybrzeżach[69]. Wnętrze Antarktydy jest lodową pustynią z niewielką ilością opadów, średnio poniżej 100 mm rocznie[51]; w pobliżu wybrzeży opady są większe, osiągając typowo 200 mm w skali roku[70]. Na stacji polarnej Amundsen-Scott na biegunie południowym spadają zaledwie 2 milimetry śniegu na rok; pod koniec lat 90. XX wieku na wybrzeżach zarejestrowano rekordowe opady sięgające >800 mm w skali roku[66].

W lecie, w pogodne dni, na biegunie południowym do powierzchni ziemi dociera więcej promieniowania słonecznego niż na równiku, bo Słońce świeci 24 godziny dziennie[1]. Największe nasłonecznienie występuje w strefie 70-80°S[71]. Niemniej bilans promieniowania cieplnego jest generalnie ujemny, na biegunie południowym ma średnią roczną wartość -377 MJ/m², a wartości dodatnie osiąga tylko w oazach antarktycznych (np. 1574 MJ/m² rocznie w stacji Oazis)[68]. Oparzenie słoneczne jest częstym problemem zdrowotnym, jako że powierzchnia śniegu odbija prawie całe padająca promieniowanie ultrafioletowe. W tak wysokich szerokościach geograficznych występują długie okresy stałej ciemności lub stałego oświetlenia, tworzące warunki nieznane ludziom żyjącym w większej części świata[72].

Zjawiska atmosferyczne edytuj

Zorza polarna (Aurora australis) to blask obserwowany na nocnym niebie wokół południowego bieguna magnetycznego, wywołany przez plazmę wiatru słonecznego, która uderza w ziemską magnetosferę. Innym wyjątkowym zjawiskiem polarnym jest tzw. pył diamentowy, przyziemna chmura złożona z maleńkich kryształków lodu. Zwykle pojawia się przy bezchmurnym niebie. Często towarzyszą mu zjawiska optyczne w atmosferze, takie jak słońca poboczne, jasne plamki na niebie po dwóch stronach rzeczywistego Słońca[72].

Populacja edytuj

  Zobacz też: Stacje polarne w Antarktyce.
 
Cerkiew Trójcy Świętej na Wyspie Króla Jerzego nocą, w 2005

Około 30 państw utrzymuje stacje badawcze na kontynencie, sezonowe lub stale obsadzone przez personel (w tym gronie znajduje się Polska). Liczba osób prowadzących lub wspierających badania naukowe i inne prace na kontynencie i pobliskich wyspach waha się od około 1100 zimą do około 4400 latem[1], co daje Antarktyce gęstość zaludnienia między 0,00008 a 0,00031 mieszkańca na kilometr kwadratowy. Wiele stacji pracuje przez cały rok, personel zimowy zwykle przybywa z krajów pochodzenia na jeden rok. Prawosławna Cerkiew Trójcy Świętej na Wyspie Króla Jerzego, otwarta w 2004 roku w rosyjskiej bazie Bellingshausen również jest czynna przez cały rok; posługuje w niej jeden lub dwóch kapłanów, zmieniających się rotacyjnie co roku[73][74].

Pierwszymi mieszkańcami Antarktyki, rozumianej jako obszar na południe od strefy konwergencji antarktycznej, byli brytyjscy i amerykańscy łowcy fok, którzy od 1786 spędzali rok lub więcej na Georgii Południowej. W epoce wielorybnictwa, która trwała do 1966 roku, liczba ludności tej wyspy wahała się od około 200 zimą do ponad 1000 latem (w kilku latach ponad 2000). Większość wielorybników była Norwegami, choć z czasem przybywało Brytyjczyków. Powstały osiedla wielorybnicze: Grytviken, Leith Harbour, King Edward Point, Stromness, Husvik, Prince Olav Harbour, Ocean Harbour i Godthul. Kierownicy i inni wyżsi oficerowie stacji wielorybniczych często mieszkali w nich razem z rodzinami. Wśród nich był założyciel Grytviken, kapitan Carl Anton Larsen, norweski wielorybnik i podróżnik, który wraz ze swoją rodziną przyjął obywatelstwo brytyjskie w 1910 roku.


Pierwszym dzieckiem urodzonym w południowym regionie polarnym była Norweżka Solveig Gunbjørg Jacobsen, urodzona w Grytviken 8 października 1913, a jej narodziny zostały odnotowane przez rezydenta Brytyjskiego Magistratu Georgia Południowa. Była córką Fridthjofa Jacobsena, asystenta kierownika stacji wielorybniczej i Klary Olette Jacobsen. Jacobsen przybył na wyspę w 1904 roku i w latach 1914-21 był kierownikiem stacji Grytviken; dwoje jego dzieci urodziło się na wyspie[75].

Pierwszą osobą, która urodziła się na południe od 60 równoleżnika południowego (granica Antarktyki zgodnie z traktatem antarktycznym)[76], na kontynencie antarktycznym, był Emilio Marcos Palma. Przyszedł na świat w 1978 roku w argentyńskiej bazie Esperanza, na czubku Półwyspu Antarktycznego[77][78]; jego rodzice zostali wysłani tam wraz z siedmioma innymi rodzinami przez rząd Argentyny, aby ustalić, czy możliwe jest zasiedlenie kontynentu przez osoby cywilne, dla wzmocnienia argentyńskich roszczeń terytorialnych. W 1984 roku w stacji Presidente Eduardo Frei urodził się Chilijczyk Juan Pablo Camacho. W niektórych stacjach żyją rodziny z dziećmi uczęszczającymi do zorganizowanych tam szkół[79]. Do 2009 roku w Antarktyce (na południe od 60° S) urodziło się jedenaścioro dzieci: ośmioro w stacji Esperanza[80] i troje w stacji Frei[81].

Bioróżnorodność edytuj

  Zobacz też: Organizmy antarktyczne.
 
Pingwiny cesarskie nad Morzem Rossa

Zwierzęta edytuj

  Zobacz też: Antarktis.

Niewiele lądowych kręgowców żyje w Antarktyce, są to nieliczne lądowe ptaki na wyspach subantarktycznych (jak świergotek antarktyczny) i zwierzęta sprowadzone przez ludzi[82]. Liczne są natomiast bezkręgowce, jak roztocze Alaskozetes antarcticus, wszy, nicienie, niesporczaki, wrotki, kryl i skoczogonki. Największym wyłącznie lądowym zwierzęciem żyjącym na Antarktydzie jest nielotna muchówka Belgica antarctica, osiągająca do 6 mm długości[83]. Petrel śnieżny jest jednym z trzech ptaków, które gnieżdżą się wyłącznie w Antarktyce[84].

W morzach wokół Antarktydy żyją m.in. walenie takie jak płetwal błękitny i orka, głowonogi takie jak kałamarnica kolosalna, płetwonogie i pingwiny. Pingwin cesarski jako jedyny rozmnaża się zimą na Antarktydzie, a pingwin Adeli składa jaja dalej na południe, niż jakikolwiek inny pingwin. W Antarktyce gnieździ się także pingwin złotoczuby, z charakterystycznymi piórami nad oczami, podobny do cesarskiego pingwin królewski, pingwin antarktyczny i pingwin białobrewy.

Uchatka antarktyczna była częstym celem polowań amerykańskich i brytyjskich łowców fok w XVIII i XIX wieku. Pospolita foka Weddella została nazwana na cześć Sir Jamesa Weddella, łowcy fok i dowódcy brytyjskich wypraw w rejon Morza Weddella. Polowania na fiszbinowce sprawiły, że jeszcze przed II wojną światową ich liczba spadła do 1/6 – 1/10 pierwotnej[85]. Kryl antarktyczny, który gromadzi się w dużych ławicach, jest fundamentem ekosystemu Oceanu Południowego i ważnym źródłem pożywienia wielorybów, uchatek, fok, kałamarnic, ryb z podrzędu nototeniowców, pingwinów, albatrosów i wielu innych ptaków[86].

W 2010 roku ukazał się spis gatunków żyjących w morzach Antarktyki, przygotowany przez około 500 badaczy podczas Międzynarodowego Roku Polarnego. Badania te były częścią globalnej kampanii Census of Marine Life (CoML) i ujawniły kilka znaczących wyników. Ponad 235 gatunków organizmów morskich żyje w obu regionach polarnych, które dzieli 12 000 km. Duże zwierzęta, takie jak niektóre walenie i ptaki, odbywają rocznie podróże w obie strony. Bardziej zaskakujące było występowanie w obu obszarach mórz polarnych małych formy życia, takich jak strzykwy i wolno pływające ślimaki morskie. W ich rozprzestrzenieniu mogły pomóc różne czynniki - temperatura na dnie oceanu w rejonie biegunów i równika różni się o nie więcej niż 5 °C, a cyrkulacja termohalinowa może transportować jaja i larwy tych organizmów[87].

Grzyby edytuj

 
Antarktyczny porost na skale

Na Antarktydzie rozpoznano około 1150 gatunków grzybów, z których około 400 tworzy porosty[88][89]. Ze względu na ekstremalne warunki życia, część z nich to kryptoendolity; organizmy te przyczyniły się do kształtowania formacji skalnych w McMurdo Dry Valleys i na sąsiadujących grzbietach skalnych. Ich przystosowania do środowiska obejmują: prostą budowę ciała, słabo zróżnicowane struktury, metabolizm i enzymy funkcjonujące w bardzo niskich temperaturach, oraz skrócone cykle życiowe. Komórki grzybów, grubościenne i zawierające dużo melaniny, chronią je przed promieniowaniem UV. Cechy te występują u różnych, nawet daleko spokrewnionych grup grzybów, a także u glonów i sinic, co sugeruje, że są to niezależne adaptacje do warunków panujących na Antarktydzie. Antarktyczne grzyby, takie jak Cryomyces minteri, dzięki tym adaptacjom są w stanie przetrwać także w warunkach odpowiadających powierzchni Marsa, co daje podstawy do spekulacji, jak mogło wyglądać (o ile kiedykolwiek istniało) życie na Marsie[90]. Niektóre z antarktycznych grzybów są endemitami; należą o nich gatunki żyjące na guanie, które rozwinęły się w warunkach wymagających przystosowania zarówno do ekstremalnego zimna podczas wzrostu, jak też do przetrwania drogi przez jelita zwierząt stałocieplnych[91].

Rośliny edytuj

  Zobacz też: Państwo antarktyczne.

Współczesny klimat Antarktydy uniemożliwia bujną wegetację. Wzrost roślin utrudnia połączenie niskich temperatur, słabej gleby, niedoboru wilgoci i światła słonecznego. W rezultacie flora jest mało zróżnicowana i występuje tylko na ograniczonych obszarach. W dużej mierze składa się z mszaków. Istnieje około 100 gatunków mchów i 25 gatunków wątrobowców, ale tylko dwa rodzime gatunki roślin naczyniowych, z których oba rosną na Półwyspie Antarktycznym: śmiałek antarktyczny (Deschampsia antarctica) i kolobant antarktyczny (Colobanthus quitensis)[88][92]. Trzecim gatunkiem, który zadomowił się w Antarktyce, jest zawleczona przez człowieka wiechlina roczna (Poa annua)[93]. Na obszarach morskich występuje fitoplankton i makrofity będące pokarmem dla zooplanktonu. Produkcja fitoplanktonu jest szacowana na ok. 610 mln ton rocznie[94].

Inne organizmy edytuj

 
Czerwony wypływ spod Lodowca Taylora, tzw. Blood Falls

W Antarktyce żyje siedemset gatunków glonów, w większości należą one do fitoplanktonu. Tworzą one również zjawiska takie jak czerwony śnieg; barwne glony i okrzemki są szczególnie częste latem w pobliżu wybrzeży[92]. Żywe bakterie były znajdowane nawet pod ośmiusetmetrowej grubości pokrywą lodu, w podlodowcowym jeziorze[95].

Ochrona przyrody edytuj

 
Składowanie odpadów (nawet starych pojazdów), jak na zdjęciu koło stacji Bellingshausen w 1992, jest zakazane od wejścia w życie Protokołu o ochronie środowiska naturalnego w 1998.

Protokół o ochronie środowiska naturalnego do traktatu antarktycznego (znany również jako protokół madrycki lub protokół środowiskowy) wszedł w życie w 1998 roku. Jest to główny dokument dotyczący ochrony przyrody i zarządzania bioróżnorodnością na Antarktydzie. Komitet Ochrony Środowiska doradza zgromadzeniom konsultacyjnym sygnatariuszy traktatu. Możliwość niezamierzonego sprowadzenia obcych gatunków jest uznawana za poważne zagrożenie dla środowiska Antarktyki[96].

W 1978 w Stanach Zjednoczonych uchwalono ustawę o ochronie Antarktydy, która przyniosła kilka ograniczeń w amerykańskiej działalności na Antarktydzie. Ustawa przewiduje kary za wprowadzenie obcych roślin i zwierząt, jak również za polowanie na gatunki rodzime. Przełowienie kryla, który odgrywa kluczową rolę w ekosystemie Antarktyki, skłoniło władze do wydania rozporządzenia w sprawie połowów. Konwencja o ochronie żywych zasobów morskich Antarktyki (ang. Convention for the Conservation of Antarctic Marine Living Resources, CCAMLR), która weszła w życie w 1980 roku, wymaga, aby regulacje dotyczące wszystkich łowisk Oceanu Południowego brały pod uwagę potencjalne skutki dla całego ekosystemu Antarktyki[1]. Pomimo tych nowych aktów poważnym problemem pozostawały nieuregulowane i nielegalne połowy ryb, w szczególności antara patagońskiego. Według ocen, nielegalne połowy antara w latach 2000. wzrosły nawet do 32 000 ton; problem ten w dużej mierze został rozwiązany dzięki zwiększonym kontrolom, spadając do poziomu ocenianego na ~1300 ton w 2010[97][98].

Polityka edytuj

 
Symbol traktatu antarktycznego obowiązujący od 2002
 
Stacje polarne 29 państw, działające na Antarktydzie w 2009 roku

Antarktyda nie należy do żadnego państwa i nie ma rządu, chociaż niektóre kraje roszczą sobie prawa do fragmentów jej terytorium. Kilka z tych krajów uznaje wzajemnie swoje prawa[99], ale żadne z nich nie jest powszechnie uznawane[1].

W 1959 roku uchwalono traktat antarktyczny i nie są zgłaszane nowe roszczenia co do terytoriów w Antarktyce. Traktat i inne powiązane umowy reguluje status obszarów na południe od równoleżnika 60° S, zarówno lądu, jak i lodowców szelfowych[76]. Traktat został podpisany przez dwanaście państw, w gronie tym były Argentyna, Australia, Chile, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Radziecki; Polska dołączyła do niego już w 1961 roku[100]. Traktat zapewnił wolność badań naukowych i ochronę środowiska, a zakazał działalność wojskową na Antarktydzie. Było to pierwsze porozumienie dotyczące kontroli zbrojeń podczas zimnej wojny.

W latach 80. strony układu rozpoczęły negocjacje w sprawie konwencji regulującej eksploatację złóż na Antarktydzie[101]. W tym czasie międzynarodowe organizacje pozarządowe[102] rozpoczęły kampanię w celu zapobieżenia rozwojowi wydobycia minerałów w regionie. Przewodnią rolę odgrywał w tym Greenpeace, który założył własną placówkę w Antarktyce, World Park Base, w rejonie Morza Rossa[103] i prowadził coroczne wyprawy w celu monitorowania skutków ludzkiej działalności w tej części świata[104]. W 1988 uchwalono Konwencję o regulacji zasobów mineralnych Antarktyki (ang. Convention on the Regulation of Antarctic Mineral Resources, CRAMRA)[105]. Jednak w następnym roku Australia i Francja odmówiły ratyfikowania tej konwencji, blokując jej wejście w życie. Państwa te zaproponowały w zamian wynegocjowanie kompleksowego porozumienia co do ochrony środowiska Antarktyki. Wskutek tych zabiegów powstał Protokół w sprawie ochrony środowiska naturalnego do traktatu antarktycznego („protokół madrycki”) , który wszedł w życie 14 stycznia 1998 roku[106][107]. Protokół madrycki zakazuje wszelkiej działalności wydobywczej na Antarktydzie, określając Antarktydę jako „rezerwat przyrody poświęcony pokojowi i nauce”.

 
HMS Endurance, statek patrolowy Royal Navy w Antarktyce

Traktat antarktyczny zakazuje wszelkiej działalności wojskowej w Antarktyce, w tym tworzenia baz wojskowych i fortyfikacji, manewrów wojskowych i testowania broni. Obecność wojskowych lub sprzętu jest dozwolona tylko jako wsparcie logistyczne badań naukowych lub innych celach pokojowych[108]. Jedyne udokumentowane manewry lądowe przeprowadziły siły zbrojne Argentyny: operacja pod nazwą Operación 90 polegała na dotarciu grupy dziesięciu żołnierzy do bieguna południowego[109].

 
Medal za służbę w Antarktyce

Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych przyznają medal za służbę w Antarktyce (ang. Antarctica Service Medal) żołnierzom lub cywilom, którzy pracują na Antarktydzie. Osobom, które spędziły w Antarktyce przez dwa sześciomiesięczne sezony przysługuje okucie ze słowami Wintered Over („przezimował”)[110].

Wizyty rządzących głów państw edytuj

10 lutego 2015 król Norwegii Harald V jako pierwszy sprawujący władzę monarcha odwiedził Antarktykę, lądując na Ziemi Królowej Maud, do której Norwegia rości sobie prawa, zyskując sobie przydomek „króla Antarktydy” (norw. kongen av Antarktis)[111].

Roszczenia terytorialne edytuj

  Osobny artykuł: Roszczenia terytorialne na Antarktydzie.
Data Państwo Terytorium Granice sektora Mapa
1908   Wielka Brytania   Brytyjskie Terytorium Antarktyczne 20°W do 80°W  
1923   Nowa Zelandia   Dependencja Rossa 150°W do 160°E  
1924   Francja   Francuskie Terytoria Południowe i Antarktyczne (Ziemia Adeli) 142°2’E do 136°11’E  
1929   Norwegia Wyspa Piotra I 68°50′S 90°35′W/-68,833333 -90,583333  
1933   Australia   Australijskie Terytorium Antarktyczne 160°E do 142°2’E oraz
136°11’E do 44°38’E 		 
1939   Norwegia   Ziemia Królowej Maud 44°38’E do 20°W  
1940   Chile   Magallanes (Chilijskie Terytorium Antarktyczne) 53°W do 90°W  
1943   Argentyna   Ziemia Ognista (Antarktyda Argentyńska) 25°W do 74°W  
– Brak Obszar bez roszczeń
(Ziemia Marii Byrd) 		90°W do 150°W
(oprócz Wyspy Piotra I) 		 

Argentyńskie, brytyjskie i chilijskie roszczenia pokrywają się, co powodowało spory. 18 grudnia 2012 roku brytyjskie Foreign and Commonwealth Office nazwało wcześniej nienazwany obszar Ziemią Królowej Elżbiety dla uczczenia diamentowego jubileuszu królowej Elżbiety II[112]. 22 grudnia ambasador Wielkiej Brytanii w Argentynie, John Freeman, został wezwany do złożenia wyjaśnień i otrzymał notę protestacyjną[113]. Relacje argentyńsko-brytyjskie wcześniej zaognił spór związany z planami referendum na Falklandach w 2013 roku i 30. rocznica wojny o Falklandy.

Obszary pokazane jako roszczenia Australii i Nowej Zelandii wcześniej były obszarami roszczeń brytyjskich; zostały one przekazane tym krajom po uzyskaniu niezależności. Australia obecnie zgłasza pretensje do największego obszaru. Australijskie, brytyjskie, francuskie, norweskie i nowozelandzkie roszczenia są wzajemnie uznawane[99].

Inne kraje – sygnatariusze traktatu antarktycznego mają interesy terytorialne na Antarktydzie, ale postanowienia traktatu nie pozwalają na wysuwanie nowych roszczeń[114][115].

  •   Brazylia wskazała „brazylijski obszar zainteresowań”, który formalnie nie ma charakteru roszczenia[116].
  •   Peru formalnie zastrzegło sobie prawo do zgłoszenia roszczeń[114][115].
  •   Rosja „odziedziczyła” po ZSRR prawo do zgłoszenia roszczeń, w ramach traktatu[1].
  •   Południowa Afryka formalnie zastrzegła sobie prawo do zgłoszenia roszczeń[114][115].
  •   Stany Zjednoczone zastrzegły sobie prawo do zgłoszenia roszczeń, w ramach traktatu[1].

Historycznie także Trzecia Rzesza rościła sobie prawa do terytorium na Antarktydzie, określanego jako Nowa Szwabia (niem. Neuschwabenland)[117].

Gospodarka edytuj

Za wyjątkiem połowów w wodach przybrzeżnych i uprawianej na małą skalę turystyki, działalność gospodarcza na Antarktydzie obecnie nie ma miejsca.

Choć na Antarktydzie zostały odkryte węgle kopalne, węglowodory, rudy żelaza, platyna, miedź, chrom, nikiel, złoto i inne minerały, nie występują one w wystarczających ilościach, aby je wykorzystać. Protokół o ochronie środowiska naturalnego do traktatu antarktycznego z 1991 również ogranicza możliwe konflikty o zasoby naturalne. W 1998 roku osiągnięto kompromis w sprawie zakazu wydobycia na czas nieokreślony, z możliwością rewizji w 2048. Podstawową działalnością gospodarczą jest rybołówstwo, w latach 2000-01 złowiono 112 934 tony ryb.

Prowadzona na małą skalę „turystyka ekspedycyjna” istnieje od 1957 roku i jest obecnie przedmiotem postanowień traktatu antarktycznego i Protokołu o ochronie środowiska, ale efektywnie reguluje ją Międzynarodowe stowarzyszenie antarktycznych operatorów turystycznych (ang. International Association of Antarctica Tour Operators, IAATO), którego członkowie obsługują 95% turystów. Turystów przywożą przeważnie małe lub średnie statki, pływające w łatwo dostępne, malownicze miejsca. W lecie 2013-14 IAATO obsłużyło łącznie 37 405 turystów odwiedzających Antarktykę[118].

Ruch turystyczny wywołał pewne obawy, w związku z możliwymi negatywnymi skutkami dla środowiska i ekosystemu. Niektórzy ekolodzy i naukowcy wzywali do wprowadzenia bardziej restrykcyjnych przepisów dla statków i ograniczenia liczby turystów[119]. W efekcie Komisja ochrony środowiska wspólnie z IAATO, ustaliła wytyczne co do zachowania i ilości turystów w miejscach lądowania, a także wyznaczyła strefy zamknięte w niektórych częściej odwiedzanych miejscach. Z Australii i Nowej Zelandii organizowano loty turystyczne nad Antarktydą, aż do katastrofy lotu Air New Zealand 901 na Mount Erebus w 1979 roku, w której zginęło 257 pasażerów. W połowie lat 1990. Qantas wznowił komercyjne przeloty nad Antarktydą z Australii.

Rybacy łowiący w Antarktyce od 1 lipca 1998 do 30 czerwca 1999 oficjalnie poinformowali o złowieniu 119 898 ton ryb. Nieuregulowane połowy przyniosły od pięciu do sześciu razy więcej zysku, a oskarżenia o nielegalne połowy w wodach Antarktyki w 1998 doprowadziły do ​​zajęcia (przez okręty Francji i Australii) co najmniej ośmiu statków rybackich.

Do całego kontynentu, niezależnie od jurysdykcji, przypisany jest kod ISO 3166-1 alfa-2 „AQ”. Różne placówki wykorzystują różnorodne telefoniczne kody krajów i waluty[120], zależnie od państwa zarządzającego. „Dolar Antarktyki” jest sprzedawany w USA i Kanadzie jako pamiątka; nie jest on prawnym środkiem płatniczym.

Badania edytuj

  Zobacz też: Stacje polarne w Antarktyce.
 
Księżyc w pełni i 25-sekundowa ekspozycja zapewniły dostatecznie dużo światła, aby wykonać zdjęcie stacji Amundsen-Scott podczas nocy polarnej. Stacja jest widoczna po lewej, w centrum znajduje się budynek zasilania, a po prawej garaż mechaników. Zielony blask w tle to zorza polarna.

Każdego roku naukowcy z 29 różnych krajów prowadzą na Antarktydzie badania niewykonalne w innych częściach świata. Latem około 4400 naukowców pracuje w stacjach badawczych; liczba ta spada do 1100 w zimie[1]. Amerykańska stacja McMurdo jest największą stacją badawczą na Antarktydzie, zdolną przyjąć ponad 1000 osób: naukowców, personel techniczny, a także turystów[121]. Pierwsza polska stacja polarna, Stacja im. A.B. Dobrowolskiego w Oazie Bungera, została przekazana przez Związek Radziecki w 1959 roku, jednak jej utrzymanie okazało się zbyt kosztowne i trudne logistycznie; obecnie nie funkcjonuje. Polska Stacja Antarktyczna im. Henryka Arctowskiego na Wyspie Króla Jerzego została założona w 1977 roku i działa do dziś[122].

Obszary badań naukowców to biologia, geologia, oceanografia, geofizyka, astronomia, glacjologia i meteorologia. Geolodzy zajmują się m.in. tematyką dryfu kontynentów, w szczególności rozpadu superkontynentu Gondwany i meteorytyką. Glacjologów zajmuje historia i zmienność sezonowa lodu morskiego, opadów śniegu i pokrywy lodowej. Biolodzy, oprócz obserwacji przyrody, zajmują się badaniem mechanizmów adaptacji organizmów do trudnych warunków środowiska i wpływa obecności ludzi na lokalną przyrodę. W dziedzinie medycyny w Antarktyce dokonano odkryć dotyczących rozprzestrzeniania się wirusów i reakcji organizmu na działanie skrajnych temperatur. Astrofizycy na stacji Amundsen-Scott obserwują sklepienie niebieskie i mikrofalowe promieniowanie tła. Wiele obserwacji astronomicznych można wykonać lepiej z wnętrza Antarktydy, niż z większości innych miejsc na powierzchni Ziemi. Wynika to z dużej wysokości nad poziomem morza, co wiąże się z cieńszą warstwą atmosfery, niskich temperatur, przez co zawartość pary wodnej w atmosferze jest niewielka i zmniejszają się fluktuacje termiczne, oraz braku zanieczyszczenia światłem; w efekcie możliwe jest uzyskiwanie bardzo wyraźnych obrazów kosmosu. Największe obserwatorium neutrin na świecie, IceCube Neutrino Observatory, powstało 2 km pod stacją Amundsen-Scott na biegunie południowym i wykorzystuje kilometr sześcienny antarktycznego lodu jako osłonę i ośrodek detektora[123].

Od lat 70. XX wieku warstwa ozonowa w atmosferze ponad Antarktydą jest istotnym tematem badań. W 1985 trzech brytyjskich uczonych, analizując dane zebrane na stacji Halley, odkryło dziurę ozonową. Później stwierdzono, że niszczeniu ozonu winne są przede wszystkim freony emitowane przez ludzką działalność.. We wrześniu 2006 satelity NASA stwierdziły, że dziura ozonowa nad Antarktydą osiągnęła powierzchnię 27,5 milionów km2, większą niż kiedykolwiek wcześniej zmierzono[124]. Od uchwalenia Konwencji Wiedeńskiej w sprawie ochrony warstwy ozonowej i Protokołu Montrealskiego pod koniec lat 80. używanie freonów jest zakazane i przewiduje się, że do 2040 roku dziura ozonowa przestanie osiągać rozmiary powyżej 20 mln. km²[125].

W 2007 roku założone zostało centrum Polar Geospatial Center. Wykorzystując metody teledetekcyjne, centrum to sporządza szczegółowe mapy na użytek amerykańskich zespołów badawczych finansowanych ze środków federalnych. Obecnie Polar Geospatial Center może sporządzać mapy całej Antarktydy o rozdzielczości 50 cm/piksel, co 45 dni[126].

6 września 2007 roku, Międzynarodowa Fundacja Polarna działająca w Belgii zaprezentowała stację Princesse-Élisabeth, pierwszą stację będącą budynkiem pasywnym, przeznaczoną do badania zmian klimatycznych. Kosztująca 16,3 miliona dolarów stacja z prefabrykatów została wysłana na Antarktydę w końcu 2008 roku, w ramach Międzynarodowego Roku Polarnego. Lider zespołu projektowego stacji Johan Berte kieruje w niej badaniami w zakresie klimatologii, mikrobiologii i glacjologii[127].

W styczniu 2008 roku naukowcy z British Antarctic Survey (BAS), pod kierownictwem Hugh Corra i Davida Vaughana, odkryli, że 2200 lat temu pod pokrywą lodową Antarktydy wybuchł wulkan, pozostawiając w lodzie warstwę pyłu wulkanicznego, widoczną przy obserwacjach radarowych z powietrza. Była to największa erupcja wulkaniczna na kontynencie w ciągu ostatnich 10 000 lat. Rozmieszczenie pyłu wskazuje, że erupcja miała miejsce w Górach Hudsona, blisko lodowca Pine Island; jeżeli wulkanizm wciąż ogrzewa tamten obszar, to może przyczyniać się do obserwowanego wzrostu tempa ruchu lodowca[128].

Meteoryty edytuj

 
Meteoryt marsjański o oznaczeniu ALH 84001, znaleziony na Antarktydzie

Meteoryty z Antarktydy pozwalają badać pierwotną materię, powstałą na początku istnienia Układu Słonecznego. Uważa się, że większość z nich pochodzi z planetoid, ale niektóre z nich mogą pochodzić z większych planet. Pierwszy meteoryt na tym kontynencie został znaleziony w 1912 roku i nazwany Adélie Land. W 1969 roku japońska ekspedycja odkryła dziewięć meteorytów. Większość z nich spadła na obszar lądolodu w ciągu ostatnich milionów lat. Ruch pokrywy lodowej przemieszcza spadłe meteoryty do miejsc stanowiących przeszkody w ruchu lodu, takich jak łańcuchy górskie, a erozja wiatrowa odsłania je po wiekach spędzonych pod nagromadzonym śniegiem. Antarktyczne meteoryty są lepiej zachowane niż te znajdowane w bardziej umiarkowanym klimacie[129].

Duży zbiór meteorytów z Antarktydy pozwala lepiej zrozumieć liczebność różnych typów meteorytów w Układzie Słonecznym i ich związki z planetoidami i planetami. Wśród nich znajdują się nowe typy meteorytów i meteoryty rzadko spotykane, takie jak skały wybite z Księżyca i Marsa przez uderzenia. Jeden z marsjańskich meteorytów, Allan Hills 84001, spowodował ożywienie debaty o możliwości życia na Marsie, poprzez konkrecje mineralne zinterpretowane jako możliwe mikroskamieniałości. Meteoryty w przestrzeni kosmicznej są poddane działaniu promieni kosmicznych, na podstawie badań laboratoryjnych można określić, jaki czas upłynął od upadku meteorytu. Pomiar taki może być także przydatny w badaniach pokrywy lodowej Antarktyki[129]. W styczniu 2013 roku na polu lodowym Nansena belgijska ekspedycja SAMBA znalazła meteoryt o masie 18 kg[130].

Na Antarktydzie nie potwierdzono jak dotąd obecności kraterów uderzeniowych. Jednakże w 2006 roku zespół naukowców z Ohio State University na podstawie pomiaru sond GRACE wskazał możliwość istnienia krateru na Ziemi Wilkesa o średnicy ok. 480 km, którego powstanie mogło mieć związek z wymieraniem permskim około 250 milionów lat temu[131]. W styczniu 2015 roku pojawiły się doniesienia o odkryciu na Lodowcu Szelfowym Króla Baudouina okrągłej struktury o średnicy 2 km, która może być kraterem wybitym w lodzie. Powiązano to zdarzenie z upadkiem meteorytu z 2004 roku, jednak zdjęcia satelitarne sprzed 25 lat także zdają się ukazywać tę strukturę[132].

Badania rakietowe edytuj

Od 1962 roku z Antarktydy wysyłane były rakiety sondażowe, przeznaczone do badań górnej atmosfery i jonosfery. Rakiety wystrzeliwano z następujących stacji[133]:

Masa pokrywy lodowej i wzrost poziomu morza edytuj

  Zobacz też: Ruchy eustatyczne.
Ruch lodowców Antarktydy

Ze względu na położenie wokół bieguna południowego, Antarktyda otrzymuje stosunkowo niewiele promieniowania słonecznego, gdyż promienie słoneczne padają na nią zawsze pod niskim kątem. Kontynent jest bardzo zimny, a woda występuje najczęściej w stanie stałym. Opady są niskie (większość kontynentu jest pustynią) i prawie zawsze mają postać śniegu, który gromadzi się i przekształca w lód, który pokrywa większość Antarktydy. Część tej pokrywy lodowej tworzą ruchome lodowce znane jako strumienie lodowe, które spływają w kierunku krawędzi kontynentu. Przy brzegach kontynentu występują liczne lodowce szelfowe. Tworzą je pływające części lodowców spływających z kontynentu. Dalej od brzegów, temperatury są również na tyle niskie, że przez większą część roku występuje pak lodowy. Zrozumienie dynamiki lodu w Antarktyce jest bardzo ważne dla oceny jego potencjalnego wpływu na poziom morza.

Zasięg lodu morskiego powiększa się co roku w zimie, większość tego lodu topi się w lecie. Tworzy się on z wody morskiej i pływa w tej samej wodzie, a zatem nie przyczynia się do wzrostu poziomu morza. Zasięg lodu morskiego wokół Antarktydy pozostaje zbliżony w ciągu ostatnich dziesięcioleci, choć niejasne jest, czy grubość tej warstwy nie maleje[134][135].

Topnienie lodowców szelfowych (które powstały z opadów na lądzie) samo w sobie nie przyczynia się znacznie do wzrostu poziomu morza: lodowiec szelfowy unosząc się na wodzie wypiera ją – topnienie tylko przemieszcza środek masy wody. To odpływ lodu z powierzchni lądu, który tworzy lodowce szelfowe, powoduje wzrost poziomu morza. Efekt ten jest częściowo kompensowany przez śnieg spadający z powrotem na kontynent. W ostatnich dziesięcioleciach kilka dużych lodowców szelfowych u wybrzeży Antarktydy uległo rozpadowi, zwłaszcza wzdłuż Półwyspu Antarktycznego. Pojawiły się obawy, że rozpad tych barier przyczyni się do zwiększenia odpływu lodu z lądolodu pokrywającego kontynent[136].

Lądolód antarktyczny zawiera około 70% światowych zasobów słodkiej wody[36], jest on ok. 8 razy większy niż drugi co do wielkości lądolód grenlandzki. Opady zwiększają ilość zgromadzonej wody, natomiast odpływ lodowców do morza powoduje zmniejszenie tych zasobów. Sumaryczna zmiana netto w okresie 1992–2003 była oceniana jako nieznacznie dodatnia, na poziomie około 33 Gt/rok, ze znacznym zróżnicowaniem regionalnym. Zachodnia Antarktyda już ma obecnie ujemny bilans masy, co z czasem zwiększy światowy poziom mórz[137]. Przegląd badań naukowych od 1992 do 2006 roku sugeruje, że roczna strata netto wynosi około 50 gigaton lodu (odpowiada to około 0,14 mm wzrostu poziomu morza)[138]. Znaczne przyspieszenie ruchu lodowców spływających do Morza Amundsena w 2006 roku mogło ponad dwukrotnie zwiększyć tę wartość[139].

Antarktyda Wschodnia to region znacznie chłodniejszy, którego podłoże skalne znajduje się nad poziomem morza; obejmuje większą część kontynentu. Akumulacja śniegu, który przekształca się w lód jest mała, ale całkowity bilans masy pokrywy lodowej Antarktydy Wschodniej jest uważany za nieznacznie dodatni (więcej lodu akumuluje się, niż odpływa) lub zerowy[138][139][140]. Jednakże w niektórych regionach odpływ lodu mógł ulec zwiększeniu[139][141].

Obserwacje europejskiego satelity CryoSat-2 ujawniły, że od 2009 roku stabilne dotąd lodowce w południowej części Półwyspu Antarktycznego zaczęły topnieć, tracąc około 60 km3 lodu rocznie[142].

Skutki ocieplenia klimatu edytuj

 
Trend ocieplenia w latach 1957-2006
 

W niektórych częściach Antarktydy obserwowane jest wyraźne ocieplenie; szczególnie silne stwierdzono na Półwyspie Antarktycznym. Eric Steig jako pierwszy w 2009 wykazał, że średnia temperatura powierzchni kontynentu Antarktydy nieznacznie rośnie, w tempie >0,05 °C na dekadę od 1957 do 2006 roku. Badania te również wskazały, że Antarktyda Zachodnia w ciągu ostatnich 50 lat ocieplała się w tempie wyższym niż 0,1 °C na dekadę, a efekt ten jest najsilniejszy zimą i wiosną. Jest to częściowo zrównoważone przez jesienne ochłodzenie Antarktydy Wschodniej[143]. Istnieją dowody na to, że wpływ na ogrzewanie Antarktydy ma antropogeniczna emisja dwutlenku węgla[144], choć nie jest to bezsprzecznie wykazane[145]. Ocieplenie powierzchni Antarktydy Zachodniej, choć duże, nie doprowadziło do znacznego topnienia powierzchni lądolodu i nie ma bezpośredniego związku z wzrostem poziomu morza. Wzrost tempa ruchu strumieni lodowcowych w tej części kontynentu ma natomiast zwiększony napływ ciepłej wody z głębin oceanu, tuż przy krawędzi szelfu kontynentalnego[146][147]. Z kolei w regionie Półwyspu Antarktycznego ocieplenie atmosfery ma prawdopodobnie istotny wpływ na topnienie pokrywy lodowej[148].

W 2002 rozpadł się lodowiec szelfowy Larsen-B u wybrzeża Półwyspu Antarktycznego[149]. 28 lutego i 8 marca 2008 odłamało się około 570 km2 lodu z Lodowca Szelfowego Wilkinsa przylegającego do Wyspy Aleksandra w południowo-zachodniej części półwyspu, wystawiając pozostałe 15 000 km2 na ryzyko. Pokrywę lodową podtrzymywały pasma lodu szerokości około 6 km[150][151]; duża część lodowca rozpadła się 5 kwietnia 2009 roku[152]. Według NASA, najbardziej intensywne topnienie powierzchni Antarktydy w ostatnich 30 latach miało miejsce w 2005 roku, kiedy obszar lodu o powierzchni zbliżonej do Kalifornii na krótko roztopił się i zamarzł ponownie; mogło to być wynikiem wzrostu temperatury o nawet 5 °C[153].

Badania opublikowane w Nature Geoscience w 2013 roku stwierdzają, że centrum Antarktydy Zachodniej jest jednym z najszybciej ocieplających się regionów na Ziemi. Autorzy dowodzą, że pełny zapis temperatury ze stacji Byrd „ujawnia liniowy wzrost rocznej temperatury między 1958 a 2010 o 2,4 ± 1,2 °C”[154].

Warstwa ozonowa edytuj

 
Szczególnie rozległa dziura ozonowa nad Antarktyką, powstała wskutek nagromadzenia freonów w atmosferze (wrzesień 2006)
  Osobny artykuł: Dziura ozonowa.

Każdego roku nad Antarktydą rozrasta się duży obszar niskiego stężenia ozonu w wysokiej atmosferze (ozonosferze), określany jako „dziura ozonowa”. Największe rozmiary osiąga we wrześniu, utrzymuje się od sierpnia po grudzień. Obszar ten w niektórych latach obejmuje praktycznie cały kontynent, sięgając południowego krańca Ameryki Południowej; największe rozmiary osiągnął we wrześniu 2008 roku, w tym roku również najdłużej utrzymał tak duże rozmiary – aż do końca grudnia[155]. Dziura ozonowa została wykryta przez naukowców z British Antarctic Survey w 1985 roku[156] i (oprócz rocznej zmienności) przez lata obserwacji wykazywała tendencję do zwiększania rozmiarów. Dziurę ozonową wiąże się z emisją freonów do atmosfery, które pod wpływem słonecznego ultrafioletu uwalniają chlor, reagujący z ozonem[157].

Niektóre badania naukowe sugerują, że ubytek ozonu może mieć dominującą rolę w zmianach klimatycznych w Antarktyce (i w większym obszarze półkuli południowej)[156]. Ozon pochłania duże ilości promieniowania ultrafioletowego w stratosferze, ogrzewając ją. Ubytek powłoki ozonowej nad Antarktydą może spowodować ochłodzenie w stratosferze o około 6 °C. W wyniku tego zjawiska silniejsze stają się zachodnie prądy strumieniowe ograniczające wir polarny, co ogranicza odpływ zimnego powietrza z okolic bieguna południowego. Niższe temperatury sprzyjają powstawaniu polarnych chmur stratosferycznych, w których zachodzą reakcje dalej niszczące ozon[158]. Temperatury nad lądolodem Antarktydy Wschodniej spadają, a obszary wybrzeża, zwłaszcza Półwyspu Antarktycznego, podlegają działaniu wyższych temperatur, co przyspiesza topnienie[156]. Modele sugerują, że efekt ubytku ozonu / wzmocnienia wiru polarnego ma również wpływ na wzrost ilości lodu morskiego blisko brzegów kontynentu[159].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. ↑ Jest to o 11 °C mniej niż temperatura resublimacji dwutlenku węgla przy ciśnieniu parcjalnym równym 1 atm, ale ponieważ CO2 stanowi tylko 0,039% powietrza, do powstania suchego lodu potrzebna byłaby temperatura poniżej -150 °C.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j United States Central Intelligence Agency: Antarctica. [w:] The World Factbook [on-line]. Government of the United States, 2011. [dostęp 2015-05-10].
  2. ↑ Kowalczyk i in. 1988 ↓, s. 163.
  3. ↑ a b c d e British Antarctic Survey. Bedmap2: improved ice bed, surface and thickness datasets for Antarctica. . s. 390. [dostęp 2015-06-14]. 
  4. ↑ Liddell, Henry George, Scott, Robert: A Greek–English Lexicon. [dostęp 2015-05-31].
  5. ↑ a b Bernadette Hince: The Antarctic Dictionary. 2000, s. 6. ISBN 978-0-9577471-1-1.
  6. ↑ a b Makowski 2004 ↓, s. 294.
  7. ↑ The French in Brazil: Saint-Alexis, France Antarctique (Rio de Janeiro) Ipiapaba and Sao Luís do Maranhão. Colonial Voyage. [dostęp 2015-05-23]. (ang.).
  8. ↑ a b Mityk 1982 ↓, s. 472.
  9. ↑ John George Bartholomew and the naming of Antarctica. „CAIRT”. 13, lipiec 2008. National Library of Scotland. ISSN 1477-4186.  oraz The Bartholomew Archive.
  10. ↑ a b R.I. Lewis Smith, H.W. Simpson. Early Nineteenth Century Sealers' Refugees on Livingston Island, South Shetland Islands. „British Antarctic Survey Bulletin”. 74, s. 49–72, 1987. 
  11. ↑ Introduction. W: Matthew Flinders: A voyage to Terra Australis. [dostęp 2015-05-31]. Cytat: There is no probability, that any other detached body of land, of nearly equal extent, will ever be found in a more southern latitude; the name Terra Australis will, therefore, remain descriptive of the geographical importance of this country, and of its situation on the globe: it has antiquity to recommend it; and, having no reference to either of the two claiming nations, appears to be less objectionable than any other which could have been selected.
  12. ↑ Age of Exploration: John Cook. The Mariners' Museum. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-10-13)].
  13. ↑ James Cook: The Explorations of Captain James Cook in the Pacific, as Told by Selections of His Own Journals, 1768-1779. Archibald Grenfell Price (red.). Courier Corporation, 1971, s. 292.
  14. ↑ Wyprawy łowców fok. [w:] Arctowski.pl [on-line]. Polska Akademia Nauk. [dostęp 2015-05-31]. (pol.).
  15. ↑ Fadiej Fadiejewicz Bellinghausen. [w:] Arctowski.pl [on-line]. Polska Akademia Nauk. [dostęp 2015-05-31]. (pol.).
  16. ↑ Guthridge, Guy G: Nathaniel Brown Palmer, 1799–1877. NASA. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-04-19)].
  17. ↑ U.S. Antarctic Program External Panel of the National Science Foundation: Antarctica—Past and Present. Government of the United States. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-09)].
  18. ↑ An Antarctic Time Line: 1519–1959. [w:] South-Pole.com [on-line]. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-15)].
  19. ↑ Antarctic Explorers Timeline: Early 1800s. Polar Radar for Ice Sheet Measurements (PRISM). [dostęp 2015-05-31].
  20. ↑ Erki Tammiksaar. Punane Bellingshausen. „Postimees. Arvamus. Kultuur”, 2013-12-14. (ewe). 
  21. ↑ Jane Bourke: Amazing Antarctica. 2004. ISBN 1-86397-584-5.
  22. ↑ Christopher C. Joyner: Antarctica and the Law of the Sea. 1992, s. 5.
  23. ↑ a b Antarctic Circle – Antarctic First. 2014-10-04. [dostęp 2015-05-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-29)].
  24. ↑ a b Długosz 2002 ↓, s. 256.
  25. ↑ Proposition de classement du rocher du débarquement dans le cadre des sites et monuments historiques. Antarctic Treaty Consultative meeting 2006, note 4. (fr.).
  26. ↑ Voyage au Pôle sud et dans l'Océanie sur les corvettes "l'Astrolabe" et "la Zélée", exécuté par ordre du Roi pendant les années 1837-1838-1839-1840 sous le commandement de M. J. Dumont-d'Urville, capitaine de vaisseau. Paryż: Gide, 1845, s. 149-152. (fr.). [wersja elektroniczna na stronie Bibliothèque nationale de France]
  27. ↑ James Clark Ross. [w:] South-Pole.com [on-line]. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-18)].
  28. ↑ Tannatt William Edgeworth David. Australian Antarctic Division. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-16)].
  29. ↑ Roald Amundsen. South-Pole.com. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-21)].
  30. ↑ The Terra Nova Expedition. [w:] South-Pole.com [on-line]. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-13)].
  31. ↑ Richard E. Byrd. South-Pole.com. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-11)].
  32. ↑ Dates in American Naval History: October. [w:] Naval History and Heritage Command [on-line]. United States Navy. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-11)].
  33. ↑ Antarctica: Glaciological and Geophysical Folio. Drewry, D.J. (red.). 1983. ISBN 0-901021-04-0.
  34. ↑ National Satellite, Data, and Information Service: National Geophysical Data Center. Government of the United States. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-17)].
  35. ↑ a b Makowski 2004 ↓, s. 296.
  36. ↑ a b How Stuff Works: polar ice caps. howstuffworks.com. [dostęp 2015-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-01-26)].
  37. ↑ British Antarctic Survey: Volcanoes. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-03-17].
  38. ↑ The Antarctica Region. Global Volcanism Program. [dostęp 2015-03-06].
  39. ↑ Becky Oskin: Active Volcano Discovered Under Antarctic Ice Sheet. LiveScience, 2013-11-17. [dostęp 2015-03-06].
  40. ↑ Martin J. Siegert, Mahlon C. Kennicutt II, Robert A. Bindschadler: Antarctic Subglacial Aquatic Environments. John Wiley & Sons, odpowiedzialność: Amerykańska Unia Geofizyczna, kwiecień 2013, s. 246, seria: Geophysical Monograph Series (t. 192). ISBN 1-118-67231-3.
  41. ↑ Helen Briggs: Secret rivers found in Antarctic. BBC News, 2006-04-19. [dostęp 2015-06-14].
  42. ↑ Helen Thompson: Thousands of Microbe Species Live in This Buried Antarctic Lake. Smithsonian Institution, 2014-08-30. [dostęp 2015-03-08].
  43. ↑ Lake Vostok. United States National Science Foundation. [dostęp 2015-05-31]. i Abe, Shige; Bortman, Henry: Focus on Europa. NASA, 2001-04-13. [dostęp 2015-05-31].
  44. ↑ Lake Untersee, Antarctica. Astrobiology Magazine, 2012-03-19. [dostęp 2015-03-08]. (ang.).
  45. ↑ Extremophile Hunt Begins. [w:] Science News [on-line]. NASA, 2008-02-07. [dostęp 2015-03-08].
  46. ↑ Antarctica's geology. Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers) in partnership with the British Antarctic Survey and the Foreign and Commonwealth Office. [dostęp 2014-10-31].
  47. ↑ a b c Mityk 1982 ↓, s. 476.
  48. ↑ a b Makowski 2004 ↓, s. 298.
  49. ↑ a b c Mityk 1982 ↓, s. 473.
  50. ↑ a b Encyclopedia of Antarctica and the Southern Oceans. John Wiley & Sons, 06.2002. ISBN 0-471-98665-8.
  51. ↑ a b c Makowski 2004 ↓, s. 300.
  52. ↑ a b Makowski 2004 ↓, s. 299.
  53. ↑ a b Antarctica: An Encyclopedia from Abbott Ice Shelf to Zooplankton. Mary Trewby (red.). Firefly Books, wrzesień 2002. ISBN 1-55297-590-8.
  54. ↑ Mityk 1982 ↓, s. 474.
  55. ↑ J. Paul Winberry, Sridhar Anandakrishnan. Crustal structure of the West Antarctic rift system and Marie Byrd Land hotspot. „Geology”. 32 (11). DOI: 10.1130/G20768.1. 
  56. ↑ Nathan D. Smith, Diego Pol. Anatomy of a basal sauropodomorph dinosaur from the Early Jurassic Hanson Formation of Antarctica. „Acta Palaeontologica Polonica”. 52 (4), s. 657–674, 2007. 
  57. ↑ Rodolfo A. Coria, Juan J. Moly, Marcelo Reguero i inni. A new ornithopod (Dinosauria; Ornithischia) from Antarctica. „Cretaceous Research”. 41, 186–193. DOI: 10.1016/j.cretres.2012.12.004. 
  58. ↑ Mitch Leslie: The Strange Lives of Polar Dinosaurs. Smithsonian Magazine, 12.2007. [dostęp 2015-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-21)].
  59. ↑ New CO2 data helps unlock the secrets of Antarctic formation. Phys.org, 2009-09-13. [dostęp 2015-03-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-03)].
  60. ↑ Rapid Cenozoic glaciation of Antarctica induced by declining atmospheric CO2. „Nature”. 421 (6920), s. 245–9, 2003-01-16. DOI: 10.1038/nature01290. PMID: 12529638. Bibcode: 2003Natur.421..245D. [dostęp 2015-06-14]. 
  61. ↑ New grounds for reassessing palaeoclimate of the Sirius Group. „Journal of the Geological Society, London”. 158 (6), s. 925–35, 2001. DOI: 10.1144/0016-764901-030. 
  62. ↑ H.M. Li, Z.K. Zhou. Fossil nothofagaceous leaves from the Eocene of western Antarctica and their bearing on the origin, dispersal and systematics of Nothofagus. „Science in China”. 50 (10), s. 1525-1535, 2007. DOI: 10.1007/s11430-007-0102-0. 
  63. ↑ Stefi Weisburd: A forest grows in Antarctica. (an extensive forest may have flourished about 3 million years ago). Science News, marzec 1986. [dostęp 2015-05-31].
  64. ↑ The Earth's Elliptical Orbit Around the Sun – Aphelion and Perihelion. Geography.about.com. Retrieved on 2013-10-21.
  65. ↑ Rekordy klimatyczne na świecie. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. [dostęp 2015-05-10]. (pol.).
  66. ↑ a b c Global Weather & Climate Extremes. World Meteorological Organization. [dostęp 2015-05-25]. (ang.).
  67. ↑ NASA-USGS Landsat 8 Satellite Pinpoints Coldest Spots on Earth. NASA, 2013-12-09. [dostęp 2015-06-14].
  68. ↑ a b Martyn 1995 ↓, s. 306.
  69. ↑ Martyn 1995 ↓, s. 309.
  70. ↑ C. Alan Joyce: The World at a Glance: Surprising Facts. [w:] The World Almanac [on-line]. 2007-01-18. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-04-29)].
  71. ↑ Martyn 1995 ↓, s. 305.
  72. ↑ a b British Antarctic Survey: Weather in the Antarctic. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-06-14].
  73. ↑ Flock of Antarctica's Orthodox temple celebrates Holy Trinity Day. Serbian Orthodox Church, 2008-06-17. [dostęp 2015-05-31].
  74. ↑ Владимир Петраков: 'Антарктика – это особая атмосфера, где живут очень интересные люди'. Україна Православна, 2008-09-01. (ros.). (Władimir Pietrakow: „Antarktyka ma szczególną atmosferę, można tam spotkać bardzo ciekawych ludzi”). Wywiad z księdzem, który dwukrotnie spędził rok na stacji.
  75. ↑ Headland, Robert K.: The Island of South Georgia. 1984, s. 12, 130. ISBN 978-0-521-25274-4. OCLC 473919719.
  76. ↑ a b Tekst układu antarktycznego. Arctowski.pl. [dostęp 2015-05-25]. Cytat: Artykuł VI: Postanowienia niniejszego Układu dotyczą rejonu położonego na południe od 60 równoleżnika szerokości geograficznej południowej (pol.).
  77. ↑ Old Antarctic Explorers Association. missing. „Explorer's Gazette”. 9 (1). 
  78. ↑ James Bone: The power games that threaten world's last pristine wilderness. The Times, 2007-11-13.
  79. ↑ Questions to the Sun for the 2002–03 season. The Antarctic Sun. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-09)].
  80. ↑ Registro Civil Base Esperanza. Argentine Army. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-17)]. (hiszp.).
  81. ↑ Corporación de Defensa de la Soberanía: Derechos soberanos antárticos de Chile. [dostęp 2015-06-14]. (hiszp.).
  82. ↑ British Antarctic Survey: Land Animals of Antarctica. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-27)].
  83. ↑ Luke Sandro, Juanita Constible: Antarctic Bestiary – Terrestrial Animals. Laboratory for Ecophysiological Cryobiology, Uniwersytet Miami. [dostęp 2015-06-14].
  84. ↑ Snow Petrel Pagodroma nivea. BirdLife International. [dostęp 2015-03-17].
  85. ↑ Pernetta 1996 ↓, s. 169.
  86. ↑ Antarctica Animals. [dostęp 2015-06-14].
  87. ↑ Mark Kinver: Ice oceans 'are not poles apart'. BBC News, 2009-02-15. [dostęp 2015-06-14].
  88. ↑ a b British Antarctic Survey: Plants of Antarctica. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-06-14].
  89. ↑ Paul D. Bridge, Brian M. Spooner, Peter J. Roberts: Non-lichenized fungi from the Antarctic region. British Antarctic Survey, 2010. [dostęp 2015-06-14].
  90. ↑ Onofri, S.; Selbmann, L.; Zucconi, L.; Scalzi, G.; Venkateswaran, K.J.; de la Torre, R.; de Vera, J.-P.; Ott, S.; Rabbow, E. i Horneck, G.: Survival of Black Fungi in Space, Preliminary Results. [dostęp 2015-06-14].
  91. ↑ de Hoog, G.S.. Fungi of the Antarctic: evolution under extreme conditions. „Studies in Mycology”. 51, s. 1–79, 2005. 
  92. ↑ a b Australian Antarctic Division: Antarctic Wildlife. Government of Australia. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-23)].
  93. ↑ Olech Maria, Chwedorzewska Katarzyna: Nowa roślina naczyniowa w Antarktyce?. W: Planta in vivo, in vitro et in silico. Szczepkowski A., Obidziński A. (red.). Warszawa: LV Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego, 2010, s. 58.
  94. ↑ Pernetta 1996 ↓, s. 164.
  95. ↑ James Gorman: Bacteria Found Deep Under Antarctic Ice, Scientists Say. [w:] The New York Times [on-line]. 2013-02-06. [dostęp 2015-05-31].
  96. ↑ Conservation issues for Antarctic fungi. „Mycologia Balcanica”. 7 (1), s. 73–76, 2010. 
  97. ↑ Alex Kirby: Toothfish at risk from illegal catches. BBC News, 2001-08-15. [dostęp 2015-06-14].
  98. ↑ Toothfish. Australian Antarctic Division. [dostęp 2015-06-14].
  99. ↑ a b Michelle Rogan-Finnemore: What Bioprospecting Means for Antarctica and the Southern Ocean. W: International Law Issues in the South Pacific. Geoffrey W.G. Leane, Barbara Von Tigerstrom (red.). Ashgate Publishing, 2005, s. 204. ISBN 0-7546-4419-7. Cytat: „Australia, New Zealand, France, Norway and the United Kingdom reciprocally recognize the validity of each other's claims.”
  100. ↑ Antarctic Treaty System – Parties. Antarctic Treaty and the Secretariat. [dostęp 2015-05-31].
  101. ↑ Mining Issues in Antarctica. Antarctica New Zealand. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-27)].
  102. ↑ History of Antarctic and Southern Ocean Coalition. Antarctic and Southern Ocean Coalition. [dostęp 2015-06-14].
  103. ↑ 1991 - International Treaty saves the Antarctic from deadly threat. Greenpeace. [dostęp 2015-05-07].
  104. ↑ Antarctica: exploration or exploitation?. New Scientist. [dostęp 1991-04-22].
  105. ↑ British Antarctic Survey: Mining in Antarctica. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-06-14].
  106. ↑ Protokół o Ochronie Środowiska. [w:] Arctowski.pl [on-line]. Polska Akademia Nauk. [dostęp 2015-06-14]. (pol.).
  107. ↑ The Protocol on Environmental Protection to the Antarctic Treaty. Antarctic Treaty Secretariat. [dostęp 2015-06-14].
  108. ↑ Tekst układu antarktycznego. Arctowski.pl. [dostęp 2015-06-14]. Cytat: Artykuł I: [...] Zabrania się w szczególności wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi rodzajami broni. [...] Układ nie zabrania korzystania z personelu lub sprzętu wojskowego dla badań naukowych lub dla wszelkich innych celów pokojowych (pol.).
  109. ↑ Operación 90. La llegada al Polo Sur por vía terrestre. Fundación Marambio. [dostęp 2015-06-14].
  110. ↑ Antarctic Service Medal. U.S. Navy. [dostęp 2015-05-31]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-10)].
  111. ↑ VG Nett: Kongen av Antarktis 2015-02-10.
  112. ↑ The Foreign Secretary has announced that the southern part of British Antarctic Territory has been named Queen Elizabeth Land. [w:] Foreign & Commonwealth Office [on-line]. HM Government, 2012-12-18. [dostęp 2015-06-15].
  113. ↑ Argentina angry after Antarctic territory named after Queen. [w:] BBC News [on-line]. British Broadcasting Corporation, 2012-12-22. [dostęp 2015-03-22].
  114. ↑ a b c La Antartica. Library.jid.org. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-17)].
  115. ↑ a b c Diego Ribadeneira E.: La Antártida. Afese.com. [dostęp 2015-06-14].
  116. ↑ Michael Morris: The Strait of Magellan. 1988, s. 219. ISBN 0-7923-0181-1. [dostęp 2015-06-15]. Cytat: Brazil has even designated a zone of Antarctic interest that overlaps the Argentine sector but not the Chilean one.
  117. ↑ Rakusa-Suszczewski 1989 ↓, s. 73.
  118. ↑ Tourism Statistics. 2013-2014 Statistics. International Association of Antarctica Tour Operators, 2015. [dostęp 2015-03-22].
  119. ↑ Mark Rowe: Tourism 'threatens Antarctic'. Telegraph UK, 2006-02-11. [dostęp 2015-06-14].
  120. ↑ zob. ISO 4217
  121. ↑ Main Antarctic Facilities operated by National Antarctic Programs in the Antarctic Treaty Area (South of 60° latitude South). Council of Managers of National Antarctic Programs, 2015-02-24. [dostęp 2015-04-07]. (ang.).
  122. ↑ Rakusa-Suszczewski 1989 ↓, s. 7–20.
  123. ↑ IceCube Quick Facts. IceCube Neutrino Observatory. [dostęp 2015-06-14].
  124. ↑ NASA and NOAA Announce Ozone Hole is a Double Record Breaker. Goddard Space Flight Center, NASA, 2006-10-19. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-30)].
  125. ↑ Strahan, S.E., et al.. Inorganic chlorine variability in the Antarctic vortex and implications for ozone recovery. „Journal of Geophysical Research: Atmospheres”. 119 (24), s. 14-098, 2014-12-18. DOI: 10.1002/2014JD022295. 
  126. ↑ Peter Rejcek: DIY mapping. The Antarctic Sun, 2013-11-29. [dostęp 2015-06-14].
  127. ↑ Belgian Science Policy Office – Princess Elisabeth Station
  128. ↑ Richard Black: Ancient Antarctic eruption noted. BBC News, 2008-01-20. [dostęp 2015-03-24]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-03-19)].
  129. ↑ a b FAQ. [w:] Antarctic Search for Meteorites program [on-line]. Case Western Reserve University. [dostęp 2015-05-31].
  130. ↑ Antarctic scientists find 18kg meteorite. 2013-03-01. [dostęp 2015-05-31].
  131. ↑ Pam Frost Gorder: Big Bang in Antarctica — Killer Crater Found Under Ice. Ohio State University: Research News, 2006-06-01.
  132. ↑ Jayalakshmi K: Two km wide crater in Antarctica linked to 2004 meteorite impact. Internationa Business Times, 2015-01-11. [dostęp 2015-03-25]. (ang.).
  133. ↑ Mark Wade: Antarctica: Associated Launch Sites. Encyclopedia Astronautica. [dostęp 2015-06-12]. (ang.).
  134. ↑ Regional changes in Arctic and Antarctic sea ice. United Nations Environment Programme.
  135. ↑ All About Sea Ice. National Snow and Ice Data Center.
  136. ↑ E. Rignot, G. Casassa, P. Gogineni, W. Krabill i inni. Accelerated ice discharge from the Antarctic Peninsula following the collapse of Larsen B ice shelf. „Geophysical Research Letters”. 31 (18), wrzesień 2004. DOI: 10.1029/2004GL020697. 
  137. ↑ Richard B. Alley, Peter U. Clark, Philippe Huybrechts, Ian Joughin. Ice-Sheet and Sea-Level Changes. „Science”. 310 (5747), s. 456-460, 2005-10-21. DOI: 10.1126/science.1114613. 
  138. ↑ a b Andrew Shepherd, Duncan Wingham. Recent Sea-Level Contributions of the Antarctic and Greenland Ice Sheets. „Science”. 315 (5818). s. 1529-1532. DOI: 10.1126/science.1136776. 
  139. ↑ a b c Eric Rignot, i inni. Recent Antarctic ice mass loss from radar interferometry and regional climate modelling. „Nature Geoscience”. 1, s. 106-110, 2008. DOI: 10.1038/ngeo102. 
  140. ↑ Shepherd et al. 2012 A Reconciled Estimate of Ice-Sheet Mass Balance
  141. ↑ J.L. Chen, C.R. Wilson, B.D. Tapley, D. Blankenship i inni. Antarctic regional ice loss rates from GRACE. „Earth and Planetary Science Letters”. 266 (1–2), s. 140–148, 2008-02-01. DOI: 10.1016/j.epsl.2007.10.057. 
  142. ↑ CryoSat wykrył nagły ubytek lodu na Półwyspie Antarktycznym. Europejska Agencja Kosmiczna, 2015-06-08. [dostęp 2015-06-09]. (pol.).
  143. ↑ Eric J. Steig, David P. Schneider, Scott D. Rutherford, Michael E. Mann i inni. Warming of the Antarctic ice-sheet surface since the 1957 International Geophysical Year. „Nature”. 457. s. 459-462. DOI: 10.1038/nature07669. 
  144. ↑ Attribution of polar warming to human influence. „Nature Geoscience”. 1, s. 750-754, 2008. DOI: 10.1038/ngeo338. 
  145. ↑ Eric J. Steig, et al.. Recent climate and ice-sheet changes in West Antarctica compared with the past 2,000 years. „Nature Geoscience”. 6, s. 372–375, 2013. DOI: 10.1038/ngeo1778. 
  146. ↑ Recent dramatic thinning of largest West Antarctic ice stream triggered by oceans. „Geophysical Research Letters”. 31 (23), 2004-12-06. DOI: 10.1029/2004GL021284. 
  147. ↑ Malte Thoma, Adrian Jenkins, David Holland, Stan Jacobs. Modelling Circumpolar Deep Water intrusions on the Amundsen Sea continental shelf, Antarctica. „Geophysical Research Letters”. 35 (18), wrzesień 2008. DOI: 10.1029/2008GL034939. 
  148. ↑ Pritchard, H., and D. G. Vaughan. Widespread acceleration of tidewater glaciers on the Antarctic Peninsula. „Journal of Geophysical Research”. 112, 2007. DOI: 10.1029/2006JF000597. Bibcode: 2007JGRF..11203S29P. 
  149. ↑ Glasser, Neil: Antarctic Ice Shelf Collapse Blamed On More Than Climate Change. ScienceDaily, 2008-02-10.
  150. ↑ Large Antarctic ice chunk collapses. USA Today, 2008-03-27. [dostęp 2015-06-14].
  151. ↑ Massive ice shelf on verge of breakup. Cable News Network, 2008-03-25. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-10-21)].
  152. ↑ Ice bridge ruptures in Antarctic. British Broadcasting Corporation, 2009-04-05. [dostęp 2015-06-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-05)].
  153. ↑ Big area of Antarctica melted. Reuters, 2007-05-16. [dostęp 2015-06-14].
  154. ↑ Central West Antarctica among the most rapidly warming regions on Earth. „Nature Geoscience”. 6, s. 139–145, 2013. DOI: 10.1038/ngeo1671. 
  155. ↑ British Antarctic Survey, Meteorology and Ozone Monitoring Unit: Antarctic Ozone. Natural Environment Research Council. [dostęp 2015-06-14].
  156. ↑ a b c Schiermeier, Quirin. Atmospheric science: Fixing the sky. „Nature”. 460 (7257), s. 792–795, 2009-08-12. DOI: 10.1038/460792a. PMID: 19675624. [dostęp 2015-06-14]. 
  157. ↑ NASA: What is the Ozone Hole?. Ozone Hole Watch, 2013-09-25. [dostęp 2015-06-14].
  158. ↑ polar vortex. [w:] Environmental Terminology and Discovery Service (ETDS) [on-line]. Europejska Agencja Środowiska. [dostęp 2015-05-01]. (ang.).
  159. ↑ Turner J., Comiso J.C., Marshall G.J., Lachlan-Cope T.A., Bracegirdle T., Maksym T., Meredith M.P., Wang Z., Orr A.. Non-annular atmospheric circulation change induced by stratospheric ozone depletion and its role in the recent increase of Antarctic sea ice extent. „Geophysical Research Letters”. 36 (8), s. L08502, 2009. DOI: 10.1029/2009GL037524. Bibcode: 2009GeoRL..3608502T. 

Bibliografia edytuj

  • Zbigniew Długosz: Historia odkryć geograficznych i poznania Ziemi. Warszawa: PWN, 2002.
  • Jerzy Makowski: Geografia fizyczna świata. Warszawa: PWN, 2004.
  • Danuta Martyn: Klimaty kuli ziemskiej. Warszawa: PWN, 1995.
  • Jan Mityk: Geografia fizyczna części świata. Warszawa: PWN, 1982.
  • John Pernetta: Atlas Oceany. Warszawa: Muza, 1996, s. 167.
  • Stanisław Rakusa-Suszczewski: W Antarktyce. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1989.

Linki zewnętrzne edytuj

Informacje w projektach siostrzanych
   Cytaty w Wikicytatach
   Wiadomości w Wikinews
   Informacje w Wikipodróżach
   Definicje słownikowe w Wikisłowniku


Kontynenty i regiony Ziemi
Afryka
Ameryka
Azja
Europa
Australia i Oceania
Obszary polarne
Oceany
Zobacz też
  1. ↑ leży częściowo w Azji i w Europie
Terytoria położone w Antarktyce i subantarktyczne
Terytoria na południe od 60°
Terytoria na północ od 60°
Integralne części państw i terytoriów położonych poza Antarktyką

 

Kategoria:Geografia Antarktyki Kategoria:Kontynenty

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiprojekt:Tłumaczenie_artykułów/Antarktyda&oldid=68439844”