Prosta

obustronnie nieskończona równa linia

Linia prosta lub prosta – jedno z podstawowych pojęć geometrii, szczególny przypadek nieograniczonej z obydwu stron krzywej o nieskończonym promieniu krzywizny w każdym punkcie[1].

W niektórych ujęciach, w tym w klasycznej geometrii euklidesowej, prosta jest tzw. pojęciem pierwotnym[2], niedefiniowanym formalnie w obrębie danej teorii. Można ją jednak interpretować za pomocą pojęć wykraczających poza geometrię, np. jako zbiór punktów o współrzędnych spełniających pewne równanie. Ten temat szerzej omówiony jest w artykule dotyczącym geometrii euklidesowej.

W matematyce rozważane są także inne geometrie, takie jak geometria powierzchni kuli[3]. Pojęcie prostej można uogólnić także na tzw. geometrie nieeuklidesowe[4]. Odpowiednikiem prostych są wówczas tzw. linie geodezyjne, czyli krzywe określające lokalnie najkrótsze drogi między punktami[5]. Według najogólniejszej definicji zatem:

Prosta (geodezyjna) to nieposiadająca zakończeń krzywa o jednej gałęzi i zerowej krzywiźnie geodezyjnej w każdym punkcie (czyli zerowej pochodnej kowariantnej dla kierunku tej krzywej w każdym punkcie)[6].

W pewnym więc sensie proste w dowolnych przestrzeniach nadal są liniami niezakrzywionymi.

Geometria euklidesowa

edytuj
 
Prosta, półprosta i odcinek. Oczywiście dla prostej i półprostej widać tylko fragment mieszczący się na rysunku. Wypełnione kółeczka (tzw. nulki) symbolizują punkty na końcach odcinka i na początku półprostej, które także do odcinka i półprostej należą.

Linia prosta w sensie potocznym różni się od tego, co pod tym pojęciem określa się w matematyce. Potocznie „prosta” oznacza „niezakrzywiona”. W geometrii euklidesowej „prosta” albo „linia prosta”, oprócz tego, że nie jest zakrzywiona, musi rozciągać się nieograniczenie w obydwie strony i mieć zerową „grubość”.

Jeśli niezakrzywiona linia o zerowej grubości rozciąga się nieograniczenie tylko w jedną stronę, a z drugiej strony ma zakończenie, to jest nazywana „półprostą”. Jeśli posiada zakończenia z obydwu stron, to nazywana jest „odcinkiem”.

Definicja Euklidesa

edytuj

Nazwa geometrii euklidesowej pochodzi od greckiego matematyka Euklidesa, który w III w. p.n.e. w swoim dziele Elementy po raz pierwszy zebrał i systematycznie udowodnił większość znanych podówczas twierdzeń geometrycznych.

Euklides w Elementach podał 23 definicje różnych pojęć geometrycznych w tym punktu, linii (krzywej), prostej, kąta. Prostą definiował tak:

  • linia jest długością bez szerokości[7],
  • linia jest prosta, jeśli jest położona między swoimi punktami w równym i jednostajnym kierunku[8].

Definicja ta z punktu widzenia dzisiejszej matematyki pasuje raczej do odcinka niż do prostej, gdyż ta nie leży „między swoimi punktami”, lecz jest nieograniczona. Euklides odróżniał jednak proste od odcinków, pisząc o „liniach przedłużanych w nieskończoność”, np.

„Linie równoległe są to proste, które leżą na tej samej płaszczyźnie i przedłużone z obu stron w nieskończoność, z żadnej strony nie przetną się”[9].

Było to spowodowane próbą ominięcia trudności związanych z nieskończonością aktualną (prosta jako całość jest „nieskończona”) poprzez wyrażenie jej jako nieskończoność potencjalną (możliwość nieograniczonego przedłużania odcinka).

W starożytnej Grecji nie rozważano pojęcia nieskończoności, nastąpiło to dopiero w 1638, gdy Galileusz w swojej pracy „Discorsi” opisał linię jako składającą się z nieskończenie wielu punktów[10].

 
Prosta jest częścią wspólną dowolnych dwóch nierównoległych płaszczyzn leżących w tej samej przestrzeni trójwymiarowej.

Własności

edytuj
  • Przez dwa nieidentyczne punkty przestrzeni przechodzi tylko jedna prosta.
  • Prosta przechodząca przez dwa różne punkty płaszczyzny zawiera się w tej płaszczyźnie.
  • Prosta na płaszczyźnie jest zbiorem punktów jednakowo oddalonych od dwóch ustalonych punktów.
  • Każdy punkt płaszczyzny lub przestrzeni należy do nieskończenie wielu prostych. Ich zbiór zwany jest pękiem prostych.
  • Każda prosta dzieli płaszczyznę, w której się zawiera, na dwa obszary (półpłaszczyzny) i jest brzegiem każdego z nich.
  • Każdy punkt na prostej dzieli ją na dwie części zwane półprostymi.
  • Najkrótsza[11] droga pomiędzy dwoma dowolnymi punktami prowadzi po prostej.
  • Prosta jest częścią wspólną dowolnych dwóch nierównoległych płaszczyzn (zob. rysunek).
  • Promień krzywizny (dla większej liczby wymiarów – wszystkie promienie krzywizny) w każdym jej punkcie jest nieskończony.
  • Proste są jedynymi krzywymi gładkimi o zerowej krzywiźnie w każdym punkcie.
  • Każda prosta ma nieskończoną liczbę osi symetrii. Osią taką jest ona sama oraz każda prosta prostopadła do niej.

Niektóre ważne proste

edytuj
 
Prosta Eulera (czerwona) oraz symetralne (zielone), środkowe (pomarańczowe) i wysokości (niebieskie) w trójkącie

Prosta na płaszczyźnie (afinicznej)

edytuj

Prosta jest jednowymiarową podprzestrzenią afiniczną płaszczyzny dwuwymiarowej (i ogólniej, każdej n-wymiarowej kartezjańskiej przestrzeni współrzędnych).

Jeśli dany jest punkt   i niezerowy wektor   to prostą generowaną przez wektor   i przechodzącą przez punkt   nazywamy zbiór punktów   dla których istnieje liczba rzeczywista   taka, że

 

Wektor   nazywamy wektorem kierunkowym prostej.

Najmniejszą[12] podprzestrzenią afiniczną zawierającą dwa różne punkty   jest prosta, która przez nie przechodzi. Prostą tę oznaczamy  

Prostą można określić jako zbiór punktów spełniających pewne równanie liniowe. Równanie to można zapisać w różny sposób. Kilka typowych zapisów podano poniżej.

Równanie ogólne

edytuj

W przestrzeni kartezjańskiej dwuwymiarowej każda prosta może być zdefiniowana w następujący sposób:

Dla pewnych liczb rzeczywistych   przy czym   i   nie są jednocześnie równe zeru, prosta to zbiór punktów, których współrzędne spełniają zależność[13]:
 

Równanie to nazywamy równaniem ogólnym prostej. Wektor o współrzędnych   jest wektorem kierunkowym prostej. Jest on do tej prostej równoległy. Wektor   jest prostopadły do prostej. Jeśli   to prosta jest równoległa do osi   jeśli   – do osi   jeśli   przechodzi przez początek układu współrzędnych[13].

Współczynniki   i   nie mogą równocześnie być równe zeru, gdyż wtedy równanie nie opisuje prostej, lecz dla   całą płaszczyznę, a dla   zbiór pusty (nie ma rozwiązań).

Jedna prosta może mieć wiele różnych równań ogólnych, odpowiadających różnym równoległym wektorom kierunkowym. Współczynniki tych równań spełniają wtedy zależność:

 

lub jeśli któryś z mianowników jest zerem, odpowiadający mu licznik także jest zerem.

 
Parametry równania normalnego prostej. Na niebiesko zaznaczony znormalizowany wektor kierunkowy (długości 1)

Równanie normalne

edytuj

Równanie ogólne można unormować, dzieląc współczynniki     i   przez długość (normę) wektora kierunkowego i wybierając arbitralnie jeden z dwóch możliwych zwrotów tego wektora, np. tak jak poniżej[14]:

 

gdzie   to tzw. czynnik normujący:

  dla  

lub

  dla  

Dla   można przyjąć dowolny znak.

Otrzymujemy w ten sposób tzw. równanie normalne, czyli równanie prostej położonej pod kątem   do osi   i odległej o   od środka układu współrzędnych:

 

przy czym  

Równanie normalne jednoznacznie identyfikuje prostą nie przechodzącą przez początek układu współrzędnych. Dla prostej przechodzącej przez początek układu wciąż możliwe są dwa różne równania normalne różniące się znakiem   i   (  jest wtedy zerem). Ponadto dla równania normalnego upraszczają się podane dalej wzory dotyczące kąta między dwiema prostymi.

 
Trzy równania w postaci kierunkowej i odpowiadające im proste. Proste czerwona i niebieska mają ten sam współczynnik kierunkowy, a proste czerwona i zielona ten sam wyraz wolny

Równanie w postaci kierunkowej

edytuj

Jeśli prosta nie jest równoległa do osi rzędnych (Oy), równanie prostej można zapisać w tzw. postaci kierunkowej[13]:

 

gdzie   i   to liczby rzeczywiste.

  •   tzw. współczynnik kierunkowy, jest równy tangensowi kąta między prostą a osią odciętych (OX) nazywanego kątem nachylenia prostej[13][15]. Czasem ten współczynnik jest oznaczany literą   Dwie proste o tym samym współczynniku kierunkowym są równoległe. Czerwona i niebieska prosta na wykresie mają ten sam współczynnik kierunkowy.
  •   tzw. wyraz wolny, jest rzędną punktu, w którym prosta przecina oś rzędnych. Proste czerwona i zielona na wykresie mają ten sam wyraz wolny.

Równanie parametryczne

edytuj

Prosta   o (niezerowym) wektorze kierunkowym   przechodząca przez punkt   to zbiór punktów   takich że

  dla dowolnych  

Innymi słowy:

 

W nowoczesnej geometrii analitycznej oznacza się to:

 

Rozpisując poszczególne składowe, możemy to samo równanie przedstawić za pomocą układu równań postaci:

 
Ilustracja równania parametrycznego i równania prostej przechodzącej przez zadane punkty
 

Przy tym   i   są dowolnymi liczbami rzeczywistymi, natomiast   i   są także liczbami rzeczywistymi, które jednak nie mogą być jednocześnie równe zeru. Wówczas bowiem układ równań opisywałby tylko pojedynczy punkt   a nie całą prostą.

Równanie kanoniczne

edytuj

Pod założeniami z poprzedniego ustępu, prostą   można opisać równaniem:

 

W przypadku, gdy   lub   jest zerem, przydatne może być zapisanie równania w postaci:

 

Równanie prostej przechodzącej przez zadane punkty

edytuj

Gdy dane są dwa różne punkty   i   to równanie prostej przez nie przechodzącej jest postaci[13]:

 

lub w wersji parametrycznej:

 

gdzie   przebiega wszystkie liczby rzeczywiste.

To samo równanie można przedstawić w postaci wyznacznika:

 
Parametry równania odcinkowego prostej
 

Dla równania ogólnego:   będziemy mieli

 

Sprawdzenie, czy punkt (x,y) leży na linii

edytuj

Dla równania ogólnego należy po prostu sprawdzić, czy   a w praktyce  

Sprawdzenie równoległości albo punktu przecinania się dwóch linii

edytuj

Dostajemy albo wyliczamy postać normalną:  
Liczymy mianownik  

Jeśli   albo w praktyce   linie są równoległe.
Jeśli linie nie są równoległe, liczymy punkt przecięcia (x,y):

 

Linia równoległa przechodząca przez zadany punkt

edytuj

Dla linii   jest   z identycznymi A i B oraz C wyliczonym ze wzoru  

Równanie odcinkowe

edytuj

Równanie prostej przecinającej oś   w punkcie   gdzie   i oś   w punkcie   gdzie  

 

Postać biegunowa równania

edytuj

Prostą można też wyrazić w biegunowym układzie współrzędnych   Równanie prostej nie przechodzącej przez biegun przyjmuje wówczas postać

 

gdzie:

  •   jest odległością prostej od bieguna,
  •   to kąt między osią biegunową i półprostą poprowadzoną z bieguna prostopadle do danej prostej,
  •   jest współrzędną punktu prostej – odległością od bieguna,
  •   jest współrzędną punktu prostej – kątem między osią biegunową i półprostą poprowadzoną z bieguna do danego punktu.

Jeśli prosta przechodzi przez biegun, to jej równanie ma postać   gdzie:

  •   to kąt między osią biegunową a prostą,
  •   jest dowolną liczbą całkowitą,
  •   – odległość od bieguna – może być wówczas dowolna.

Odległość punktu od prostej

edytuj

Odległość punktu   od prostej danej równaniem ogólnym[13]:

 

Odległość punktu   od prostej danej równaniem normalnym:

 

Wyrażenie   ma wartość dodatnią, gdy punkt   oraz początek układu współrzędnych leżą po przeciwnych stronach danej prostej, ujemną – jeśli leżą po tej samej stronie, i zero, jeśli   leży na prostej.

Wzajemne położenie na płaszczyźnie

edytuj

Dla prostych   danych równaniami

 

niech:

 
 
 

Jeśli   wówczas proste   przecinają się w punkcie

 

Jeśli   ale   to zachodzi także   i proste   są równoległe.

Jeśli   to również   i proste pokrywają się   (równania opisują ten sam zbiór punktów); współczynniki prostych spełniają wówczas zależność:

 

lub jeśli któryś z mianowników tego równania jest zerem, odpowiadający mu licznik także jest zerem.

Kąt między dwiema prostymi

edytuj

Kąt pomiędzy dwiema prostymi jest wyznaczony przez półproste, których początek znajduje się w punkcie przecięcia prostych.

Kąt   między prostymi na płaszczyźnie, zadanymi równaniami

 

daje się wyznaczyć ze wzorów

 
 
 

Wzory te upraszczają się, jeśli równania prostych są unormowane.

Można też użyć wzorów dla dwóch szczególnych przypadków:

  • jeśli   to proste są równoległe,
  • jeśli   to są prostopadłe.

Zobacz też uogólnienia: kąt między dwiema krzywymi, kąt między prostymi w przestrzeni.

Trzy punkty na prostej

edytuj

Trzy punkty   leżą na jednej prostej (są współliniowe) wtedy i tylko wtedy, gdy

 

Inny warunek konieczny i wystarczający współliniowości:

 

(lub jeśli któryś z mianowników tego równania jest zerem, odpowiadający mu licznik także jest zerem).

Trzy proste przecinające się w jednym punkcie

edytuj

Jeśli proste o równaniach odpowiednio:

 
 

przecinają się w punkcie   to prosta o równaniu

 

także przecina się z nimi w tym punkcie wtedy i tylko wtedy, gdy:

 

Pęki prostych

edytuj

Zbiór wszystkich prostych przechodzących przez dany (ustalony) punkt nazywamy pękiem prostych, a dany punkt środkiem pęku. Środek pęku może być zadany wprost lub jako punkt przecięcia dwóch prostych. Równanie pęku prostych o środku wyznaczonym przez nierównoległe proste zapisujemy w postaci:

  gdzie   spełniają warunek  

Każda prosta przechodząca przez środek pęku (będąca współpękowa z wszystkimi prostymi przechodzącymi przez ten punkt) da się przedstawić powyższym równaniem i, na odwrót, każde równanie powyższej postaci przedstawia pewną prostą należącą do pęku.

Zbiór prostych równoległych na płaszczyźnie (o wspólnym wektorze kierunkowym) nazywamy kierunkiem albo niewłaściwym pękiem prostych.

Przestrzeń trójwymiarowa

edytuj

Równania określające prostą w przestrzeni trójwymiarowej łatwo otrzymać z podanych poniżej równań dla przestrzeni wielowymiarowej. Należy tylko, zgodnie z tradycją, zamiast   napisać odpowiednio   i przyjąć liczbę wymiarów  

Przestrzeń wielowymiarowa

edytuj

Dwie proste na płaszczyźnie mogą być albo równoległe (szczególnym przypadkiem są proste identyczne), albo przecinać się (czyli mieć jeden punkt wspólny). Dwie proste w przestrzeni trójwymiarowej (oraz dla większej liczby wymiarów) oprócz tego mogą być skośne, czyli nie przecinać się, ale nie być też równoległe.

Każde równanie w układzie równań liniowych z niewiadomymi będącymi liczbami rzeczywistymi zmniejsza o jeden maksymalną liczbę wymiarów zbioru rozwiązań układu. Aby więc opisać twór jednowymiarowy (prostą) w przestrzeni o   wymiarach, trzeba użyć układu   równań liniowych. Czasem można ten układ łatwo zapisać jako jedno równanie wektorowe.

We wszystkich poniższych wzorach indeksy dolne oznaczają kolejne współrzędne przestrzeni wielowymiarowej, a punkty definiowanej prostej mają współrzędne postaci     to liczba wymiarów przestrzeni.

Równanie parametryczne

edytuj

W przestrzeni kartezjańskiej n-wymiarowej najwygodniej określać prostą za pomocą równania parametrycznego.

W tym ujęciu prosta   o (niezerowym) wektorze kierunkowym   przechodząca przez punkt   to zbiór punktów   takich, że

  dla dowolnych  

Podobnie jak w poprzednich przypadkach, oznacza się to  

Rozpisując poszczególne składowe, możemy to samo równanie przedstawić za pomocą układu równań postaci:

 

Przy tym   są dowolnymi liczbami rzeczywistymi, natomiast   są również liczbami rzeczywistymi, z których chociaż jedna musi być różna od zera. Inaczej bowiem prosta zdegenerowałaby się do punktu.

Równań w tym układzie jest   a nie   jak w pozostałych podejściach, gdyż wprowadzono kolejną zmienną   a więc konieczne jest n-te równanie, aby otrzymać prostą, a nie płaszczyznę.

Równania ogólne

edytuj

Prosta w n-wymiarowej przestrzeni o współrzędnych może być opisana jako część wspólna   hiperpłaszczyzn (dla przestrzeni trójwymiarowej po prostu dwóch płaszczyzn). Sprowadza się to do układu równań:

 

co w postaci macierzowej można zapisać jako

 

Układ ten opisuje prostą wtedy i tylko wtedy, gdy rząd macierzy

 

Równania kanoniczne

edytuj

Prostą przechodzącą przez punkt   i równoległą do wektora kierunkowego   określają równania:

 

W przypadku   to równanie można zapisać w postaci wektorowej:

 

gdzie wektor wodzący   i analogicznie   symbolem   oznaczono iloczyn wektorowy.

Można też te równania interpretować jako określające prostą przechodzącą przez punkt P i prostopadłej do hiperpłaszczyzny danej równaniem  

Równania prostej przechodzącej przez zadane punkty

edytuj

Gdy dane są dwa punkty   i   to równania prostej przechodzącej przez te punkty są postaci:

 

Kąt między prostymi w przestrzeni

edytuj

Kąt   między dwiema przecinającymi się prostymi, danymi za pomocą równań w postaci parametrycznej

 

oraz

 

wyraża wzór:

 

Symbol   oznacza normę (długość wektora),   oznacza iloczyn skalarny wektorów   i  

Jeśli proste nie przecinają się, wzór pokazuje kąt między prostymi po ich przesunięciu bez zmiany kierunków tak, aby się przecinały.

Jeśli proste przedstawimy w postaci parametrycznej:     to miara kąta   między tymi prostymi wyraża się wzorem

 

Kąt między prostą a płaszczyzną

edytuj

Geometrie nieeuklidesowe

edytuj
 
Piąty postulat Euklidesa
Osobny artykuł: Geometria nieeuklidesowa.

Euklides podał pięć postulatów, tworzących fundamenty jego geometrii[16]. Szczególnie interesujący jest piąty z nich, tzw. postulat równoległości, który w oryginalnej wersji brzmiał

Jeśli prosta przecina dwie proste w ten sposób, że kąty wewnętrzne po tej samej stronie prostej przecinającej są mniejsze od dwóch kątów prostych to proste te (przecinane) spotkają się z tej właśnie strony. (Rysunek obok.)

Sformułowanie to było długie i stosunkowo mało oczywiste w porównaniu z innymi pewnikami, jednak było Euklidesowi niezbędne do przeprowadzenia wielu ważnych dowodów[17]. Współczesnym Euklidesa nie udało się wyprowadzić go z pozostałych aksjomatów i w ten sposób usunąć z grona niezbędnych postulatów geometrii. Ostatecznie późniejsi matematycy odkryli, że pozostałe cztery postulaty nie są wystarczające dla aksjomatyzacji geometrii euklidesowej, da się jednak zastąpić piąty postulat prostszą, równoważną wersją, np.

Przez punkt nie leżący na danej prostej można przeprowadzić dokładnie jedną nie przecinającą jej prostą (czyli prostą równoległą).

Zmieniając sens tego postulatu, przy zachowaniu niezmienionych pozostałych, możemy uzyskać spójne i niesprzeczne systemy, tzw. geometrie nieeuklidesowe, które dobrze opisują przestrzeń zakrzywioną, np. geometrię powierzchni kuli.

Zasadniczo zmiany te mogą iść w dwóch różnych kierunkach:

  • Przez punkt nie leżący na danej prostej można przeprowadzić więcej niż jedną prostą równoległą – otrzymujemy wówczas tzw. geometrię hiperboliczną (Łobaczewskiego)[18].
  • Przez punkt nie leżący na danej prostej nie można przeprowadzić żadnej prostej równoległej – otrzymujemy tzw. geometrię eliptyczną (sferyczną)[19].

Można też wyobrazić sobie przestrzeń, która w niektórych obszarach ma właściwości geometrii hiperbolicznej, w innych geometrii eliptycznej, a w jeszcze innych euklidesowej – takie przestrzenie opisuje uogólnienie wszystkich tych geometrii, zwane geometrią Riemanna.

Proste w geometriach nieeuklidesowych nadal mogą być zdefiniowane jako nieograniczone linie geodezyjne danej przestrzeni, tak jak zasygnalizowano na początku artykułu. Tak zdefiniowane proste spełniają wszystkie aksjomaty Euklidesa, z wyjątkiem postulatu równoległości. Ta definicja pasuje także do geometrii euklidesowej, gdzie wyznacza zwykłe proste.

Geometria hiperboliczna (Łobaczewskiego)

edytuj
Osobny artykuł: Geometria hiperboliczna.

W geometrii hiperbolicznej przez punkt nie leżący na danej prostej przechodzą co najmniej dwie różne proste nie przecinające jej (zob. rysunek). W tej geometrii dla każdego kąta występuje też tzw. prosta zagradzająca kąt – prosta, która jest jednocześnie równoległa do obydwu jego ramion.

Istnieje kilka różnych modeli geometrii hiperbolicznej. Proste są w nich różnie interpretowane, jednak idzie za tym zmiana definicji pojęcia odległości:

  • W modelu Kleina przestrzeń to wnętrze koła, a prosta to cięciwa tego koła.
  • W modelu dysku Poincaré przestrzeń to także wnętrze koła, ale proste to części okręgów prostopadłe do obwodu tego koła w punktach styku, oraz średnice koła.
  • W modelu półpłaszczyzny Poincaré przestrzeń to półpłaszczyzna z wyłączonym brzegiem, a proste to półokręgi o środkach na brzegu półpłaszczyzny oraz półproste prostopadłe do tego brzegu i zaczynające się na nim.
  • W modelu Minkowskiego przestrzeń to jedna z powłok hiperboloidy dwupowłokowej, a proste to przecięcia tej powłoki z płaszczyznami przechodzącymi przez środek symetrii hiperboloidy.

Geometria eliptyczna (sferyczna)

edytuj
 
Model prostych geometrii sferycznej (czyli okręgi wielkie zaznaczone ciągłymi liniami)
Osobny artykuł: Geometria eliptyczna.

W geometrii sferycznej, której model stanowi powierzchnia kuli (także kuli ziemskiej) nie istnieją dwie proste nie przecinające się. Punktami w tej geometrii są zbiory dwóch punktów euklidesowych leżących po przeciwnej stronie sfery, a prostymi tzw. okręgi wielkie[20] sfery, czyli okręgi na jej powierzchni, których środek pokrywa się ze środkiem sfery.

Przykładowe okręgi wielkie na rysunku obok są oznaczone ciągłymi liniami. Inne okręgi (oznaczone przerywanymi liniami) nie są prostymi tej geometrii, gdyż nie wyznaczają najkrótszych dróg. Pomiędzy dwoma dowolnymi punktami sfery można bowiem przejść po łukach nieskończonej liczby różnych okręgów, ale tylko jeden z tych okręgów będzie okręgiem wielkim, i ta właśnie trasa będzie najkrótsza – jest to tak zwana ortodroma. Z definicji zatem łuki okręgów wielkich to odcinki w geometrii sferycznej, łuki pozostałych okręgów odcinkami nie są.

Wprowadzając dla dwuwymiarowej geometrii eliptycznej układ współrzędnych z długością geograficzną   i szerokością geograficzną   możemy zdefiniować jej prostą (okrąg wielki) równaniem:

 

gdzie     i   są dowolnymi liczbami rzeczywistymi, które nie są jednocześnie wszystkie trzy równe zeru.

Sfera jest przykładem przestrzeni ograniczonej, w której proste również są ograniczone. Jednak nawet tutaj okręgi wielkie pozostają liniami geodezyjnymi i nie posiadają zakończeń.

Czasoprzestrzeń

edytuj

W szczególnej oraz ogólnej teorii względności przestrzeń fizyczna i czas są związane, tworząc w sensie matematycznym czterowymiarową czasoprzestrzeń. W szczególnej teorii względności czasoprzestrzeń ta jest przestrzenią Minkowskiego, a w ogólnej teorii względności przestrzenią pseudoriemannowską będącą modyfikacją geometrii Riemanna. W obydwu teoriach linia świata ciała na które nie działa żadna siła jest linią prostą (geodezyjną). W ogólnej teorii względności grawitacji nie uznaje się za oddziaływanie, lecz czynnik, który zakrzywia czasoprzestrzeń[potrzebny przypis]. Ciało oddziaływające grawitacyjnie nadal przemieszcza się po prostej (analogicznie do pierwszej zasady dynamiki Newtona), jednak nie jest to prosta przestrzeni fizycznej, lecz prosta w zakrzywionej czasoprzestrzeni. Stąd z punktu widzenia geometrii euklidesowej porusza się ono (w przestrzeni fizycznej) po zakrzywionym torze. Grawitacja nie jest interpretowana jako siła działająca na ciało, a jako zakrzywienie czasoprzestrzeni, w której to ciało się porusza[21].

Wzajemne położenie punktów w czasoprzestrzeni jest dzielone na trzy typy w zależności od wartości interwału czasoprzestrzennego (odpowiednik odległości). Ponieważ wszystkie punkty prostej w czasoprzestrzeni mają ten sam typ, proste także możemy podzielić na:

  • czasowe (interwał czasoprzestrzenny   proste reprezentują prędkości mniejsze od prędkości światła w próżni) – mogą być trajektoriami cząstek posiadających niezerową masę spoczynkową;
  • zerowe (  proste reprezentują prędkość światła c) – mogą być trajektoriami jedynie cząstek bezmasowych (np. fotonów);
  • przestrzenne (  proste reprezentują prędkości większe od c) – nie mogą być trajektoriami żadnych cząstek (oprócz hipotetycznych tachionów, których istnienie nie zostało w żaden sposób potwierdzone).

Krzywa   która ma w punkcie   kierunek   jest linią geodezyjną (prostą w czasoprzestrzeni) jeśli

 

lub

 

co oznacza, że jej pochodna kowariantna dla jej kierunku w danym punkcie jest równa zeru.

Inne przestrzenie i geometrie

edytuj

Przestrzeń liniowa (wektorowa)

edytuj
Osobny artykuł: Przestrzeń liniowa.

W tym ujęciu prosta jest jednowymiarową przestrzenią liniową. Dokładniej, prosta jest tożsama z jednowymiarową podprzestrzenią przestrzeni liniowej rozpiętej nad ciałem liczb rzeczywistych.

Jeśli   jest wektorem niezerowym, to prosta jest zbiorem wektorów   dla których istnieje skalar   (rzeczywisty dla przestrzeni wektorowej należącej do  ) taki, że   Mówimy, że wektory   i  liniowo zależne lub współliniowe.

Przestrzeń metryczna

edytuj
Osobny artykuł: Przestrzeń metryczna.

W przestrzeni metrycznej naturalnym uogólnieniem prostych są linie geodezyjne, jak podano na wstępie.

Geometria rzutowa

edytuj
Osobny artykuł: Geometria rzutowa.

Geometria rzutowa bada własności figur geometrycznych, które nie zmieniają się pod wpływem tzw. przekształceń rzutowych, czyli dla płaszczyzny przekształceń, które przekształcają proste zawsze w proste (a nie w inne obiekty).

W geometrii rzutowej mamy dwa rodzaje prostych:

  • proste właściwe – każda prosta właściwa jest zbiorem punktów zwykłej prostej z przestrzeni kartezjańskiej, uzupełnionym o jej kierunek zwany tu punktem w nieskończoności;
  • prosta rzutowa – będąca zbiorem punktów w nieskończoności.

Takie ujęcie pozwala uzyskać szereg interesujących własności, np. dowolne dwie nie identyczne proste przecinają się zawsze w jednym punkcie.

Najelegantszym wynikiem geometrii rzutowej jest zasada dualności mówiąca, iż dowolne prawdziwe twierdzenie pozostaje w obrębie tej geometrii prawdziwe, jeśli zamienimy w nim pojęcia „prosta” i „punkt” (i odpowiednio „przechodzi przez” z „leży na”).

Geometria wykreślna

edytuj
Osobny artykuł: Geometria wykreślna.

Geometria wykreślna jest szeroko używaną w technice i architekturze nauką stosowaną, zajmującą się sposobami jednoznacznego przedstawiania trójwymiarowych obiektów w formie rzutów prostokątnych na prostopadłe płaszczyzny   i   (tzw. rzutnie).

Proste odwzorowywane są następująco: przez daną prostą prowadzimy płaszczyzny   i   prostopadłe odpowiednio do rzutni   i   tzw. płaszczyzny rzutujące. Ich krawędzie przecięcia z rzutniami to właśnie rzuty poziomy i pionowy prostej.

Takie dwa rzuty prostej jednoznacznie ją identyfikują, z wyjątkiem przypadku prostej prostopadłej do osi   i nierównoległej do żadnej z pozostałych osi. Jej rzuty są identyczne z rzutami dowolnej innej prostej na płaszczyźnie prostopadłej do osi   Aby jednoznacznie ją odwzorować, konieczne jest przedstawienie dodatkowo rzutów dwóch dowolnych jej punktów.

Jeśli prosta jest prostopadła do jednej z rzutni, jej rzut na tę rzutnię staje się punktem i zbędne staje się prowadzenie płaszczyzny prostopadłej do tej rzutni.

Niektóre proste mają szczególne nazwy ze względu na położenie względem rzutni:

  • prosta pozioma – równoległa do rzutni poziomej   jej punkty mają jednakową wysokość;
  • prosta czołowa – równoległa do rzutni pionowej   jej punkty mają jednakową głębokość;
  • prosta pionowa – prostopadła do rzutni   rzutem poziomym jest punkt;
  • prosta celowa – prostopadła do rzutni   rzutem pionowym jest punkt.

Zobacz też

edytuj
Wykaz literatury uzupełniającej: Prosta.
 
Perspektywa dwupunktowa

Przypisy

edytuj
  1. Richard A. Silverman: Modern Calculus and Analytic Geometry. Courier Dover Publications, 2002, s. 550. ISBN 0-486-42100-7, 9780486421001.
  2. prosta, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-01].
  3. Trygonometrią sferyczną zajmował się już w I w. n.e. Menelaos z Aleksandrii, a po nim Klaudiusz Ptolemeusz. Źródło: [1].
  4. Aby było to możliwe, przestrzeń musi być tzw. G-przestrzenią Herberta Busemanna, będącą szczególnym przypadkiem przestrzeni metrycznej.
  5. S. Singh: Fundamentals of Optical Engineering. Discovery Publishing House, s. 53. ISBN 81-8356-436-4, 9788183564366. (ang.).
  6. Alekseĭ Vasilʹevich Pogorelov, Leo F. Boron: Differential geometry. Wyd. 3. P. Noordhoff, 1967, s. 155. (ang.).
  7. Księga I, Definicja 2.
  8. Księga I, Definicja 4.
  9. Księga I, Definicja 23.
  10. Jahnke 2003 ↓, s. 35.
  11. W sensie metryki euklidesowej.
  12. W sensie inkluzji.
  13. a b c d e f Wybrane wzory matematyczne, Warszawa: Centralna Komisja Egzaminacyjna, 2015, s. 5, ISBN 978-83-940902-1-0.
  14. Bronsztejn i Siemiendiajew 1976 ↓, s. 262.
  15. współczynnik kierunkowy prostej, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-10-16].
  16. Zobacz przestrzeń euklidesowa.
  17. Na przykład aksjomat ten jest niezbędny do udowodnienia twierdzenia Pitagorasa oraz twierdzenia o sumie kątów wewnętrznych trójkąta, równej 180°.
  18. Z reguły w geometrii Łobaczewskiego używa się innej terminologii: nie zawsze proste nieprzecinające się nazywane są równoległymi. Dlatego w tym pewniku często zamiast słowa „równoległa” mówi się „rozłączna”.
  19. Jednak w tym przypadku trzeba zmienić nie tylko piąty postulat, ale również niektóre inne aksjomaty geometrii euklidesowej.
  20. Na ogół w polskiej literaturze pisze się o „kołach wielkich” sfery, jednak jest to niekonsekwentne, gdyż koło to figura z wnętrzem, a krzywa będąca jej brzegiem to okrąg. W literaturze anglosaskiej spotykamy się za to konsekwentnie z określeniem great circle, a nie great disc.
  21. Ściślej: grawitacja to zakrzywienie czasoprzestrzeni, w której znajduje się trajektoria danego ciała. Trajektoria jest w czasoprzestrzeni statyczną i niezmienną krzywą. W czasoprzestrzeni formalnie nic się nie zmienia ani nie porusza, bo obejmuje ona wszystkie chwile czasowe jednocześnie.

Bibliografia

edytuj

Większość wzorów w tym artykule pochodzi z:

  • Igor N. Bronsztejn, Konstantin A. Siemiendiajew: Matematyka, poradnik encyklopedyczny. Wyd. VI. Warszawa: PWN, 1976.

Linki zewnętrzne

edytuj