Powiat kłodzki

powiat w województwie dolnośląskim

Powiat kłodzkipowiat w Polsce, w województwie dolnośląskim, utworzony w 1999 r. w ramach reformy administracyjnej. Jego siedzibą jest miasto Kłodzko. Ma on kształt zbliżony do czworokąta, wcinającego się w obszar Czech. Pod względem liczby ludności (ok. 149 tys. osób) zajmuje trzecie miejsce wśród powiatów województwa dolnośląskiego (nie licząc miast na prawach powiatu). Gęstość zaludnienia wynosi 98,48 mieszkańców na 1 km²[2].

Powiat kłodzki
powiat
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

TERC

0208

Siedziba

Kłodzko

Starosta

Małgorzata Jędrzejewska-Skrzypczyk

Powierzchnia

1643,37 km²

Populacja (30.06.2023)
• liczba ludności


147 823[1]

• gęstość

90,0 os./km²

Urbanizacja

65,09%

Tablice rejestracyjne

DKL

Adres urzędu:
ul. Okrzei 1
57-300 Kłodzko
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin miejskich

5

Liczba gmin miejsko-wiejskich

6

Liczba gmin wiejskich

3

Położenie na mapie województwa
Położenie na mapie województwa
Strona internetowa
Bystrzyca Dusznicka w centrum Polanicy-Zdroju
powiat kłodzki – ukształtowanie powierzchni, wraz z warstwicami

W skład powiatu wchodzi czternaście gmin:

W obrębie powiatu znajduje się 11 miast: Duszniki-Zdrój, Kłodzko, Kudowa-Zdrój, Nowa Ruda, Polanica-Zdrój, Bystrzyca Kłodzka, Lądek-Zdrój, Międzylesie, Radków, Stronie Śląskie, Szczytna.

Przed 1 stycznia 1999 r. wszystkie gminy powiatu należały do województwa wałbrzyskiego.

Powiat kłodzki pokrywa się z terytorium historycznego hrabstwa kłodzkiego (1459–1816) i jest również nazywany ziemią kłodzką.

Geografia edytuj

Położenie geograficzne edytuj

Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia powiatu kłodzkiego wynosi 1643,37 km²[3].

 
Biała Lądecka w Bielicach

Pod względem wielkości powierzchni powiat kłodzki zajmuje pierwsze miejsce spośród dolnośląskich powiatów (1642 km²). Znajduje się w południowo-zachodniej części Polski, w obrębie łańcucha Sudetów.

Szczytami gór po południowej, zachodniej i wschodniej granicy powiatu przebiega granica z Czechami o długości aż 192 km. Na północy graniczy z powiatami: wałbrzyskim, dzierżoniowskim i ząbkowickim[4].

Warunki naturalne edytuj

 
Szczeliniec Wielki

Powiat kłodzki otoczony jest górami stanowiącymi jego naturalną granicę. Cały obszar powiatu jest bardzo silnie zróżnicowany pod względem fizjogeograficznym. Jego zachodnią część stanowią Sudety Środkowe, a wschodnią Sudety Wschodnie. Część środkową zajmuje Kotlina Kłodzka. Od północy ograniczają ją Góry Bardzkie, od zachodu Góry Stołowe, a od wschodu Góry Złote i Masyw Śnieżnika z Krowiarkami, należące już do Sudetów Wschodnich.

Na południu przedłużeniem Kotliny Kłodzkiej jest Rów Górnej Nysy, ograniczony od zachodu przez Góry Bystrzyckie i Góry Orlickie, a od wschodu przez Masyw Śnieżnika.

Ku północnemu wschodowi Kotlina Kłodzka przechodzi w Obniżenie Ścinawki, ograniczone od północy przez Góry Suche, Wzgórza Włodzickie i Góry Sowie.

Budowa geologiczna edytuj

Pod względem geologicznym przedstawiają strukturę nieckowatą, której oś przebito wzdłuż linii północny zachód – południowy wschód. Obrzeżenie niecki śródsudeckiej tworzą prekambryjskie, metamorficzne bloki starszych górotworów (Góry Sowie, Góry Orlickie oraz Góry Bystrzyckie). Nieckę wypełniają osady górnopaleozoiczne, przecięte żyłowymi intruzjami magmy i warstwami, które nadbudowują piaskowce trzeciorzędowe. Cały masyw przecinają trzeciorzędowe dyslokacje, dzieląc go na szereg masywów górskich[5].

 
Wzgórza Lewińskie

Jednym z najciekawszych mezoregionów Sudetów Środkowych są Góry Stołowe, które są jedynym w kraju obszarem o budowie płytowej. Budują go ławice piaskowców, leżące płasko na marglach górnokredowych, w strefie osiowej niecki śródsudeckiej. Masyw Gór Stołowych opada wysokimi, skalistymi progami (300 m) w stronę sąsiednich obniżeń. Kulminację Gór Stołowych stanowią bastiony skalne zbudowane z najodporniejszych piaskowców ciosowych, a przykładem jest Wielki i Mały Szczeliniec (919 m n.p.m.). Sieć spękań, różnice w odporności na wietrzenie pomiędzy poszczególnymi poziomami oraz silna przepuszczalność piaskowców były czynnikami warunkującymi powstanie całego zespołu ostańcowych form rzeźby: kolumn, grzybów i maczug, tworzących malownicze labirynty[6].

Od południa do Gór Stołowych przylegają metamorficzne i granitowe Góry Orlickie, tworzące słabo rozczłonkowany wał górski z poziomem wierzchowinowym na wysokości ok. 1000 m n.p.m., ponad którym wyrastają kopulaste kulminacje szczytów. Na zachód od nich znajduje się Pogórze Orlickie[7], obejmujące zbudowane z granitu, skał paleozoicznych i kredowych wzgórza (Grodczyn 803 m n.p.m.). Na wschodzie rozciągają się Góry Bystrzyckie, z najwyższym szczytem – Jagodną (978 m n.p.m.), mające postać stoliwa rozciętego siecią rzadkich dolin równoległych do głównego grzbietu. W części północnej zbudowane są z kredowych, grubych piaskowców ciosowych i margli, zalegających płasko na cokole kambryjskich gnejsów i łupków mikowych[6].

 
Kotlina Kłodzka widziana spod Wapniarki w Żelaźnie

Południowa część powiatu, pozbawiona pokrywy mezozoicznej, ma trochę odmienny charakter rzeźby. Ku wschodowi Góry Bystrzyckie opadają ku rozległej, tektonicznie uwarunkowanej Kotlinie Kłodzkiej, która jest śródgórskim obniżeniem, oddzielającym Sudety Środkowe od Wschodnich. Jej dno budują paleozoiczne łupki metamorficzne, szarogłazy, amfibolity i sjenity. W części południowej, w obrębie tektonicznego Rowu Górnej Nysy, występują osady górnokredowe. Kotlina Kłodzka jest lekko falistą równiną, rozcinającą wymienione skały podłoża na wysokości 350–450 m n.p.m. Na powierzchni, w części północnej leżą grube pokrywy osadów lodowcowych z domieszką lessów. Ku południowi osady te przechodzą w pokrywy deluwialne. Miejscami na powierzchni sterczą twardzielce ostańców. Wzdłuż większych rzek i potoków ciągną się dobrze rozwinięte plejstoceńskie terasy żwirowe[8].

 
Wodospad Wilczki w Międzygórzu

Ku północnemu wschodowi Kotlina Kłodzka przechodzi w Obniżenie Ścinawki, wykształcone w obrębie wychodni iłowców oraz piaskowców górnopermskich i dolnotriasowych niecki środkowo sudeckiej. W jej krajobrazie wyróżniają się wyspowe Wzgórza Ścinawskie osiągające wysokość do 550 m n.p.m. W dnie doliny Ścinawki znaczną powierzchnię zajmują wysokie terasy plejstoceńskie. Kotlinę Kłodzką od północy zamykają Góry Bardzkie, których urozmaicony krajobraz jest efektem złożonej budowy geologicznej. Występują tu zlepieńce, piaskowce, łupki i zmetamorfizowane skały dolnopaleozoiczne, ułożone poprzecznie w stosunku do linii grzbietowej. Pomimo niedużej wysokości (500–700 m n.p.m.) pocięte są gęstą siecią dolin wciosowych i jarów, rozdzielonych ostrymi grzbietami. W części północnej, Nysa Kłodzka tworzy malowniczy przełom. Od zachodu Góry Bardzkie sąsiadują z Obniżeniem Nowej Rudy, rozwiniętym w strefie mało odpornych na erozję zlepieńców, piaskowców i łupków górnopaleozoicznych. Wschodnia część powiatu obejmuje fragment Sudetów Wschodnich (Masyw Śnieżnika oraz Góry Złote). Główny blok tej części Sudetów stanowią zrównane hercyńskie struktury fałdowe o przebiegu południkowym, złożone ze skał górnopaleozoicznych. Masyw Śnieżnika od wschodu zamyka Kotlinę Kłodzką. Kulminacje masywu zbudowane są z gnejsów, a obniżenia dolinne i przełęcze z metamorficznych łupków łyszczykowych. Od centralnej kulminacji, którą jest Śnieżnik (1425 m n.p.m.) promieniście rozchodzą się niższe odgałęzienia, tworząc grzbiety łączące masyw główny z sąsiednimi kulminacjami. Doliny rzek i potoków głęboko wcinają się w zbocza górotworu, tworząc malownicze jary z wodospadami. Na północ od Masywu Śnieżnika, po wschodniej stronie szerokiej doliny Białej Lądeckiej, stanowiącej prawobrzeżny dopływ Nysy Kłodzkiej, rozciągają się Góry Złote. Ich wąski grzbiet rozbity jest na kilka członów, zbudowanych zróżnicowanych pod względem odporności skał: gnejsów, granitów, gabra, wapieni i łupków krystalicznych oraz fyllitów i amfibolitów. Efektem tej różnorodności jest bogactwo form rzeźby[9].

Wody edytuj

Powiat kłodzki prawie w całości należy do dorzecza Odry i zlewiska Morza Bałtyckiego, a jedynie 4% do zlewiska Morza Czarnego oraz częściowo do Morza Północnego. Dorzecze Odry tworzy w regionie sieć rzek: Nysa Kłodzka wraz ze Ścinawką, Bystrzycą Łomnicką, Bystrzycą Dusznicką i Białą Lądecką. Sieć rzeczna jest bardzo dobrze rozwinięta, mimo to wodne zasoby dyspozycyjne są niewielkie. Górski spad wód szybko odprowadza wodę ku terenom niżej położonym co było powodem klęsk powodziowych jakie zaistniały wielokrotnie na tym obszarze, w tym ostatnio w 1997 i 2009 r.[10]

Klimat edytuj

Powiat kłodzki charakteryzuje się umiarkowanym i łagodnym klimatem, sprzyjającym gospodarce rolnej i hodowlanej, a także turystyce w różnych jej formach. Jego cechą są łagodne zimy i nieco mniej upalne niż w centralnej części Polski lata. Najcieplejszym, ale najbardziej obfitującym w opady miesiącem roku jest lipiec ze średnią temperaturą w stolicy regionu – Kłodzku +17 °C. Najzimniejszym miesiącem jest styczeń, podczas którego średnia temperatura w Kłodzku wynosi –2,4 °C. Najmniej opadów przypada na luty i wrzesień, który jest najsłoneczniejszym miesiącem roku. Największe opady śnieżne notowane są w styczniu[11].

Gleby edytuj

 
Masyw Śnieżnika zimą w okolicy Bolesławowa

W regionie można wyodrębnić trzy rodzaje gleb[12]:

Zgodnie ze strategią rozwoju obszarów wiejskich województwa dolnośląskiego kłodzkie gleby zostały określone w oparciu o kryteria społeczno-ekonomiczne i przyrodnicze jako Region III, tzn. przemysłowo-rekreacyjno-turystyczny[13].

Surowce mineralne edytuj

Przyroda ożywiona edytuj

 
Skalne grzyby w Parku Narodowym Gór Stołowych

Ponad 50 tysięcy hektarów powierzchni powiatu zajmują parki krajobrazowe i obszary krajobrazu chronionego. W całym regionie znajduje się 228 pomników przyrody[14]. W ramach wielkoprzestrzennego systemu obszarów chronionych w Polsce na terenie powiatu kłodzkiego, cechującego się wysokimi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi, funkcjonują obecnie[15]:

Parki narodowe:

Parki krajobrazowe:

  • Śnieżnicki Park Krajobrazowy – zajmuje powierzchnię 28 800 ha. Utworzony w 1981 r. Obejmuje cenny pod względem krajobrazowym i przyrodniczym rejon Sudetów Wschodnich. W jego skład wchodzą pasma górskie: Gór Bialskich, Masywu Śnieżnika i Gór Złotych.

Obszary chronionego krajobrazu:

  • Obszar Krajobrazu Chronionego Gór Bystrzyckich i Orlickich
  • Obszar Chronionego Krajobrazu Gór Bardzkich i Gór Sowich

Rezerwaty

 
Rezerwat Błędne Skały

Powiat kłodzki jest objęty również ekologicznym programem Natura 2000, który nakłada obowiązek zachowania wartości przyrodniczych figurujących w nim miejsc, których na tym terenie jest aż piętnaście[17].

Fauna edytuj

 
Krowy pasące się w Masywie Śnieżnika

Świat zwierzęcy powiatu kłodzkiego jest podobny do innych regionów górskich. Dominują na tym terenie gatunki środkowoeuropejskie. Występują również gatunki górskie jak np. traszka górska i salamandra plamista. Pospolite są gatunki drobniejsze, w tym gryzoni, takich jak: nornik zwyczajny, ryjówka aksamitna, czy kret. Ponadto można spotkać jeża europejskiego i zająca szaraka. Nad polami i łąkami zobaczyć można skowronka polnego, jastrzębia, zaś w mieście powszechnie występują wróble, gołębie, kosy oraz szpaki. Większe zwierzęta przebywają najczęściej w lasach gór stanowiących naturalne granice ziemi kłodzkiej[a], schodząc wyłącznie na żer. Na przyleśnych łąkach i pastwiskach można spotkać sarny, a na kartofliskach dzika, w Górach Bystrzyckich bobry, a w okolicy Śnieżnika pojawiają się sprowadzone kozice[20].

Flora edytuj

 
Pełnik europejski zwany „Różą kłodzką”

Wszystkie góry otaczające powiat w większości porastają lasy dolnoreglowe, głównie świerkowe. Roślinność jest typowa dla Pogórza Sudeckiego. W lasach występują elementy środkowoeuropejskie takie jak buk, klon zwyczajny i lipa szerokolistna, rzadziej tojad mocny oraz elementy eurosyberyjskie w postaci sosny zwyczajnej, zaś w niższych piętrach leśnych – marzanka wonna, malina właściwa i borówka czernica. Obecnie większość lasów grądowych zostało przekształconych w łąki, pola i parki, zaś lasy mieszane tworzą zadrzewienie izolowanych wzniesień lub obrzeży obniżeń. Do najbardziej charakterystycznych okazów pierwotnej flory należy pełnik europejski o pięknych kulistych kwiatach złocistej barwy. Jesienią rozkwita podobny do krokusa zimowit jesienny. Spotkać można także licznie występujące storczyki, goryczkę polną, chaber austriacki, śnieżycę wiosenną, pierwiosnkę wyniosłą. Specyficzne zespoły roślinne, głównie drzewiaste, tworzą liczne parki dworskie zakładane powszechnie na przełomie XVIII i XIX w.[21]

Demografia edytuj

Ludność terenu obecnego powiatu
Rok Liczba
mieszkańców[22][23]
1995 184 205
1996 183 853
1997 183 222
1998 182 828
1999 173 836
2000 173 157
2001 172 554
2002 171 777
2003 170 793
2004 169 664
2005 168 862
2006 167 696
2007 166 796
2008 165 780
2009 165 059
2012 166 401[24]
2014 161 710[25]
2018 155 087[2]

Według danych z 30 czerwca 2022 roku powiat kłodzki zamieszkiwało 149 505 osób[26]. Liczba ludności (dane z 30 czerwca 2022):

  Ogółem Kobiety Mężczyźni
  osób % osób % osób %
Ogółem 149 505 100 77 690 51,96 71 815 48,04
Miasto 94 644 63,30 50 128 33,53 44 516 29,78
Wieś 54 861 36,70 27 562 18,44 27 299 18,26

Struktura płci i wieku mieszkańców powiatu kłodzkiego według danych z dnia 30 czerwca 2009 r.[27]

W połowie lat 90. XX wieku liczba ludności zamieszkującej wszystkie gminy wchodzące w skład obecnego powiatu kłodzkiego wyniosła maksymalną jak do tej pory liczbę 184 tysięcy mieszkańców. Wraz z transformacją gospodarczą Polski i upadkiem wielu gałęzi gospodarki w regionie zaznaczył się coraz wyraźniej odpływ ludności z tego sudeckiego regionu. Na problem ten złożyło się także załamanie w całym kraju liczby urodzeń[28].

Perspektywy demograficzne dla powiatu kłodzkiego na najbliższe lata nie są dobre, ponieważ zakładają one dalsze zmniejszanie się liczby ludności oraz starzenie się społeczeństwa. Według szacunków do 2030 roku liczba ta spadnie aż o 20 tysięcy osób. Ludność zamieszkująca wsie stanowi obecnie tylko około 1/3 ogólnej liczby mieszkańców powiatu. Zauważalne jest szybsze starzenie się ludności wiejskiej. W 2006 r. 60% właścicieli gospodarstw indywidualnych było powyżej 40. roku życia[29].

Największymi miastem regionu jest jego stolica – Kłodzko z liczbą ludności 25 113 w styczniu 2023 r. Kolejne miejsca zajmują: (w tys.) Nowa Ruda 20,67; Kudowa-Zdrój 9,39; Bystrzyca Kłodzka 9,12; Polanica-Zdrój 6,04; Lądek-Zdrój 5,04; Stronie Śląskie 5,03; Szczytna 4,85; Duszniki-Zdrój 4,09; Międzylesie 2,41 i Radków 2,28[30].

Większość ludności stanowią Polacy. Poza tym w powiecie występuje kilka mniejszości narodowych i etnicznych, z których najliczniejszą stanowią Romowie, zamieszkujący w Kłodzku i Bystrzycy Kłodzkiej. Okolice Kudowy-Zdroju zamieszkują Czesi. Do tego po II wojnie światowej w powiecie osiedlili się emigranci z Grecji oraz ludność pochodzenia żydowskiego z centralnej Polski i z Kresów.

  • Piramida wieku mieszkańców powiatu kłodzkiego w 2014 roku[31].


 

Według danych z 31 grudnia 2019 roku[32] powiat zamieszkiwało 157 996 osób. Natomiast według danych z 30 czerwca 2020 roku powiat zamieszkiwało 157 191 osób[33].

Historia edytuj

Prehistoria i Starożytność edytuj

Powiat kłodzki usytuowany jest na styku Śląska, Czech i Moraw. Najstarsze ślady bytności człowieka na tym terenie pochodzą z epoki kamienia, z kolei pierwsze informacje pisane, co prawda bardzo skąpe i banalne pojawiają się w źródłach starożytnych. Ziemia kłodzka była wówczas ważnym szlakiem tranzytowym. Przechodziły przez nią znane międzynarodowe szlaki komunikacyjne, takie jak szlak bursztynowy. Łączyły one bezpośrednio Kotlinę Czeską z dorzeczem Odry, a pośrednio kraje nadbałtyckie ze światem śródziemnomorskim[34]. Sąsiednie do Kotliny kłodzkiej tereny były pod dominacją Celtów; Kotlina czeska była ośrodkiem prosperujących Bojów, obszar dookoła Góry Ślęży także znany jest z celtyckiego osadnictwa.

Średniowiecze (do 1459) edytuj

 
Mapa „Szlaku Bursztynowego”
 
Bolko II ziębicki z żoną – ostatni piastowski pan zastawny ziemi kłodzkiej
 
Karol IV Luksemburski, władca, z którym związany jest znaczny rozwój ziemi kłodzkiej w średniowieczu

Rejon Kłodzka należał przypuszczalnie pod koniec X wieku do przypuszczalnie suwerennego państwa libickiego, którym władał ród Sławników. Dopiero po wytraceniu całego rodu w 995 roku, tereny którymi władali znalazły się pod panowaniem dynastii Przemyślidów, rządzących w Pradze. Ziemia kłodzka znajdowała się dwukrotnie w rękach Bolesława Chrobrego w 1003 i 1017 roku, jednak ostatecznie w 1038 roku została ponownie opanowana przez Czechów. W latach 1050–1096 prowincja ta znajdowała się w granicach państwa piastowskiego[35]. Ostatecznie rywalizacja ta została zakończona w 1137 roku pokojem kłodzkim, na mocy którego Śląsk pozostał w granicach Polski, a ziemia kłodzka przypadła Czechom[36]. Jeszcze na krótko w latach 1278–1290 Kłodzczyzna przeszła we władanie Henryka IV Probusa, który następnie poprzez swój testament przekazał ją Wacławowi II Czeskiemu za cenę niemieszania się w sprawy jednoczenia Śląska z Polską. Dynastia Przemyślidów wygasła w 1306 roku, a jeden z ich kolejnych sukcesorów – Jan I Luksemburski oddał ziemię kłodzką w dożywotnie lenno w 1327 roku Henrykowi VI Dobremu, księciu wrocławskiemu[37]. Po jego śmierci w 1335 roku, przeszła ona ponownie jako lenno dożywotnie na Bolka II, księcia ziębickiego (1336), a po jego śmierci w 1341 roku powróciła do Korony Czeskiej[38]. Ostatnie lata panowania Jana Luksemburskiego i jego syna cesarza Karola IV, przyniosły ze sobą falę germanizacyjną, ale przede wszystkim przyczyniły się do znaczącego rozwoju prowincji[39].

Następcą Karola IV był jego syn – Wacław IV (1378-1400), który poprzez swoją nieudolność, został zdetronizowany przez elektorów Rzeszy. Zastawił on w 1380 roku ziemię kłodzką swojemu powinowatemu – Jodokowi Morawskiemu[40]. Kraina ta wykupiona z zastawu w 1419 roku przeszła na przyrodniego brata Wacława – Zygmunta. Ten ostatni władca z dynastii Luksemburgów przyczyniwszy się do śmierci Jana Husa w 1415 roku, rozpętał długotrwałe i krwawe wojny husyckie, mające miejsce w latach 1419–1436[41].

Po wygaśnięciu dynastii Luksemburgów, Królestwo Czeskie, a wraz z nim ziemia kłodzka znalazły się pod panowaniem Habsburgów (od 1438)[42]. W 1452 roku regentem w imieniu małoletniego króla Władysława Pogrobowca został wybrany Jerzy z Podiebradów, obwołany po bezpotomnej śmierci młodego władcy jego następcą w 1458 roku. Kłodzczyzna w tym czasie znajdowała się w rękach Hynka Krušiny drogą zastawu[43].

Hrabstwo kłodzkie edytuj

Jerzy z Podiebradów wykupił ją od jego syna i ustanowił swoimi dobrami rodowymi, a następnie w 1459 roku podniósł do rangi „suwerennego hrabstwa”, oddając je w lenno swoim synom: Henrykowi, Wiktorynowi i Hince[44]. Po śmierci króla Jerzego w 1471 roku nastąpił podział jego ziem rodowych. Hrabstwo kłodzkie przypadło Henrykowi Starszemu, który panował w nim do swojej śmierci w 1498 roku[45] Następnie władali nim jego trzej synowie: Albrecht, Jerzy i Karol, którzy panowali wspólnie[46].

 
Herb Hrabstwa Kłodzkiego

W 1501 roku zdecydowali się sprzedać swoją ojcowiznę swojemu powinowatemu Ulrykowi von Hardeckowi (zm. 1525) za 70 tys. guldenów reńskich[47]. Jego brat i następca Hans sprzedał hrabstwo w 1534 roku królowi czeskiemu Ferdynandowi I Habsburgowi, który zastawił je 3 lata później Janowi z Pernštejnu. Zastaw przeszedł następnie z ręki jego synów w 1549 roku, na księcia Ernesta Bawarskiego. Po śmierci cesarza Karola V Habsburga jego brat Ferdynand I (1556–1564) wykupił częściowo zastaw w 1561 roku, a jego syn Maksymilian II (1564–1576) całkowicie w 1567 roku. Z tą chwilą hrabstwo kłodzkie stało się całkowicie krajem koronnym Habsburgów[48].

 
Gmach dawnego Konwiktu Jezuitów w Kłodzku

Po ruchu husyckim, który poza hasłami religijnymi wypisywał postulaty przebudowy społecznej, niedługo potem, bo na początku XVI wieku, zaczęły Europę ponownie nurtować poważne prądy, które sumarycznie określono mianem reformacji. Na Śląsku i ziemi kłodzkiej oprócz luteranów pojawili się spadkobiercy braci polskich pod wodzą świeckiego nauczyciela Kaspra von Schwenckfelda[49] Wszystkie te odłamy protestantyzmu dążyły różnymi drogami do sprawiedliwego ładu społecznego i ograniczenia władzy duchowieństwa katolickiego. Ruch reformacyjny rozszedł się po ziemi kłodzkiej już za rządów Jana z Pernštejnu, który był mu przychylny. Z kolei książę Ernest jako dygnitarz Kościoła prowadził zaciętą walkę przeciwko innowiercom tak samo jak cesarz Ferdynand I, skutecznie tępiąc wszelkich reformatorów[50]. Szczególnie dotkliwe kary spadły na samo Kłodzko po wykryciu w 1558 roku organizacji zwolenników nauki Schwenckfelda[51].

 
Jedna z najstarszych map hrabstwa kłodzkiego (1645)

Stosunkowo wcześnie do hrabstwa kłodzkiego przybył zakon jezuitów, popieranych przez swojego wychowanka, cesarza Rudolfa II (1576–1612). Zostali wygnani przez mieszczan kłodzkich, ale powrócili w 1622 roku, biorąc udział w akcji kontrreformacyjnej wspomagani przez oddziały cesarskich wojsk[52]. Ponadto przez cały okres XVI wieku sprowadzano nowych osadników. Rozwijało się tutejsze płóciennictwo i sukiennictwo[53]

Tocząca się w latach 1618–1648 wojna trzydziestoletnia wpłynęła na znaczny upadek społeczny i gospodarczy tej krainy, która niszczona była przez przechodzące tędy armie oraz klęski epidemii, rabunkami i pożarami. Ziemia kłodzka bardzo powoli dźwigała się z tego stanu w jakim znalazła się w połowie XVII wieku. Jej zaludnienie spadło o 20%, z czego w miastach do 50%. Uprawa roli, rzemiosło i handel ucierpiały poważnie. W następnych latach dochodziło także do rozruchów chłopskich w latach: 1661, 1668 i 1679[54].

Pierwsza połowa XVIII wieku przyniosła ze sobą kolejne zmagania wojenne tzw. wojny śląskie. Pierwsza z nich została rozpętana w 1740 roku przez Fryderyka II Wielkiego, króla Prus, który wkroczył do Wrocławia w 1741 roku[55]. Po dalszych porażkach nieudolnie dowodzonych wojsk cesarskich zawarto pokój wrocławski w 1742 roku na mocy którego 80% Śląska wraz z hrabstwem kłodzkim znalazło się w granicach Prus[56]

Landkreis Glatz edytuj

Osobny artykuł: Powiat Glatz.
 
Mapa powiatu kłodzkiego z około 1905 roku

Mimo zawarcia pokoju wrocławskiego, Habsburgowie nie pogodzili się z jego werdyktem, co zapoczątkowało drugą wojnę (1744-1745) i trzecią wojnę śląską, zwaną wojną siedmioletnią (1756-1763), które wyniszczyły kraj bardzo dotkliwie. Ostatecznie zakończył je traktat pokojowy podpisany w 1763 roku w Hubertusburgu[57] Wojny te przyniosły ziemi kłodzkiej spore ubytki ludności i zubożenie materialne. Kolejne straty przyniosła wojna o sukcesję bawarską (1778-1779)[58].

 
Stacja kolejowa Bystrzyca Kłodzka Przedmieście – jeden z dworców powstałych w 2. poł. XIX na ziemi kłodzkiej

Wkrótce po usadowieniu się na Śląsku Prusacy utworzyli z hrabstwa kłodzkiego osobny powiat. Nie podlegał on jednak, jak pozostałe utworzone na Śląsku powiaty pod jedną z kamer wojenno-dominialnych, a bezpośrednio był podporządkowany śląskiemu prowincjalnemu ministrowi[59]. Odrębność ziemi kłodzkiej została utrzymana także w używanej nazwie nowo zdobytej prowincji. Wszystkie akta urzędowe kierowano do „Śląska i hrabstwa kłodzkiego”. Dla ziemi kłodzkiej mianowano również odrębnego gubernatora wojskowego. Również landrat kłodzki cieszył się nieco wyższym statutem, gdyż był jednocześnie radcą podatkowym[60]. W 1818 roku z jego południowej części wydzielono powiat bystrzycki (Landkreis Habelschwerdt). W latach 1816–1820 cała ziemia kłodzka wchodziła w skład istniejącej przejściowo rejencji dzierżoniowskiej, a po jej likwidacji do rejencji wrocławskiej, w której pozostawała aż do zakończenia II wojny światowej. W międzyczasie w 1854 roku z północnej części powiatu wyodrębniono powiat noworudzki (Landkreis Neuerode), istniejący do 1932 roku, kiedy to ponownie włączono go do powiatu kłodzkiego[58].

XIX wiek, a zwłaszcza jego druga połowa wpłynęła na rozwój turystyki jako ważnej gałęzi gospodarki polegającej na obsłudze wędrowców, letników i kuracjuszy. Jednak wyraźny rozwój tej gałęzi gospodarki nastąpił dopiero w drugiej połowie stulecia po dotarciu nowoczesnych dróg na obszary podgórskie. W 1874 roku dotarła do Kłodzka pierwsza linia kolejowa, łącząca stolicę powiatu z Wrocławiem. W następnym roku pociągi kursowały już do Międzylesia. W kolejnych latach uruchamiano kolejne połączenia kolejowe do Nowej Rudy i dalej Wałbrzycha oraz do Lądka-Zdroju i Stronia Śląskiego. Jednak turystyka, nawet masowa nie zahamowała coraz silniejszego odpływu ludności. Główną tego przyczyną była nieopłacalność tutejszej gospodarki rolnej[61]

II wojna światowa oszczędziła powiat kłodzki, ponieważ nie było tutaj bezpośrednich działań wojennych. Armia Czerwona wkroczyła na ten teren już po kapitulacji III Rzeszy. Rok 1945 był epokowy dla ziemi kłodzkiej, ponieważ znalazła się ona w granicach państwa polskiego.

Okres po 1945 edytuj

 
Wjazd kolejowy do jednej z kopalń w Nowej Rudzie

Mimo przyłączenia ziemi kłodzkiej do Polski, swoje roszczenia do tego terytorium składała także Czechosłowacja, która próbowała zająć ją zbrojnie w 1946 roku[62]. Do walk zbrojnych ostatecznie nie doszło, a wojska czechosłowackie się wycofały[63].

W Polsce obszar ten wchodził w skład województwa wrocławskiego, pozostając w nim do 1975 roku, kiedy wszedł on w skład nowo powstałego województwa wałbrzyskiego. Początkowo ziemia kłodzka dzieliła się na dwa powiaty: kłodzki i bystrzycki, a od 1954 reaktywowano powiat noworudzki w nieco innym kształcie niż przed wojną[64].

 
Huta szkła kryształowego w Stroniu Śląskim

Do końca lat 80. XX wieku rozwijano tutaj przejęte gałęzie przemysłu i wielkotowarową produkcję rolną. Wprowadzono i rozwijano przemysł elektrotechniczny i hutnictwo szkła. Likwidacji uległa prywatna baza turystyczna i drobny przemysł zlokalizowany również we wsiach poprzednio skutecznie dofinansowujący rolnictwo. Rozwój prywatnych przedsiębiorstw, bazy turystycznej i uzdrowiskowej oraz usług był skutecznie blokowany przepisami i pozaprawnymi metodami działania. Kryzys lat 80. i 90. XX wieku dotknął przede wszystkim te gałęzie gospodarki, na których rozwój wcześniej postawiono, a zatem przemysł wydobywczy, głównie górnictwo węglowe, przemysł włókienniczy, przemysł przetwarzający miejscowe surowce, przemysł elektromaszynowy, wielkotowarowy rolnictwa uprzemysłowionego, uzdrowisk, jako centralnie zarządzane kompleksy usług. Ponadto nastąpiło wyludnienie wsi górskich[65].

W końcu lat 90. XX wieku zauważalny jest rozwój: przemysłu na bazie lub z udziałem kapitału zachodniego, prywatnych usług w zakresie handlu, gastronomii, zdrowia, turystyki i ostatnio także usług w uzdrowiskach, przemysłu wydobywczego materiałów budowlanych, agroturystyki, która stała się istotnym czynnikiem aktywizacji wsi ziemi kłodzkiej[66]. W 1999 roku reaktywowano powiat kłodzki, który objął w całości ziemię kłodzką. Nie przywrócono jednak mimo usilnych starań miejscowych władz powiatu bystrzyckiego, który znajdował się na pierwotnej mapie województwa dolnośląskiego opracowanej przez rząd Jerzego Buzka[67].

Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku pozwoliło na szersze korzystanie ze środków pomocowych, co znacząco wspiera rozwój ziemi kłodzkiej[7]

Gospodarka edytuj

 
Fragment uzdrowiska w Kudowie-Zdroju
Użytki rolne w powiecie (2005)
Rodzaj Powierzchnia %
Grunty orne 46 635 ha 57,70%
Łąki 14 837 ha 18,36%
Pastwiska 19 063 ha 23,59%
Sady 288 ha 0,36%
Użytki rolne (Σ) 80 823 ha 100%

W 2009 roku na terenie powiatu kłodzkiego działało 16 994 podmiotów gospodarczych, z czego 92,8% stanowiły firmy należące do osób prywatnych. 11 712 z nich stanowiły osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą. W 2009 r. działalność prowadziło 176 spółek handlowych z udziałem kapitału zagranicznego[68]. Największymi skupiskami obiektów handlowych są największe miasta powiatu: Kłodzko, Nowa Ruda i Bystrzyca Kłodzka.

W końcu listopada 2019 roku liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie obejmowała około 5,2 tys. mieszkańców, co stanowiło stopę bezrobocia na poziomie 10,8% do aktywnych zawodowo[69].

Powiat kłodzki jest bardzo ważnym regionem turystycznym Polski. Podstawą turystyki w regionie są liczne walory wynikające ze znajdujących się tutaj uzdrowisk takich jak: Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój oraz Długopole-Zdrój, a także okolicznych gór okalających ziemie kłodzką[70]. Znajdują się w nich liczne sanatoria, domy uzdrowiskowe, hotele, pensjonaty, schroniska. W powiecie znajduje się także wiele gospodarstw agroturystycznych.

 
Supermarket E’Leclerc w Kłodzku, w latach 90. XX w. – Hala Targowa „Merkury”, główne miejsce handlu przygranicznego z Czechami

Przemysł na ziemi kłodzkiej został dotknięty przez kryzys w końcu lat 70. XX wieku, który pogłębił się znacznie wraz z transformacją gospodarczą kraju po 1989 r. W jego wyniku zlikwidowano większość tutejszych fabryk i zakładów pracy, które niedoinwestowane w okresie PRL nie mogły sprostać wymogom gospodarki wolnorynkowej. W końcu lat 90. XX wieku całkowitemu załamaniu uległ przemysł wydobywczy, co było efektem zamknięcia deficytowych kopalń w dzielnicy Nowej Rudy – Słupcu, ponadto: włókienniczy, elektromaszynowy i przetwórczy[71]. Likwidacja wielu wielkich zakładów pracy wytworzyła zjawisko masowego zakładania własnej działalności gospodarczej, głównie w dziedzinie handlu, który prowadzony był nie tylko w powstających sklepach, ale także na targowiskach sezonowych, jak i stałych, których obecnie w powiecie kłodzkim jest 16, a zajmują one łączną powierzchnię 30 835 m²[72]. Na przełomie XX i XXI wieku ziemia kłodzka jako region przygraniczny była chętnie odwiedzana przez turystów z Czech, którzy przyjeżdżali w te strony na zakupy, co wpłynęło znacznie na rozwój handlu w powiecie. Początek XXI wieku i rozwój turystyki doprowadził do doprowadził dalej do rozbudowy bazy handlowej i gastronomicznej oraz innych usług związanych z branżą turystyczną[28].

Na terenie powiatu funkcjonuje Wałbrzyska Specjalna Strefa Ekonomiczna „Invest-Park”, założona w 1997 roku, która posiada w tym regionie aż cztery podstrefy w: Kłodzku, Bystrzycy Kłodzkiej, Kudowie-Zdroju i Nowej Rudzie[73].

Rolnictwo nie odgrywa decydującej roli w powiecie. W 2005 roku 80 823 ha, czyli 49,18% obszaru powiatu zajmowały użytki rolne, z czego najwięcej (57,7%) stanowiły grunty orne[74].

Administracja edytuj

 
Sąd Rejonowy w Kłodzku
Osobny artykuł: Rada Powiatu Kłodzkiego.

Siedzibą władz powiatu jest miasto Kłodzko. Organem uchwałodawczym jest Rada Powiatu Kłodzkiego, w której skład wchodzi 29 radnych[75]. Rada wybiera organ wykonawczy, którym jest Zarząd Powiatu Kłodzkiego składający się z 5 członków. Na czele zarządu stoi Starosta Powiatu Kłodzkiego[76]. Na terenie powiatu kłodzkiego siedzibę ma szereg instytucji publicznych. Większość z nich w Kłodzku takich jak urząd skarbowy, sąd rejonowy, prokuratura rejonowa, powiatowy urząd pracy, wojskowa komenda uzupełnień. W Kłodzku mieści się także zakład karny[77].

Jednostkami organizacyjnymi Powiatu Kłodzkiego są: domy dziecka w Kłodzku i w Domaszkowie, placówka opiekuńczo-wychowawcza w Nowej Rudzie; rodzinne domy dziecka w: Gorzanowie, Kątach Bystrzyckich, Krosnowicach i Bartnicy; dom pomocy społecznej w Podzamku, Szczytnej, Ścinawce Dolnej, Bystrzycy Kłodzkiej, Jugowie, Nowej Rudzie; Powiatowe Centrum Doradztwa i Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Dom Wczasów Dziecięcych w Dusznikach-Zdroju; szkoły: Regionalna Szkoła Turystyczna w Polanicy-Zdroju, Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Przyjaciół Środowiska w Długopolu-Zdroju; Kłodzka Szkoła Przedsiębiorczości, I Liceum Ogólnokształcące im. B. Chrobrego, Zasadnicza, Szkoła Zawodowa Specjalna, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1, Zespół Szkół Specjalnych i Zespół Placówek Socjoterapeutycznych w Kłodzku; Zespół Szkół Specjalnych, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych i Liceum Ogólnokształcące w Nowej Rudzie; Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. prof. Sylwestra Kaliskiego w Bystrzycy Kłodzkiej; Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Kudowie-Zdroju, Noworudzka Szkoła Techniczna; Zarząd w Dróg Powiatowych, Powiatowy Urząd Pracy w Kłodzku, Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej[78]. W starostwie działa Inspektorat Nadzoru Budowlanego.

Podział administracyjny edytuj

 
Gmach Starostwa Powiatowego w Kłodzku

W skład powiatu wchodzi czternaście gmin, w tym sześć miejsko-wiejskich, pięć miejskich i trzy wiejskie.

Lp. Herb Gmina Powierzchnia
(km²)
Ludność
(2018)[2]
Siedziba władz Typ gminy Burmistrz
/wójt[2]
1.   Kłodzko 24,84 26 952 Kłodzko miejska Michał Piszko
2.   Duszniki-Zdrój 22,28 4781 Duszniki-Zdrój miejska Piotr Lewandowski
3.   Kudowa-Zdrój 33,90 10 056 Kudowa-Zdrój miejska Aneta Potoczna
4.   Gmina Lewin Kłodzki 52,19 1927 Lewin Kłodzki wiejska Joanna Klimek-Szymanowicz
5.   Gmina Szczytna 133,16 7415 Szczytna miejsko-wiejska Marek Szpanier
6.   Polanica-Zdrój 17,22 6412 Polanica-Zdrój miejska Mateusz Jellin
7.   Gmina Kłodzko 252,25 17 192 Kłodzko wiejska Zbigniew Tur
8.   Gmina Radków 139,00 9263 Radków miejsko-wiejska Jan Bednarczyk
9.   Gmina Nowa Ruda 139,66 12 117 Nowa Ruda wiejska Adrianna Mierzejewska
10.   Nowa Ruda 37,05 23 092 Nowa Ruda miejska Tomasz Jacek Kiliński
11.   Gmina Lądek-Zdrój 117,4 8482 Lądek-Zdrój miejsko-wiejska Roman Kaczmarczyk
12.   Gmina Bystrzyca Kłodzka 337,82 19 201 Bystrzyca Kłodzka miejsko-wiejska Renata Surma
13.   Gmina Międzylesie 189,03 7468 Międzylesie miejsko-wiejska Tomasz Korczak
14.   Gmina Stronie Śląskie 146,42 7352 Stronie Śląskie miejsko-wiejska Dariusz Chromiec
Razem (Σ)   powiat kłodzki 1642,22 161 710 Kłodzko powiat

Polityka edytuj

Osobny artykuł: Rada Powiatu Kłodzkiego.
Reprezentacja gmin w Radzie Powiatu Kłodzkiego
Gminy Liczba
radnych
Liczba
wyborców w 2018[79]
Kłodzko 4 22 020
gmina Bystrzyca Kłodzka, gmina Międzylesie 4 21 401
gmina Nowa Ruda, gmina Radków 4 16 853
Nowa Ruda 4 18 465
gmina Kłodzko, Polanica-Zdrój 4 19 173
Kudowa-Zdrój, gmina Lewin Kłodzki, Duszniki-Zdrój, gmina Szczytna 4 19 412
gmina Lądek-Zdrój, gmina Stronie Śląskie 3 12 964
Razem (Σ) 27 130 288

Mieszkańcy powiatu kłodzkiego wybierają parlamentarzystów z okręgów wyborczych z siedzibą komisji w Wałbrzychu, a posłów do Parlamentu Europejskiego z wrocławskiego okręgu wyborczego.

Posłowie posiadający biura poselskie w powiecie to: Izabela Mrzygłocka (PO), Monika Wielichowska (PO), Anna Zalewska (PIS). Biuro senatorskie ma Aleksander Szwed (PIS).

Starostowie Powiatu Kłodzkiego

Przewodniczący Rady Powiatu Kłodzkiego

Oświata edytuj

 
Kłodzka Szkoła Przedsiębiorczości, największa szkoła w powiecie

W 2008 roku w powiecie kłodzkim do 8 techników uczęszczało 2146 uczniów[80], w 14 liceach ogólnokształcących[81] było 2551 uczniów[82], w 6 zasadniczych szkołach zawodowych[83] 737 uczniów[84].

Jednostki oświatowe podlegające pod starostwo powiatowe w Kłodzku:

  • I Liceum Ogólnokształcące im. Bolesława Chrobrego w Kłodzku.
  • Kłodzka Szkoła Przedsiębiorczości, w skład której wchodzą: Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Technikum: Informatyczne, Hotelarskie, Ekonomiczne, Mechaniczne, Obsługi Turystycznej, Żywienia i Gospodarstwa Domowego, Ochrony Środowiska, Handlowe.
  • Zespół Szkół Technicznych w Kłodzku (wcześniej Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. prof. Żenczykowskiego w Kłodzku), w skład którego wchodzą: Liceum Ogólnokształcące, Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Technikum: Budownictwa, Logistyczne i Ochrony Środowiska.
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Stroniu Śląskim, w skład którego wchodzą: Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Technikum: Hotelarstwa, Żywienia i Gospodarstwa Domowego oraz Logistyczne.
 
Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Kłodzku
  • Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Kudowie-Zdroju, w skład szkoły wchodzą: Liceum Ogólnokształcące, Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Technikum: Ochrony Środowiska, Organizacji Usług Gastronomicznych i Ochrony Środowiska.
  • Liceum Ogólnokształcące im. Henryka Sienkiewicza w Nowej Rudzie
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Nowej Rudzie, w skład szkoły wchodzą: Zasadnicza Szkoła Zawodowa i Technikum: Pojazdów Samochodowych, Hotelarstwa, Informatyczne i Poligraficzne.
  • Liceum Ogólnokształcące im. Powstańców Śląskich w Bystrzycy Kłodzkiej
  • Zespół Szkół Ponadgimnazjalych im. prof. Sylwestra Kaliskiego w Bystrzycy Kłodzkiej, w skład szkoły wchodzą: Zasadnicza Szkoła Zawodowa, Liceum Profilowane i Technikum Ekonomiczne.
  • Regionalna Szkoła Turystyczna w Polanicy-Zdroju, w jej skład wchodzą: Technikum Hotelarstwa, Organizacji Usług Gastronomicznych i Obsługi Turystycznej.
  • Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna w Kłodzku
  • Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Przyjaciół Środowiska w Długopolu-Zdroju, przy którym działa szkoła podstawowa i gimnazjum.

Kultura edytuj

Instytucje kultury edytuj

 
Nowa część Muzeum Ziemi Kłodzkiej
 
Siedziba Muzeum Filumenistycznego w Bystrzycy Kłodzkiej na Małym Rynku
 
Siedziba Kłodzkiego Centrum Kultury, Sportu i Rekreacji

Na terenie powiatu kłodzkiego jest 14 placówek bibliotecznych, w tym Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna w Kłodzku[85]. Działa także dziesięć muzeów, prowadzących działalność kulturalno-naukowo-dydaktyczną, w tym[86]:

Ponadto w każdej gminie działają ośrodki kultury koordynują wiele ważnych wydarzeń w regionie[87].

Wydarzenia kulturalne edytuj

  • Międzynarodowy Festiwal Chopinowski w Dusznikach-Zdroju
  • Festiwal Moniuszkowski w Kudowie-Zdroju
  • Międzynarodowy Festiwal Tańca – Lato Baletowe w Lądku-Zdroju
  • Międzynarodowy Festiwal Zderzenie w Kłodzku
  • Noworudzki Filmowy Zawrót Głowy
  • Festiwal Gitariada w Kłodzku
  • Międzynarodowy Festiwal Filmów Amatorskich POL-8 w Polanicy-Zdroju
  • Przegląd Filmów Górskich im. A. Zawady w Lądku-Zdroju
  • Międzynarodowy Folk Festiwal „Tęcza Polska” w Polanicy-Zdroju
  • Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny w Nowej Rudzie
  • Międzynarodowe Koncerty Muzyki Organowej i Kameralnej w Kłodzku
  • Lato Jaskiniowców w Kletnie
  • Międzynarodowy Festiwal Muzyki Uzdrowiskowej Muzyka Świata w Polanicy-Zdroju
  • Międzynarodowy Przegląd Młodzieżowych Teatrów Ulicznych Bystrzak w Bystrzycy Kłodzkiej
  • Międzynarodowy Festiwal Muzyki Barokowej w Kłodzku
  • Międzynarodowy Festiwal Sztuk „Zdroje Kultury” w Polanicy-Zdroju
  • Święto Papieru w Dusznikach-Zdroju
  • Prezentacje Kultury Ludowej Ziem Pogranicza Róża Kłodzka w Pstrążnej
  • Dni Twierdzy Kłodzkiej
  • Festiwal im. Ignaza Reimanna

Od kilku lat odbywa się konkurs „Kłodzka Róża”, który stanowi wyróżnienie dla osób i instytucji o najkorzystniejszym i najbardziej pożądanym wizerunku gospodarczym, społecznym oraz kulturalnym powiatu kłodzkiego. Statuetka przyznawana jest w siedmiu kategoriach[88].

Media edytuj

Na terenie powiatu wydawanych jest kilka gazet o zasięgu lokalnym. Poza ogólnokrajowymi stacjami od 2009 roku nadaje także regionalna stacja radiowa RMF Maxxx, która ma swoje studio w Wałbrzychu[89]. Działają tu lokalne Telewizja Kłodzka i Telewizja Sudecka. Na terenie powiatu działa także lokalny portal informacyjny KlodzkieInfo.pl

Wspólnoty wyznaniowe edytuj

 
Sanktuarium maryjne w Wambierzycach

Największą i najliczniejszą wspólnotę wyznaniową w powiecie kłodzkim stanowi Kościół katolicki. Teren powiatu wchodzi w skład diecezji świdnickiej, która posiada na tym obszarze 61 parafii, zgrupowanych w dekanatach: kłodzkim, noworudzko-słupeckim, noworudzkim, bystrzyckim, kudowskim, lądeckim, polanickim, międzyleskim i głuszyckim (parafia w Świerkach)[90].

Dużą popularnością wśród wiernych cieszą się sanktuaria maryjne w Wambierzycach, Górze Iglicznej i Starym Wielisławiu.

Licznie reprezentowane są wyznania protestanckie. W Kłodzku znajduje się parafia Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, która posiada na terenie powiatu jedną filię w Kudowie-Zdroju[91]. W stolicy powiatu swoją działalność duszpasterską prowadzi także Kościół Chrześcijan Baptystów. W Kudowie-Zdroju mieści się zbór Kościoła Zielonoświątkowego w RP, wchodzący w skład okręgu zachodniego tego Kościoła.

Na terenie powiatu znajduje się też 10 zborów Świadków Jehowy: Kłodzko-Wschód, Kłodzko-Zachód, Kudowa-Zdrój, Bystrzyca Kłodzka, Lądek-Zdrój, Nowa Ruda-Centrum, Nowa Ruda-Słupiec, Polanica-Zdrój, Stronie Śląskie i Szczytna-Duszniki[92].

Każda gmina posiada cmentarz komunalny. Poza tym w większych miejscowościach działają cmentarze przykościelne.

Komunikacja edytuj

Komunikacja kolejowa edytuj

 
Kłodzko Główne – największa stacja i węzeł kolejowy w regionie

Przez powiat kłodzki przechodzą obecnie cztery linie kolejowe. Najważniejszą magistralę kolejową stanowi linia kolejowa nr 276 z Międzylesia do Wrocławia Głównego. Dziennie przejeżdża nią kilkanaście pociągów osobowych należących do Przewozów Regionalnych i Kolei Dolnośląskich (szynobusy) oraz składów towarowych. Łączy ona główne miejscowości powiatu ze stolicą województwa, którym jest Wrocław. Ponadto prowadzi ona do granicy państwa. Trasa obejmuje następujące stacje i przystanki kolejowe na terenie powiatu: MiędzylesieRoztoki BystrzyckieDomaszkówDługopole-ZdrójBystrzyca Kłodzka PrzedmieścieBystrzyca KłodzkaGorzanówKrosnowice KłodzkieKłodzko MiastoKłodzko GłówneŁawica[93]. Linia powstała w latach 1874–1875[94] i jest w pełni zelektryfikowana od 1993 roku[95].

 
Wiadukt kolejowy w Lewinie Kłodzkim

Drugą pod względem znaczenia trasą kolejową w powiecie jest linia kolejowa nr 309 z Kłodzka Nowego (p.odg.) do Kudowy-Zdroju. Jest to linia jednotorowa, niezelektryfikowana. Powstała w latach 1886–1905[96]. Znajdują się na niej następujące stacje i przystanki osobowe takie jak: Kłodzko Główne → Kłodzko Miasto → Kłodzko KsiążekKłodzko ZagórzeStary WielisławPolanica-ZdrójSzczytnaDuszniki-ZdrójKulin KłodzkiLewin KłodzkiKudowa Zdrój. Od 15 marca 2010 roku pociągi przestały kursować, z uwagi na zbyt niską prędkość szlakową (20 km/h). Zastąpiono je komunikacją autobusową[97], która została zawieszona 9 grudnia 2012 r. Po remoncie, od grudnia 2013 roku linia ponownie obsługiwana jest przez pociągi Kolei Dolnośląskich[98].

Trzecią czynną obecnie linią kolejową jest trasa nr 286 wiodąca z Kłodzka do Wałbrzycha, którą obecnie obsługują wyłącznie szynobusy Kolei Dolnośląskich[99]. Podobnie jak poprzednia jest jednotorowa i niezelektryfikowana. Zbudowano ją w latach 1879–1880[96]. Na jej trasie znajdują się przystanki i stacje kolejowe takie jak: Kłodzko GłówneBierkowiceGorzuchów KłodzkiŚcinawka ŚredniaNowa RudaNowa Ruda PrzedmieścieZdrojowiskoLudwikowice KłodzkieŚwierki DolneBartnica[100].

Nieczynne pozostają linie kolejowe:

Transport drogowy edytuj

 
Estakada Doliny Nysy Kłodzkiej, przez którą prowadzi droga krajowa nr 8
 
Kłodzki Dworzec Autobusowy – największy dworzec autobusowy w powiecie

Główny ruch pojazdów na terenie powiatu skupia się na drodze krajowej nr 8 będącej częścią trasy europejskiej E67 (Kudowa-Słone → Wrocław → Piotrków TrybunalskiWarszawaBiałystokBudzisko). Przechodzi ona przez zachodnią część powiatu kłodzkiego, w tym takie miejscowości uzdrowiskowe jak: Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój oraz stolicę powiatu – Kłodzko przez które biegnie tzw. Estakadą Doliny Nysy Kłodzkiej. Łączy się ona na Jurandowie z drogą krajową nr 46 prowadzącą do Szczekocin. W Kłodzku, będącym ważnym węzłem drogowym bierze swój początek jeszcze jedna droga krajowa, której trasa wiedzie na z północy na południe ziemi kłodzkiej i stanowi najważniejszą arterię komunikacyjną regionu. Przechodzi ona przez takie miasta jak: Bystrzyca Kłodzka i Międzylesie do granicy państwa w Boboszowie.

Przez teren powiatu przechodzi także kilka dróg wojewódzkich[102]:

Na terenie powiatu znajduje się siedziba Rejonu Dróg Wojewódzkich Kłodzko, który opiekuje się wszystkimi drogami wojewódzkimi.

Komunikację autobusową zapewnia regionalny przewoźnik: PKS Kłodzko, który posiada dwa oddziały w Bystrzycy Kłodzkiej i Nowej Rudzie. Obsługuje on połączenia autobusowe na terenie powiatu oraz z największymi miastami województwa i kraju. Zarządza ponadto dwoma dworcami autobusowymi, które znajdują się w Kłodzku i Bystrzycy Kłodzkiej[103]. W pozostałych miastach znajdują się stanowiska dla autobusów położone w ich centrach.

Komunikacja lotnicza edytuj

Na terenie powiatu zlokalizowane jest lotnisko polowe w Bystrzycy Kłodzkiej, powstałe po zakończeniu II wojny światowej. Wykorzystywane jest ono głównie dla ratownictwa medycznego. Odbywają się na nim coroczne pokazy skoków spadochronowych. Okazjonalnie służy również jako lotnisko szybowcowe, jak również do przelotów krajobrazowych nad Kotliną Kłodzką, głównie w okresie letnim[104]. W Kłodzku przy szpitalu powiatowym mieści się lądowisko dla helikopterów[105].

Najbliższy port lotniczyPort lotniczy Wrocław-Strachowice im. Mikołaja Kopernika znajduje się 94 km od stolicy powiatu we Wrocławiu i jest w pełni przystosowanym lotniskiem do obsługi cywilnego ruchu pasażerskiego i towarowego.

Bezpieczeństwo edytuj

 
Komenda Powiatowa Policji w Kłodzku
 
Komenda Powiatowej Straży Pożarnej w Kłodzku
 
Wojewódzki Szpital Psychiatryczny w Stroniu Śląskim

Za porządek publiczny i bezpieczeństwo odpowiadają: komenda powiatowa policji w Kłodzku, komisariaty w Lądku-Zdroju, Kudowie-Zdroju, Polanicy-Zdroju, Bystrzycy Kłodzkiej i Nowej Rudzie, a także 4 posterunki(Duszniki-Zdrój, Stronie Śląskie, Międzylesie, Radków) oraz rewir dzielnicowych w Szczytnej[106]. W Kłodzku działa prokuratura rejonowa.

Placówki Pogotowia Ratunkowego zlokalizowane są w Kłodzku, Bystrzycy Kłodzkiej, Nowej Rudzie, Dusznikach-Zdroju, Lądku-Zdroju i Kudowie-Zdroju[107]. W zakresie zapobiegania powstawaniu chorób zakaźnych i epidemii działa Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna. W Kłodzku znajduje się także szpital powiatowy, posiadający filię w Lądku-Zdroju. Głównym ośrodkiem medycznym jest Specjalistyczne Centrum Medyczne w Polanicy-Zdroju, położone na obrzeżach miasta. W jego skład wchodzą oddziały: Chemioterapii Dziennej, Szpitalny Oddział Ratunkowy, Chorób Wewnętrznych, Stacji Dializ, Intensywnej Terapii, Rehabilitacji, Otolaryngologiczny, Okulistyczny, Neonatologiczny, Neurologiczny, Położniczo-Ginekologiczny, Chirurgii Ogólnej i Naczyniowej, Chirurgii Urazowo-Ortopedycznej i Chirurgii Plastycznej[108]. Działają także szpitale uzdrowiskowe w Polanicy-Zdroju, Dusznikach-Zdroju, Długopolu-Zdroju i Kudowie-Zdroju. W Stroniu Śląskim mieści się Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych[109].

W stolicy powiatu swoją siedzibę ma Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Kłodzku, której podlegają 3 jednostki ratowniczo-gaśnicze – w Kłodzku, Nowej Rudzie i Bystrzycy Kłodzkiej[110]. Koordynują one działania działających w każdej gminie jednostkami Ochotniczej Straży Pożarnej, których liczba obecnie wynosi 64 jednostki[111]. Akcje ratunkowe w górach kierowane są przez wałbrzyską-kłodzką grupę Górskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego[112].

Powiat kłodzki ze względu na swoje strategiczne położenie ma długą tradycję wojskową. Po zakończeniu II wojny światowej w jego stolicy stacjonowały dwie jednostki wojskowe: Sudecka Brygada Wojsk Ochrony Pogranicza i pułk pancerny. W 1992 r. zostały one zastąpione odpowiednio przez straż graniczną i 22 Brygadę Piechoty Górskiej Obrony Terytorialnej[113], przekształconą następnie w 2008 r. w 22 Batalion Piechoty Górskiej[114]. Jej koszary zajmują spore tereny we wschodniej części Kłodzka[115].

W Kłodzku miał swoją siedzibę Sudecki Oddział Straży Granicznej[116] oraz wojskowa komenda uzupełnień[117].

Infrastruktura techniczna edytuj

do rozbudowania

Turystyka i sport edytuj

 
LZS „Zamek” Trzebieszowice – jedna z lokalnych drużyn grająca w a-klasie
 
Meta Rajdu Dolnośląskiego w Kłodzku w 2008 roku

Powiat kłodzki cieszy się ogromnym zainteresowaniem turystów ze względu na swoje liczne atrakcje przyrodnicze w postaci górskiego ukształtowania terenu. Ponadto niewątpliwie do atrakcji turystycznych należą znajdujące się tutaj muzea i skanseny, obiekty zabytkowe takie jak: zamki, pałace, ruiny zamków, zabytki techniki, zabytki militarne, kościoły, kaplice. Dużą popularnością szczególnie wśród gości z zagranicy cieszą się miejscowe uzdrowiska. Ziemia kłodzka jest także ośrodkiem sportów zimowych. Jest też wiele szlaków turystycznych: pieszych i rowerowych[118].

Władze powiatu kłodzkiego udzielają wsparcia finansowego i rzeczowego imprezom oraz związkom i stowarzyszeniom sportowym odbywającym się na terenie ziemi kłodzkiej. Ich beneficjentami są m.in. Powiatowy Szkolny Związek Sportowy oraz Ludowe Zespoły Sportowe[119]

Do ważniejszych imprez sportowych odbywających się na terenie ziemi kłodzkiej należą[120]:

  • Mistrzostwa Polski w Biegach Górskich – Międzygórze
  • Maraton Szosowy Klasyk KłodzkiZieleniec
  • Memoriał im. Artura Filipiaka w maratonie MTB – Duszniki-Zdrój
  • Górskie Samochodowe Mistrzostwa Polski – Sienna
  • Międzynarodowy Festiwal Szachowy im. Akiby Rubinsteina – Polanica-Zdrój
  • Puchar Polski seniorów i juniorów w łucznictwie – Ścinawka Średnia
  • Otwarte Mistrzostwa Powiatu Kłodzkiego w ulicznej piłce koszykowej – Kłodzko
  • Rajd Dolnośląski, będący jednym z etapów rajdowych samochodowych mistrzostw Polski – cały powiat

W powiecie jest obecnie 60 klubów sportowych, które posiadają własne obiekty sportowe, lecz ich liczba w poszczególnych gminach powiatu kłodzkiego jest bardzo zróżnicowana[121]. Większość obiektów zlokalizowana jest wokół szkół, są to głównie sale gimnastyczne, boiska do koszykówki, siatkówki i piłki nożnej. Na terenie powiatu znajdują się stadiony czterech klubów piłkarskich: IV-ligowych Piasta Nowa Ruda, Nysy Kłodzko, Polonii Bystrzyca i Zjednoczonych Ścinawka Średnia[122].

Promocja edytuj

Niezwykle ważną w rozwoju powiatu kłodzkiego odgrywa jego promocja prowadzona zarówno w kraju, jak i za granicą[123]. Cesarzowa Maria Teresa uznawała ziemię kłodzką za najpiękniejszy klejnot w swojej koronie, cenniejszy od Niderlandów[124]. Powiat kłodzki jest niewątpliwie jednym z najatrakcyjniejszych turystycznie i krajobrazowo regionów w Polsce, w związku z tym od początków istnienia powiatu prowadzi się na szeroką skalę kampanię promocyjną. Służyć temu mają wydawane co roku foldery promocyjne, współpraca z gminami wchodzącymi w skład powiatu oraz przyjęcie hasła promocyjnego: Ziemia Kłodzka – Turystyczne Hrabstwo Sudetów[125].

Istotną rolę w tych działaniach odgrywa podjęta w 2000 roku idea wskrzeszenia hrabstwa kłodzkiego, które jest inspiracją dla wielu cennych inicjatyw, w ramach których odbywają się m.in. liczne imprezy i wydarzenia kulturalne. Hrabstwo jest też doskonałą platformą integracji osób i społeczności działających na rzecz rozwoju ziemi kłodzkiej[126].

Regiony partnerskie edytuj

Powiat kłodzki na przestrzeni lat podjął współpracę z następującymi regionami[127]:

Region Państwo Data podpisania umowy
Powiat Groß-Gerau   Niemcy 7 kwietnia 2000
Prowincja Foggia   Włochy 10 listopada 2000
Stowarzyszenie Gmin Orlicko(inne języki) (Sdružení obcí Orlicko)   Czechy 9 maja 2001
Powiat giżycki   Polska 4 czerwca 2001
Powiat sławieński   Polska 23 września 2003

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Poprawna słownikowa pisownia nazwy to „ziemia kłodzka” od małej litery[18][19].

Przypisy edytuj

  1. GUS, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 czerwca, stat.gov.pl [dostęp 2023-11-19] (pol.).
  2. a b c d Wybory samorządowe 2018. Geografia wyborcza. Powiat kłodzki. Państwowa Komisja Wyborcza. [dostęp 2018-12-27].
  3. Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2009 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2009, s. 58.. [dostęp 2011-03-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-03)].
  4. 1000 dni powiatu kłodzkiego, Starostwo Powiatowe w Kłodzku, Kłodzko 2002, s. 18.
  5. P. Migoń: Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, Wrocław 1996, s. 18.
  6. a b Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s,. 10.
  7. a b Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s. 9.
  8. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 15.
  9. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s. 10–11.
  10. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego na lata 2008–2015, Starostwo Powiatowe w Kłodzku, Kłodzko 2007, s. 11.
  11. Słownik geografii turystycznej Sudetów, pod red. M. Staffy, t. 15, Wrocław 1994, s. 20.
  12. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s. 12.
  13. Strategia Rozwoju Obszarów Wiejskich Województwa Dolnośląskiego na lata 2007–2013, Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego, Wrocław 2006.
  14. Informator Dolnośląski, op. cit., s. 225.
  15. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego na lata 2008–2015, op. cit., s. 15–16.
  16. Dane na oficjalnej stronie PNGS [dostęp 2010-05-27].
  17. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego na lata 2008–2015, op. cit., s. 16–17.
  18. Pisownia ziemia (teren; kraina). [w:] Wielki słownik ortograficzny PWN [on-line]. PWN. [dostęp 2019-05-01]. (pol.).
  19. Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych. [w:] Słownik języka polskiego PWN [on-line]. PWN. [dostęp 2019-05-01]. (pol.).
  20. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 23–24.
  21. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 22–23.
  22. Do 2006:GUS, Bank Danych Regionalnych, 2007.
  23. Lucyna Nowak, Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska, Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2007 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2006, ISSN 1734-6118 (pol.).
  24. Joanna Stańczyk, Agnieszka Znajewska, Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 VI 2012 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2012, ISSN 1734-6118 [dostęp 2014-12-27].
  25. Wybory samorządowe 2014. Geografia wyborcza. Powiat kłodzki. Państwowa Komisja Wyborcza. [dostęp 2014-12-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-12-27)].
  26. Tabl. 5. Ludność w powiatach według płci w 2022 r. (Stan w dniu 30 VI 2022 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 2022 [dostęp 2022-12-26].
  27. Ludność powiatu kłodzkiego, dane z „Bazy Danych Regionalnych” GUS na 2009 rok.
  28. a b A. Herzig, M. Ruchniewicz, op. cit., s. 482.
  29. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego na lata 2008–2013, op. cit., s. 17–20.
  30. GUS, Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2023 roku, stat.gov.pl [dostęp 2023-08-06] (pol.).
  31. Powiat kłodzki w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2016-01-21] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  32. l, Ludność. Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym (stan w dniu 31.12.2019), 31 grudnia 2019.
  33. GUS, Tabl. II. Ludność, ruch naturalny oraz migracje ludności według powiatów w pierwszym półroczu 2020 r., 30 czerwca 2020.
  34. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 24.
  35. W. Broniewski, Kłodzko. Śląsk w zabytkach sztuki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970, s. 6.
  36. A. i A. Galasowie, Dzieje Śląska w datach, Wrocław 2001, s. 30.
  37. K. Bartkiewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej w wiekach średnich, Wrocław 1977, s. 88–95.
  38. K. Bartkiewicz, op. cit., s. 95–97.
  39. W. Broniewski, op. cit, s. 7.
  40. K. Bartkiewicz, op. cit, s. 143.
  41. A. i A. Galasowie, op. cit., s. 73–78.
  42. Historia w datach, pod red. M. Czaplińskiego i J. Maronia, Warszawa 1999, s. 100.
  43. K. Bartkiewicz, op. cit., s. 159.
  44. W. Broniewski, op. cit., s. 7–8.
  45. K. Bartkiewicz, op. cit., s. 163–164.
  46. K. Bartkiewicz, op. cit., s. 167.
  47. K. Bartkiewicz, op. cit., s. 168.
  48. W. Broniewski, op. cit., s. 8.
  49. A. Herzig, M. Ruchniewicz, Dzieje Ziemi Kłodzkiej, Hamburg-Wrocław 2006, s. 97.
  50. W. Broniewski, op. cit., s. 8–9.
  51. Kłodzko. Dzieje miasta, pod red. R. Gładkiewicza, Kłodzko 1998, s. 82.
  52. Kłodzko. Dzieje miasta, op. cit., s. 83.
  53. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 25.
  54. W. Broniewski, op. cit., s. 9.
  55. A. i A. Galasowie, op. cit., s. 142.
  56. Historia Śląska, pod red. M. Czaplińskiego, Wrocław 2001, s. 145.
  57. A. i A. Galasowie, op. cit., s. 147–156.
  58. a b Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 26.
  59. Kazimierz Orzechowski: Historia ustroju Śląska 1202–1740. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2005, s. 234. ISBN 83-229-2654-5.
  60. red. Marek Czapliński: Historia Śląska. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2002, s. 206–207. ISBN 83-229-2213-2.
  61. Słownik geografii turystycznej Sudetów, op. cit., s. 27.
  62. A. Herzig, M. Ruchniewicz, op. cit., s. 390–391.
  63. W. Broniewski, op. cit., s. 11.
  64. Słownik geografii turystycznej Suedtów, op. cit., s. 27.
  65. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s. 7.
  66. Strategia rozwoju powiatu kłodzkiego, op. cit., s. 8.
  67. Projekt mapy administracyjnej Polski na 12 województw.
  68. Podmioty gospodarcze, dane zaczerpnięte na rok 2009 z Banku Danych Regionalnych GUS.
  69. GUS, Bezrobotni zarejestrowani i stopa bezrobocia. Stan w końcu listopada 2019 r., stat.gov.pl [dostęp 2020-01-10] (pol.).
  70. Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, op. cit., s. 42.
  71. A. Herzig, M. Ruchniewicz, op. cit., s. 481.
  72. Handel w powiecie kłodzkim, dane Bazy Danych Regionalnych GUS na 2008 rok.
  73. Informacja na stronie głównej WSSE „Invest-Park” [dostęp 2010-05-31].
  74. Rolnictwo w powiecie kłodzkim w 2005 roku, Baza Danych Regionalnych GUS.
  75. Liczba radnych dostępna na stronie PKW [dostęp 2013-05-24].
  76. Statut Powiatu Kłodzkiego, uchwalony 30.05.2007 roku. bip.powiat.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-05-02)]. [dostęp 2010-05-27].
  77. Kłodzko. Plan miasta, 1:10 000, wyd. 3, wyd. PPWK, Wrocław-Warszawa 1999.
  78. Dane teleadresowe i adresy stron BIP jednostek organizacyjnych powiatu kłodzkiego. [dostęp 2013-01-17].
  79. informacja na stronie PKW odnośnie do wyborów samorządowych z 2018 roku [dostęp 2019-04-22].
  80. GUS, BDR rok 2008, ponadgimnazjalne technika dla młodzieży bez specjalnych.
  81. Dziewięć liceów jest podporządkowanych samorządowi powiatowemu.
  82. GUS, BDR rok 2008, licea ogólnokształcące ponadgimnazjalne dla młodzieży bez specjalnych.
  83. Trzy ZSZ są podporządkowane samorządowi powiatowemu.
  84. GUS, BDR rok 2008, ponadgimnazjalne zasadnicze szkoły zawodowe dla młodzieży bez specjalnych.
  85. Wykaz bibliotek na stronie Starostwa Powiatowego w Kłodzku (dostęp: 2019-04-22). powiat.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-26)].
  86. Wykaz muzeów na stronie powiatu kłodzkiego (dostęp: 2019-04-22). powiat.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-26)].
  87. Wykaz ośrodków kultury w powiecie kłodzkim (dostęp: 2019-04-22). powiat.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-26)].
  88. D. Wellmann, Powiat kłodzki. „Róźe Kłodzkie” rozdane, artykuł w „Gazecie Wrocławskiej” (dostęp: 2011-01-29).
  89. Ł. Szewczyk, Więcej RMF Maxxx, [w:] „Media2.pl” (dostęp: 2009-11-01).
  90. Schematyzm Diecezji Świdnickiej, pod red. A. Bałabucha, Świdnica 2005.
  91. Dane zaczerpnięte z oficjalnej strony diecezji wrocławskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce [dostęp 2011-01-27].
  92. Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-06-01].
  93. Na podstawie mapy dostępnej na Nieformalnym Forum Miłośników Kolei na Ziemi Kłodzkiej (dostęp: 2011-01-29). kolej.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-04)].
  94. Daty odnoszą się tylko do odcinka położonego na terenie ziemi kłodzkiej.
  95. „Brama – Gazeta Prowincjonalna Ziemi Kłodzkiej”, nr z 3.12.1993 r., s. 1.
  96. a b Ziemia Kłodzka. Informator turystyczny, op. cit., s. 11.
  97. Kłodzko: Co dalej z linią do Kudowy-Zdroju? (dostęp: 2010-11-22).
  98. l, Obowiązujące rozkłady jazdy pociągów, „Koleje Dolnośląskie”, 31 października 2016 [dostęp 2018-08-24] [zarchiwizowane z adresu 2018-08-24] (pol.).
  99. Informacja na stronie Kolei Dolnośląskich (dostęp: 2011-01-29).
  100. Wykaz stacji na stronie Nieformalnego Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Kłodzkiej na linii nr 286 (dostęp: 2011-01-29). kolej.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-04)].
  101. Informacja w bazie kolejowej „koleje.one.pl”.
  102. Ziemia Kłodzka. Mapa turystyczna, 1:100 000, wyd. 3, wyd. Eko-Graf, Wrocław 1997.
  103. Informacja na stronie PKS Kłodzko [dostęp 2011-01-28].
  104. Dane na podstawie „wikimapy”.
  105. Informacja uzyskana w administracji Szpitala Powiatowego w Kłodzku.
  106. Struktura organizacyjna KPP w Kłodzku na stronie dolnośląskiej policji (dostęp: 2011-01-29). klodzko.policja.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-31)].
  107. Wykaz placówek służby zdrowia w książce telefonicznej „ditel.pl”.
  108. Internetowa strona szpitala.
  109. Wykaz szpitali w książce telefonicznej „ditel.pl” (dostęp: 2011-01-30).
  110. Wykaz jednostek ratowniczo-gasniczych w powiecie kłodzkim na stronie KPPSP w Kłodzku (dostęp: 2011-01-29).
  111. Wykaz jednostek OSP w powiecie kłodzkim na stronie KPSP w Kłodzku (dostęp: 2011-01-29). kppsp.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-02-25)].
  112. Dane na oficjalnej stronie GOPR (dostęp: 2011-01-29). gopr.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-27)].
  113. Z. Jaszczyk, Zarys historii Kłodzka.
  114. Historia jednostki wojskowej (dostęp: 2010-04-21).
  115. Kłodzko. Plan miasta. Mapa XXI wieku, 1:9000, wyd. Plan, Wrocław 2000.
  116. Informacja na portalu Straży Granicznej (dostęp: 2010-04-22). strazgraniczna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-24)].
  117. Wykaz WKU w Polsce na stronie Ministerstwa Obrony Narodowej (dostęp: 2010-04-21).
  118. Wykaz atrakcji turystycznych powiatu na stronie starostwa powiatowego w Kłodzku (dostęp: 2011-02-02).
  119. Wykaz klub i stowarzyszeń sportowych finansowanych przez powiat kłodzki (dostęp: 2011-02-03).
  120. Wykaz imprez na stronie starostwa powiatowego w Kłodzku (dostęp: 2011-02-02).
  121. Dane na podstawie GUS dla powiatu kłodzkiego na rok 2010 (dostęp: 2012-03-19).
  122. Stan na 2009 rok.
  123. Łukasz Kuchta, Atrakcyjność turystyczna Ziemi Kłodzkiej, mps. pracy dypl., Opole 2011, s. 4.
  124. P. Pregiel, T. Przerwa, Dzieje Śląska, Wrocław 2005, s. 117.
  125. 1000 dni powiatu kłodzkiego, pod red. D. Mikosy, Kłodzko 2002, s. 14.
  126. Oficjalna strona hrabstwa kłodzkiego (dostęp: 2011-02-02).
  127. Regiony partnerskie, wykaz na stronie powiatu kłodzkiego (dostęp: 2011-02-03). powiat.klodzko.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-03-15)].

Bibliografia edytuj